Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

относительно Российской империи. Ч.1. О народонаселении. СПб., 1819; Зябловский Е.Ф.

Статистическое описание Российской империи в нынешнем ее состоянии. СПб., 1808; Ёи

жа. Российская статистика. СПб., 1842. 4.1.

Арсеньев К.И. Статистические очерки России. СПб., 1848; Кеппен П.И. Девятая

ревизия. Исследования о числе жителей в России в 1851 году. СПб., 1857; 'Гройницкий

А.Г. Крепостное население России по X народной переписи. СПб., 1861.

Бунге Н.Х. Изменения сословного состава населения России в промежутках

времени между 7 и 8, 8 и 9 ревизиями // Экономический указатель. 1857. №44.

гоннае сялянства або былі іншыя прычыны зніжэння яго колькасці, асабліва ў 50-я

гг. XIX ст.(міжсаслоўныя пераходы, рэкруцкія наборы i інш.).

Меркаванні выказваліся розныя. Сярод савецкіх вучоных пераважала думка, што

запаволеныя тэмпы росту насельніцтва Расіі ў першай палове XIX ст. звязаны з

узмацненнем эксплуатацыі сялян, перш за ўсё панскіх, што спараджала павышаную ix

смяротнасць i нізкі натуральны прырост. У прыватнасці, В. Яцунскі

, прааналізаваўшы

дынаміку росту насельніцтва Расіі па рэгіёнах за першую i другую паловы XIX ст.,

заўважыў кардынальную розніцу паміж дэмаграфічнымі паказчыкамі гэтых перыядаў у

заходніх губернях. Ён адзначыў, што нізкія тэмпы росту першай паловы XIX ст. змяніліся

ў рэгіёне бурным усплёскам пасля адмены прыгону. Такі дэмаг-рафічны "выбух" аўтар

тлумачыць больш спрыяльнымі ўмовамі вызвален-ня сялян Беларусі i Літвы.

У цэлым у савецкі час вывучэнню гісторыі народанасельніцтва да сярэдзіны 50-х

гг. не надавалася значнай увагі. У 1956 г. выйшла манаграфія A. Рашына, цалкам

заснаваная на пісьмовых крыніцах

. Грунтоўнасцю, глыбокім крыніцазнаўчым аналізам

усіх відаў уліку насельніцтва дарэвалю-цыйнай Расіі, перш за ўсё рэвізій, вызначаюцца

манаграфіі расійскага гісторыка У. Кабузана, напісаныя пераважна на аснове архіўных

матэрыялаў

Некаторыя праблемы дэмаграфічнай гісторыі Беларусі першай паловы XIX ст.

закранаюцца ў працах беларускіх гісторыкаў пры вывучэнні пэўных сацыяльна-

эканамічных аспектаў. Так, М. Улашчык на падставе грунтоўнага аналізу матэрыялаў

рэвізій дэталёва прасачыў дынаміку колькасці i прававое становішча ўсіх катэгорый

сельскага насельніцтва ў заходнім рэгіёне Беларусі i Літвы - Ковенскай, Віленскай i

Гродзенскай губернях

Дынаміка колькасці насельніцтва гарадоў Беларусі, яго саслоўны i канфесіянальны

склад на працягу першай паловы XIX ст. знайшлі адлюстраванне ў манаграфіі А. Лютага

Некаторыя дэмаграфічныя даныя аб сельскім насельніцтве Беларусі першай паловы XIX

ст. змешчаны ў кнізе B. Чапко

. Дэмаграфічная характарыстыка сельскага насельніцтва

гэтага ж перыяду зроблена А. Каралёвай у калектыўнай манаграфіі, прысвечанай гісторыі

сялянства Беларусі

Пры асвятленйі дэмаграфічных пытанняў другой паловы XIX ст. аўтарамі

звычайна выкарыстоўваюцца матэрыялы перапісу 1897 г. На ix аснове

___________________

Яцунский В.К. Изменения в размещении населения Европейской России в 1724-

1916 гг. // История СССР. 1957. №1.

Рашин А.Г. Население России за 100 лет. (1801-1913 гг.). М., 1956.

Кабузан В.М. Народонаселение России в XVIII - первой половине XIX в. (по

материалам ревизий); Ён жа. Изменения в размещении населения России в XVII - первой

половине XIX в. (По материалам ревизий). М. 1971. М., 1963.

Улащик Н.К. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии.

Лютый А.М. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце

XVIII -первой половине XIX века.

Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне а первой половине XIX в.

Псторыя сялянства Беларусь Мн., 1997. Т.1.

У. Ігнатоўскі паказаў саслоўны склад насельніцтва

. В. Панюціч грунтоўна

даследаваў дынаміку колькасці, міграцыі, адыходныя промыслы, пісьменнасць,

нацыянальны склад сельскага насельніцтва

. Нацыянальны склад пралетарыяту Беларусі ў

канцы XIX ст. спрабаваў вызначыць М. Біч

. Па-колькі перапіс 1897 г. не дае па гэтым

пытанні прамых звестак, то аўтар выкарыстаў методыку У. Леніна, ужытую ім у адносінах

да Пецярбурга, дзе ў ходзе перапісу праводзілася апытанне рабочых аб ix нацыянальнай

прыналежнасці. Атрыманыя М. Бічом лічбы, на нашу думку, можна лічыць толькі

прыблізнымі, бо ва ўмовах існавання ў Беларусі дробнай вытворчасці i наяўнасці "мяжы

аселасці" нацыянальны склад пралетарыяту быў некалькі іншым. М. Біч даследаваў

таксама саслоўны, веравызнальны i нацыянальны склад насельніцтва Беларусі паводле

перапісу 1897 г.

Звесткі аб зменах у канфесіянальным падзеле насельніцтва Беларусі на

працягу XIX ст. прыводзяцца А. Філатавай i В. Яноўскай

У манаграфіі З. Шыбекі "Гарады Беларусі (60-я гады XIX - пачатак XX

стагоддзяў)" прасочваецца дынаміка колькасці насельніцтва гарадоў i мястэчак, паказана

роля ў гэтым працэсе натуральнага i механічнага прыросту. Даецца аналіз нацыянальнага

складу гараджан, вызначаюцца месца i роля сялянстваў структуры горада. Колькасць,

структура, узнаўленне i іншыя характарыстыкі насельніцтва Беларусі паводле перапісу

1897 г. (а таксама перапісаў 1926,1959 i 1970 гг.) знайшлі адлюстраванне ў працах А.

Ракава

. Пытанні ўзнаўлення насельніцтва другой паловы XIX - пачатку XX ст.

закранаюцца ў манаграфіях Л. Шахоцькі

. Сялянскія перасяленні з Беларусі даследаваў П.

Верашчагін

На матэрыялах перапісаў грунтуецца даследаванне польскага гісторыка П.

Эберхарда, прысвечанае дэмаграфічнай сітуацыі ў Беларусі ў 1897-1989 гг. Адной з задач

даследавання з'яўляецца паказ дынэмікі колькасці польскага насельніцтва на беларускіх

землях. Аднак пытанне вырашаецца ў шэрагу выпадкаў некалькі тэндэнцыйна. У

прыватнасці, аўтар значна завышае колькасць палякаў у Гродзенскай губерні паводле

перапісу 1897г., адносячы да ix усіх католікаў рэгіёна.

Вывучэнне гісторыі саслоўяў у Расійскай імперыі пачалося ў сярэдзіне XIX ст.

Даследчыкі ў асноўным разглядалі шляхі фарміравання саслоўяў у дапятроўскія часы або

гісторыю асобнага саслоўя. Сярод даследаванняў,

_______________

Игнатовский В. Белоруссия. Территория, население, экономика, важнейшие

моменты истории. Мн., 1924.

Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861

— 1900 гг.

Біч М.В. Нацыянальны склад прамысловага пралетарыяту Беларусі ў канцы XIX -

пачатку XX ст. // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1972. № 4.

Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. Мн., 1994. 4.1.

Канфесіі на Беларусі (канец XVII1-XX ст.). Мн., 1998; Яноуская В.В.

Хрысціянская царкваў Беларусі ў 1863-1914 гг. Мн., 2002.

Раков А.Л. Население БССР. Мн., 1969; Ён жа. Белоруссия в демографическом

измерении. Мн., 1974.

Шахотько Л.П. Рождаемость в Белоруссии. Мн., 1975; Яна ж. Воспроизводство

населения Белорусской ССР. Мн., 1985.

Верещагин П.Д. Крестьянские переселения из Белоруссии (вторая половина XIX

в.). Мн., 1976.

Эберхард П. Дэмаграфічная сітуацыя на Беларусі 1897-1989. Мн., 1997.

прысвечаных дваранству, вылучаюцца працы М. Яблачкава

, С. Корфа

i A.

Рамановіча-Славацінскага

. У гэтых работах аналізуюцца заканадаўчыя акты па

афармленню дваранства як саслоўя, яго структура, сістэма кіравання, удзел дваранства ў

грамадскім і палітычным жыцці. Характэрная рыса тагачаснай расійскай гістарыяграфіі -

перанос на Беларусь тых ацэнак i па-лажэнняў, што былі ўласцівы для Расіі ў цэлым,

ігнараванне мясцовай спецыфікі.

У савецкай гістарыяграфіі 70-80-х гг. XX ст. асаблівай увагі заслутоўвае

грунтоўная праца А. Карэліна

, у якой аўтар разглядае эвалюцыю расійскага дваранства як

саслоўя ў цэлым. Узаемаадносіны паміж дваранствам i самадзяржаўем у другой палове

XIX ст. аналізуюцца ў манаграфіі беларускай даследчыцы С. Самбук

. Яна лічыла, што

толькі адсутнасць гнуткасці з боку царызму, які не жадаў ісці на ўступкі ў нацыянальным

пытанні польскаму памеснаму дваранству, i сацыяльная накіраванасць паўстання 1863-

1864 гг. прымусілі частку польскіх памешчыкаў часова перайсці ў дэмакратычны лагер

Дваранству Беларусі прысвечаны даследаванні С. Лугаўцовай i Г. Туміловіч

Гэтыя працы ў асноўным засяроджваюць увагу на разборы шляхты ў першай палове XIX

ст. Новым даследаваннем у беларускай гістарыяграфіі з'яўляецца манаграфія А. Жытко

Аўтар паспрабаваў вызначыць гістарычную ролю i месца дваранства ў сацыяльна-

эканамічным жыцці Беларусі ад скасавання прыгону да пачатку Першай сусветнай вайны.

Традыцыйным застаецца погляд польскіх гісторыкаў Л. Жытковіча, I. Сікорскай-

Кулешы, X. Дылянговай, I. Рыхліковай i іншых

на вышэйшае саслоўе заходніх губерняў,

якое разглядаецца як "польская шляхта". Становішча татар-дваран у беларуска-літоўскіх

губернях даследавана ў манаграфіі літоўскай даследчыцы Т.Байрашаўскайтэ

Выразнай вяхой палітычнай гісторыі Беларусі XIX ст. было шляхецкае паўстанне

1830-1831 гг. Сярод дарэвалюцыиных прац, прысвечаных паўстанню, вылучаюцца

манаграфіі Ф. Сміта

i A. Пузырэўскага

. Яны

_____________________

Яблочков М. История дворянского сословия в России. СПб., 1876.

Корф С.А. Дворянство и его сословное управление за столетие 1762-1855 годов.

СПб., 1906.

Романович-Словатинский А. Дворянство в России. Киев, 1912.

Корелин А.Л. Дворянство в пореформенной России. 1861-1904 гг. М., 1979.

Самбук С.М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. Мн.,

1980.

Там жа. С.21,22.

Луговцова С.Л. Политика российского самодержавия по отношению к

дворянству Белоруссии в конце XVII I - первой половине XIX века. Мн., 1997; Тумилович

ГЛ. Дворянство Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX в.: Автореф. дис.... канд.

ист. наук. Мн., 1995; Туміловіч Г.М. Палітыка царызму ў адносінах да дробнай шляхты

Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. // Нацыяиальная палітыка расійскага

самадзяржаўя ў канцы XVIII - пачатку XIX стагоддзяў. Мн., 1995. Cl 14-128.

Жытко А.Л. Дваранства Беларусі перыяду капіталізму. 1861-1914 гг. Мн., 2003.

Żytkowicz L. Rządy Repnina na Litwie w latach 1794-7. Wilno, 1938; Sikorska-

Kulesza J. Drobna szlachta w zachodniej Białorusi na Litwie w XIX w. Warszawa, 1990;

Rychlikowa J. Carat wobec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-1831 //

Kwartalnik historyczny. 1991. N3.

Bairasanskaite T. Lietuvos totarial XIX amziuje. Vilnius, 1995.

Смит Ф. История польского восстания и войны 1830-1831 годов: В 3 т. СПб.,

1863-1864.

Пузыревский А.К. Польско-русская война 1831 г.: В 2 т. СПб., 1890

трактавалі паўстанне больш як расійска-польскую вайну i засяроджвалі ўвагу на

баявых дзеяннях паміж расійскай арміяй i паўстанцамі. У савецкі час гісторыя гэтага

паўстання не адносілася да ліку прыярытэтных тэм. Яна асвятля-лася толькі ў шэрагу

артыкулаў i кандыдацкай дысертацыі I. Варанкова

Дастаткова грунтоўна гісторыя паўстання 1830— 1831 гг. распрацавана ў

польскай гістарыяграфіі. Ф. Уратноўскі, I. Лялевель, М. Махнацкі С. Дангель, В. Токаж i

іншыя гісторыкі ў розныя часы даследавалі гэту праблему

. У сучаснай беларускай

гістарыяграфіі паўстанню прысвечана даследаванне В. Гарбачовай

, напісанае на базе

шырокага кола крыніц. Асобныя аспекты гэтай праблемы аналізуюцца ў кнізе В. Шведа

У адрозненне ад расійскіх даследчыкаў большасць сучасных беларускіх гісторыкаў не

лічыць паўстан-не 1830-1831 гг. толькі польскімі і ацэньвае яго як адзін з этапаў

беларускага нацыянальна-вызваленчага руху.

Вывучэнне грамадскага руху на тэрыторыі Расійскай імперыі пачалося ў канцы

XIX - пачатку XX ст. Ліберальныя гісторыкі i гісторыкі сацыял-дэмакратычнага напрамку

сабралі шмат фактычнага матэрыялу па імперыі ў цэлым, а таксама распрацавалі шэраг

канцэпцый, якія на пэўны час вызна-чылі рамкі даследаванняў дадзенага феномена

Што тычыцца грамадскага руху ўласна ў Беларусі, то яго вывучэнне пачалося

пасля 1917 г. У 20-х гг. было апублікавапа шмат мемуарнай літаратуры

. У 1924 г. убачыў

свет зборнік "Беларусь", у якім былі змешчаны артыкулы аб розных плынях у грамадскім

руху Беларусі канца XIX ст.

У тым жа годзе ў часопісе "Полымя" быў надрукаваны

артыкул У. Пічэты "Формы нацыянальнага i апазіцыйнага руху на Беларусі"

. У

складзеным У. Ігнатоўскім i выдадзеным у 1924 г. сістэматычным курсе па гісторыі

Беларусі ўвага засяроджвалася на гісторыі беларускага нацыянальна-палітычнага і

культурнага руху, разглядалася дзейнасць такіх партый, як Бунд, БСГ, ППС. Аднак

паступова пад уздзеяннем палітычнай кан'юнктуры тэматыка даследаванняў грамадскага

руху пачала звужацца i засяродзілася на прабле-мах рэвалюцыйнага (г.зн. сацыял-

дэмакратычнага i народніцкага) руху i

_______________

Воронков И.Л. Польское восстание 1830-1831 г. в Литве и Белоруссии: Автореф.

дис. канд. ист. наук. М., 1951; Ён жа: Восстание 1830-1831 г. в Белоруссии // Вестник-

Московского университета. Серия IX. История. 1966. № 2. С. 44-56; Воронков ИЛ.

Позиция польских повстанческих властей по вопросу их отношений к царскому

правительству, русскому, украинскому, белорусскому, литовскому народам в период

восстания 1830-1831 гг. // Славяне в эпоху феодализма, м., 1978. С. 228-238.

Wrótnowski F. Historia powstania w 1831 roku na Wołyniu, Podolu, Żmudzi i Litwie.

T. 1. Lipsk, 1875; Lelewel J. Pamiętnik z roku 1830-31. Warszawa, 1924; Mochnacki M.

Powstanie narodu polskiego wr. 1830-1831. T. 1-2. Paryż, 1833-1834. Dangel S. Rok 1831 w

Mińszczyźnie. Warszawa, 1925. Tokarz W. Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831. Warszawa, 1930

Гарбачова B.B. Паўстанне 1830-1831 гг. на Беларусь Мн., 2001.

Швед В.В. Паміж Польшчай i Расіяй: грамадска-палітычнае жыццё на землях

Беларусі (1772 - 1863 гг.). Гародня, 2001.

Сватиков С.Г. Общественное движение в России (1700 1895). Ростов н/Д, 1905;

Общественные движения в России в начале 20 века. СПб., 1909.

Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883-1903

гг. Мн, 1973. С.5-7

Дыла Я. Сацыялістычны рух на Беларусі. Расійская сацыял-дэмакратычная

рабочая партыя; Сосіс I. Асноўныя моманты ў гісторыіжыдоўскага рабочага руху;

Пічэта У. Класавыя супярэчнасці ў Беларусі напярэдадні рэвалюцыі; Бонч-Асмалоўскі Л.

Ліберальна-апазіцыйны рух на Беларусі; Бурбіс А. Беларуская сацыялістычная грамада ў

першым перыядзе яе працы (1903-1907).

Полымя. 1924. №2.

паўстання 1863-1864 гг.

. Гэта тэндэнцыя захоўвалася ў беларускай гіста-рыяграфіі

да апошняга часу

Ліберальны i кансерватыўны рух асвятляўся вельмі вузка i супярэчліва. Так, у

лібералізме беларускія гісторыкі савецкага часу бачылі, як правіла, зазнавіднасць

буржуазнай ідэалогіі i адносілі нараджэнне лібералізму ў Расійскай імперыі (і ў Беларусі ў

тым ліку) да другой паловы XIX ст., г. зн. да часу хуткага развіцця капіталістычных

адносін. Лічылася, што ён не пакінуў бачнага следу ўайчыннай гісторыі, паколькі аказаўся

слабым, а яго палітычныя структуры былі аморфнымі i далёкімі ад жыцця. Праблема

гісторыі кансерватыўнага руху наогул не ставілася, а кансерватызм атаясамліваўся з

рэакцыйнымі палітычнымі мерамі, якія прадпрымала царская бюракратыя. Што тычылася

сацыялістычнага руху ў шырокім сэнсе, то замест даследавання яго рэальнай гісторыі

навукоўцы вымушаны былі даваць рэтраспектыву дагматычнага марксісцкага ўяўлення аб

гісторыі гэтага феномена. Аднак дзякуючы багатаму фактычнаму матэрыялу,

выкарыстанню аўтарамі архіўных крыніц узгаданыя вышэй працы не страцілі свайго

значэння да сённяшняга часу.

У канцы 80-х - пачатку 90-х гг. у айчыннай гістарыяграфіі выявілася тэндэнцыя

да перагляду гэтых стэрэатыпаў. Узніклі новыя падыходы ў вывучэнні кансерватызму як

цэласнага грамадскага руху, лібералізм ужо не разглядаецца як вузкакласавая буржуазная

плынь. Пашырылася тэматычнае поле вывучэння грамадскіх рухаў - даследчыкі звярнулі

ўвагу на гісторыю легальных грамадскіх аб'яднанняў

. Фарміраванне сістэмы грамадскіх

рухаў i сеткі добраахвотных грамадскіх аб'яднанняў стала разглядацца як фактар

фарміравання грамадзянскай супольнасці ў Беларусі

Як адзначалася вышэй, адной з праблем, што найбольш цікавіла даследчыкаў

грамадскага руху, з'яўлялася паўстанне 1863 - 1864 гг. Тым не менш многія пытанні

застаюцца спрэчнымі да гэтага часу. Літаратура, прысвечаная паўстанню (пераважна

польскіх i расійскіх аўтараў) багатая, аднак супярэчлівая ў канцэптуальных адносінах. Не

страцілі свайго значэння да нашых дзён працы : лзельнікаў i сучаснікаў паўстання,

апублікаваныя ў апошняй трэці XIX - па-

_______________

Агурский С.Х. Очерки по истории революционного движения в Белоруссии (1863

-1917). Мн., 1928; Віткоўскі Я. Паўстанне 1863 г. i расійскі рэвалюцыйны рух пачатку 60-

х галоў. Мн., 1939; Поташ МЛ. Бальшавізм і дробнабуржуазныя партыі ў рэвалюцыі 1905

года. Мн., 1930 i інш.

Солошенко В.И. Из истории распространения марксизма в Белоруссии (1883 -

1904). Мн., 1963; Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии

(1883 -.903). Мн., 1973; Ёнжа. Рабочее движение Белоруссии в 1861 - 1904 гг. Мн., 1983;

Самбук СМ. Революционные народники Белоруссии (70-е - начало 80-х годов XIX в.); Яна

ж. Общественно-политическая мысль Белоруссии во второй половине XIX в. Мн., 1976;

Лосинский Н.Б. Революционно-народническое движение в Белоруссии. 1870 - 1884. Мн.,

1983; Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии до 1917 года.

Мн., 1973; Лушчыцкі І.М. Нарысы па гісторыі грамадска-палітычнай і філасофскай думкі

Беларусі

ў другой палове XIX ст. Мн., 1958.

Шалькевич В.Ф. Общественно-политическая и философская мысль Беларуси в

первой

ловине XIX века: Дис. ...д-ра ист. наук. Мн, 1993; Соколова М. Пачатак

ліберальнага руху на

Беларусі // Штогоднік Ін-та гісторыі НАН Беларусі. Мн, 1999. С 48-56; Яна

ж.

Кансерватызм на Беларусі ў XIX ст. // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 1. С.

22-34;

Смалянчук А. Палякі Беларусі i Літвы ў рзвалюцыі 1905-1907 гг. Гародня, 2000.

Хартановіч М., Карзенка Г.У. Навуковыя ўстановы i таварыствы на тэрыторыі

Беларусі ў канцы XIX - пачатку XX ст. // Помнікі гісторыі i культуры Беларусі. 1982. № 4.

С. 40-42; Анішчанка Я.К. Царызм i легальныя культурна-асветніцкія арганізацыі на

Беларусі ў пачатку XX стагоддзя // Навіны Бел. Акад. навук. 1992. № 45-46. С. 25-29.

Соколова М.Л. Общественные объединения и движения в Беларуси в конце XVIII-

качале XX века: проблемы становления гражданского общества. Мн., 2002.

чатку XX ст.

Ix аўтары карысталіся не толькі ўласнымі ўспамінамі, але i

унікальнымі дакументамі, многія з якіх да нашага часу не дайшлі.

Пачатак станаўлення беларускай гістарыяграфіі аб паўстанні i К. Каліноўскім

адносіцца да 1920-х гг. У папулярнай літаратуры ў той час Каліноўскі характарызаваўся

як нацыянальны герой, першы беларускі рэвалюцыянер i кіраўнік сялянскага

антыпамешчыцкага паўстання. Грунтоўны навуковы аналіз падзей паўстання i поглядаў К.

Каліноўскага ў беларускай гістарыяграфіі ўпершыню дадзены ў артыкулах i манаграфіі У.

Ігнатоўскага

. Ён характарызаваў паўстанне як буржуазна-дэмакратычнае, а Каліноўскага

- як беларускага рэвалюцыянера-дэмакрата, ідэолага левых "чырвоных", які па пэўных

пытаннях вымушаны быў ісці на кампраміс з "белым!" - шляхецка-кансерватыўнай

плынню сярод паўстанцаў. Даследчык паказаў, што сялянства ў масе за паўстанцамі не

пайшло i часта, асабліва ў Віцебскай i Магілёўскай губернях, ставілася да ix варожа.

У той жа час беларускі савецкі гісторык С Агурскі заяўляў, што паўстан-не 1863

г. было арганізавана польскімі памешчыкамі i каталіцкім духавенствам i праходзіла пад

польскімі шавіністычнымі лозунгамі, называў Каліноўскага "міфічным героем", "польскім

шавіністам"

. У 30-я гг. у савецкай Беларусі К. Каліноўскі ацэньваўся як "ідэолаг

беларускай i польскай шляхты", г.зн. як рэакцыйны дзеяч

Для прац 50-х гг. характэрны наступныя вывады i ацэнкі: К. Каліноўскі -

правадыр сялянскага паўстання, стваральнік вольнага беларускага друку, буйнейшы

прадстаўнік перадавой грамадскай думкі Беларусі XIX ст., якая развівалася пад магутным

уплывам рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў. Разам з тым адмаўлялася прызнаная ў першыя

пасляваенныя гады наяўнасць у праграме К. Каліноўскага лозунга барацьбы за

дзяржаўную самастойнасць Літвы і Беларусі, а сам гэты лозунг абвяшчаўся рэакцыйным.

У навуковай літаратуры 1960-х гг. замацаваліся вывады пра тое, што паўстанне

1863-1864 гг. па складу ўдзельнікаў было пераважна шляхецкім, а па змесце праграмы -

буржуазна-дэмакратычным. Расійскі даследчык А. Смірноў прызнаў і станоўча ацаніў

пастаноўку К. Каліноўскім пытання аб утварэнні самастойнай Літоўска-Беларускай

рэспублікі

. 3 іншага боку, у 1960-х гг. выклікаласумненненаяўнасць у паўстанні

рэвалюцыйна-дэмакратычнай плыні на чале з К.Каліноўскім і выстаўленне ім

патрабавання дзяржаўнай самастойнасці Літвы-Беларусі

. У дпугім томе "Гісторыі Бела-

рускай ССР" (Мн., 1972) пазіцыі беларускіх рэвалюцыянераў-дэмакратаў па

нацыянальным пытанні напярэдадні i ў час паўстання не асвятляліся. Дыскусія па гэтых

праблемах узнавілася ў 1990-х гг.

_______________

Авейде О. Записки о польском восстании 1863 года. Варшава, 1866; Ратч В.

Сведения о польском мятеже 1863 года в Северо-Западной России. Вильно, 1867; Giller A.

Historia Powstania Narodu Polskiego w 1861-1864 r. Paryż, 1867; Т1. Giejsztor J. Pamiętniki z

lat 1857-1865. Wilna, 1913. T.l-2; Janowski J. Pamiętniki o powstniu Styczniowym. Lwów,

1923, T. 1; Warszawa, 1925. T.2.

Ігнатоўскі У.М. 1863 год на Беларусь Нарыс падзей. Мн., 1930.

Біч М.В. К.Каліноўскі і паўстанне 1863 г. у працах беларускіх савецкіх

гісторыкаў // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1989. №3. С.110.

Там жа. С.111.

Смирнов А.Ф. Революционные связи народов России и Польши. М., 1962; Ён жа.

Восстание 1863 года в Литве и Белоруссии. М., 1963.

Миско М.В. Об освещении характера восстания 1863 г. в Литве и Белоруссии в

некоторых работах советских авторов// Славянская историография. М., 1966. С. 141-

175.

Казбярук У. Маякі і міражы // ЛіМ. 1990,7 снеж.; Біч М.В. Хай народзіцца ісціна

// ЛіМ. 1991. 22 лют.; Ён жа. У кривым люстэрку. К.Каліноўскі: праўда i вымыслы //

Настаўніцкая газета. 1991. 17; 24; 27 ліп.; Ён жа. Нацыянальнае i аграрнае пытанне ў

час паўстання 1863 -1864 гг. // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. № 3.

У польскай i расійскай (у тым ліку савецкай) гістарыяграфіі паўстанне 1863-1864

гг. у Польшчы, Літве і Беларусі традыцыйна вызначаецца як польскае. Тым самым

ігнаруюцца істотныя яго асаблівасці ў беларуска-літоўскім рэгіёне і найперш тое, што

напярэдадні і ў ходзе паўстання тут упершыню дастаткова выразна праявілася плынь

беларускага нацыянальна-вызваленчага руху на чале з К. Каліноўскім. Таму ў шэрагу

публікацый беларускіх гісторыкаў і ў дадзенай кнізе яно ў дачыненні да тэрыторыі Літвы -

Беларусі не называецца польскім.

Гістарыяграфічны аналіз канфесіянальнай гісторыі Беларусі канца XVIII -

пачатку XX ст. паказвае, што найбольшая ўвага гэтай праблеме на-давалася ў

дарэвалюцыйны час. Але не ўвесь перыяд i не ўсе канфесіі ста-навіліся аб'ектам

даследаванняў у роўнай ступені. Найбольш публікацый было прысвечана становішчу

праваслаўнай, уніяцкай i каталіцкай канфесій у XIX ст., ix узаемаадносінам.

Сярод прац па гісторыі праваслаўнай царквы ў Беларусі ў першай пало-ве XIX ст.

вылучаюцца творы С. Рункевіча, В. Ізвекава, Г. Шавельскага'. Гэтыя аўтары,

абапіраючыся на вялікую колькасць архіўных крыніц, спрабавалі даць ацэнку становішча

праваслаўнай царквы як да 1839 г., так i пасля далучэння да яе уніятаў.

60-я гг. XIX ст. характарызаваліся замацаваннем пазіцый праваслаўнай царквы на

беларускіх землях. Каталіцкія касцёлы, скасаваныя пасля паустання 1863—1864 гг., у

большасці сваёй пераўтвараліся ў праваслаўныя храмы. Ішло актыўнае будаўніцтва новых

цэркваў, ствараліся новыя прыхо-ды, насельніцтва пераходзіла (дзе пад прымусам, а дзе ў

выніку шантажу i падману, часам добраахвотна) з каталіцтва ў праваслаўе. Гэтыя працэсы

знайшлі адлюстраванне ў працах Г. Кіпрыяновіча i A. Мілавідава

. Даследазанне А.

Мілавідава ўключае ў сябе вялікі фактаграфічны матэрыял, але наскрозь прасякнута духам

адданасці царызму, ухвалення яго палітыкі і тых метадаў, якімі карыстаўся генерал-

губернатар М. Мураўёў для яе ажыццяўлення. Гістарычны нарыс Кіпрыяновіча насіў

папулярны характар. Тым не менш навуковую каштоўнасць маюць змешчаныя ў кнізе

табліцы, якія утрымліваюць звесткі па ўсіх беларускіх губернях пра колькасць цэркваў,

манастыроў, манахаў, царкоўных школ, папячыцельстваў паводле даных Свяцейшага

Сінода за 1895 г.

Гісторыя праваслаўных манастыроў у Беларусі ў XVIII - пачатку XXст. даволі

падрабязпа разглядаецца ў кнізе "Православные русские обители. Полное

иллюстрированное описание всех православных русских монастырей в Российской

империи и на Афоне" (1910), а таксама ў працах В. Звярынскага i A. Паўлоўскага

. Гэтыя

выданні маюць фактаграфічны характар i амаль свабодныя ад ідэалагічнага налёту, які

толькі зрэдку прасочваецца.

______________

Извеков Б.Д. Исторический очерк состояния православной церкви в Литовской

епархии за время с 1839-1889. М., 1889; Рункевич С. История Минской архиепископии

(1793-1832 гг.). СПб., 1893; Шавельский Г. Последнее воссоединение с православной

церковию униатов Белорусской епархии (1833 - 1839 гг.). СПб., 1910.

Киприанович Г. Я. Исторический очерк православия, католичества и унии в

Белоруссии ;: Литве с древнейшего до нашего времени. Вильна, 1895; Миловидов А.И.

Заслуги графа М.Н. Муравьева для православной церкви в Северо-Западном крае. Харьков,

1900.

Зверинский В.В. Материалы для историко-топографического исследования о

православных монастырях в Российской империи: В 3 т. СПб., 1890-1897; Павловский АЛ.

Всеобщий иллюстрированный путеводитель по монастырям и святым местам

Российской империи и Афона. Н. Новгород, 1907.

Шэраг прац

, прысвечаных гісторыі асобных манастыроў, дапаўняюць, a ў

асобных выпадках даюць магчымасць удакладніць звесткі, што знаходзяцца ў

вышэйназваных працах.

Адзіным значным даследаваннем расійскай дасавецкай гістарыяграфіі па гісторыі

каталіцкай царквы ў Расіі з'яўляецца праца Д. Талстога

, які засяродзіў сваю ўвагу на

палітыцы царскага ўрада ў адносінах да каталіцкай i уніяцкай цэркваў, а таксама на

ўзаемадачыненнях паміж Расійскай імпе-рыяй i Рымскай курыяй.

Расійская гістарыяграфія па праблеме каталіцкай царквы ў Беларусі ў 60-я гг. XIX

- пачатку XX ст. таксама даволі сціплая, бо каталіцтва лічылася адным з "іншаземных

веравызнанняў" у Расійскай імперыі i прыцягвала ўвагу даследчыкаў толькі ў сувязі з

важнымі дзяржаўнымі падзеямі. Такімі падзеямі ў азначаны перыяд былі ўдзел

каталіцкага духавенства ў паўстанні 1863 - 1864 гг., спробы русіфікацыі касцёла,

дзейнасць прадстаўнікоў рымска-каталіцкага духавенства i наогул асоб каталіцкага

веравызнання ў Дзяржаўнай думе. Сюды неабходна дадаць праблему ўзаемаадносін дзвюх

галоўных хрысціянскіх канфесій (праваслаўнай i каталіцкай), цікавасць з боку

даследчыкаў да тых ці іншых прадстаўнікоў каталіцкага духавенства.

Асабліва значным з'яўляецца пытанне "распалячвання" каталіцкай царквы. У ім

сканцэнтравалася ўся палітыка царскага ўрада ў адносінах да каталіцызму i да польскага

пытання ў Беларусі ў цэлым. Па дадзенай праблеме засталася дастаткова вялікая

колькасць публікацый, але галоўным чынам у выглядзе артыкулаў сучаснікаў падзей у

перыядычным друку. Да больш буйных работ адносяцца творы А. Уладзімірава, I.

Карнілава, Д. Чы-хачова

. Практычна ўсе гэтыя публікацыі тычыліся ідэалагічнага аспекту

праблемы. Адны аўтары падтрымлівалі ідэю русіфікацыі касцёла, іншыя выступалі

супраць яе.

Да гістарыяграфіі канфесій далучаюцца публікацыі аб ролі хрысціянства ў

нацыянальным адраджэнні беларусаў, дзейнасці святароў-прыхільнікаў беларускай

нацыянальнай ідэі. Першымі гістарыёграфамі гэтых праблем сталі самі беларускія

ксяндзы, якія ў 1920 - 1930-я гг. жылі ў Заходняй Беларусі (А. Станкевіч, В. Гадлеўскі i

інш.)

. А. Станкевіч, напрыклад, імкнуўся аоараніць у сваіх творах правы беларускага

народа на нацыянальную незалежнасць, абгрунтоўваючы ix, з аднаго боку, нацыяналь-

______________

ДовгяллоД. И. Виленская Свято-Духова обитель. Вильна, 1910; Жудро Ф.

Белыничский Рождество-Богородицкий монастырь. Могилев, 1894; Ён жа. Спасский

монастырь в Могилеве. Могилев, 1892; Иеромонах Сергий. Витебский Марков Свято-

Троицкий мужской монастырь. Витебск, 1887; Сапунов А. Полоцкий Спасо-

Ефросиньевский девичий монастырь. Историческое описание. Вильна, 1888; Строганов

П. Патриарший Бизюков монастырь. Опыт церковно-исторического исследования.

Могилев, 1914; Щербицкий О.В. Свято-Троицкий монастырь. Вильна, 1883.

Толстой Д.А. Римский католицизм в России: В 2 т. СПб., 1876. Т.2.

Владимиров АЛ. История располячивания западно-русского костела. М, 1896;

Корнилов И. Стоит ли вводить русский язык в костелы западных губерний. СПб., 1897;

ЧихачевД. К вопросу о располячении костела в прошлом и настоящем. СПб., 1913.

Станкевіч А. Беларускі хрысціянскі рух (Гістарычны нарыс). Вільня, 1939; Ён

жа. Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення. Вільна, 1934; Ён жа. 3 жыцця i

дзейнасці Казіміра Сваяка. Вільня, 1936; Ён жа. Магнушэўскі - Паўлюк Багрым -

Баброўскі (Да вытокаў беларускага адраджэння). Вільня, 1937; Ён жа. Родная мова ў

святынях. Вільня, 1929; Ён жа. Хрысціянства i беларускі народ (спроба сінтэзы). Вільня,

1940; Ён жа. У чэсць 950-годдзя хрышчэння Беларусі. Вільня, 1938; Гадлеўскі В.

(псеўданім Вінцук Скальманоўскі). Незалежнасць Беларусі i Каталіцкі касцёл // Крыніца.

1921. 3 крас; Ён жа. Аб беларускіх казаннях у палове XIX веку // Крыніца. 1921.16 крас.

най прыродай беларуса,з другога - хрысціянскімі агульначалавечымі ідэаламі.

Больш багатая польская гістарыяграфія XIX - XX стст. па гісторыі канфесій.

Праца С. Шантыра

насычана цікавым фактычным матэрыялам. Гісторыя каталіцкіх

ордэнаў у Беларусі даследавана ў працах С. Заленскага i I. Гіжыцкага (псеўданім Валыняк)

. Для польскіх даследчыкаў дарэвалюцыйнага часу характэрна тое, што яны канцэнтравалі

сваю ўвагу на адмоўным стаўленні ўрада Расійскай імперыі да каталіцкай i уніяцкай цэрк-

ваў. Пры гэтым станоўчыя моманты, аб'ектыўныя прычыны, што выклікалі змены ў

канфесіянальнай палітыцы, проста абміналіся. Падобныя погляды засталіся i нават

узмацніліся ў 20-30-я гг. XX ст. (падчас II Рэчы Паспалітай).

Даволі вялікая гістарыяграфічная спадчына засталася па праблеме уніяцкай

царквы

. У ёй разгледжаны меры, якія прымаў царскі ўрад па падрыхтоўцы да скасавання

уніяцкай царквы i яе далучэння да праваслаўя.

Нягледзячы на мэтазгоднасць вывучэння канфесіянальнай гісторыі, такога

напрамку ў гістарыяграфіі савецкай Беларусі не існавала. Толькі ў некаторых працах па

гісторыі Беларусі закраналіся асобныя сюжэты з гісторыі праваслаўнай царквы i

каталіцкага касцёла

. Але яны таксама, як i падручнікі, асобныя кнігі i брашуры, што

выдаваліся ў рэчышчы назуковага атэізму не адлюстроўвалі з належнай глыбінёй i

паўнатой складанае канфесіянальнае становішча, якое існавала ў Беларусі. Асобныя бакі

праолемы разглядаліся ў літаратуры, што выходзіла за межамі Савецкага Саюза

Сучасная беларуская i расійская гістарыяграфія паступова рухаецца ў напрамку

вывучэння асобных пытанняў канфесіянальнай гісторыі Беларусі. Ажыццяўляюцца

дысертацыйныя даследаванні, выдаюцца кнігі, дзе

_____________

Szantyr S. Wiadomości do dziejów kościoła i religii katolickiej panowaniu

rossyjskiemu podleglyuch: W 2 cz. Poznań, 1843. Cz. 1-2.

Zaleski S. Jezuity w Polsce. Kraków, 1908; Wjlyniak. Notatka o niektórych naszych

siedzibach trynitarskich. Kraków, 1912; Wolyniak. Wiadomości o dominikanach prowincji

Litewskiej: W 2 cz. Kraków, 1917; WcAyniak. Wykaz klastorow dominikańskich prowincji

Ruskiej: W 2 cz. Kraków, 1923; Wolyniak. Z przeszłości Karmelitów na Litwie i Rusi: W 2 cz.

Kraków, 1918.

Бобровский П.О. Русская греко-униатская церковь в царствование императора

Александра I. СПб., 1890; П.І.Б. Противодействие базилианского ордена стремлению

белого духовенства к реформе русской греко-униатской церкви. Вильно, 1887; Горючко

П.С. Из истории воссоединения униатов в Белоруссии. 1780 - 1805 гг. Киев, 1902; Ён жа.

Материалы для истории воссоединения униатов в Белоруссии. 1780-1795 годов. Могилев,

1903; Киприановнч Г.Я. Жизнь Иосифа Семашки митрополита Литовского и Виленского

и воссоединение западнорусских униатов с православною церковию в 1839 г. Изд. 2.

Вильно, 1897; Коялович М. История воссоединения западнорусских униатов старых

времен. Мн., 1999; Ён жа. О почившем митрополите Литовском Иосифе. СПб., 1869.

Чистович И. Пятидесятилетие (1839 - 1889) воссоединения с православной церковию

западнорусских униатов. СПб., 1889;

Самбук С. М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. Мн.,

1980; Гісторыя Беларускай ССР. Т. 2. Мн., 1972.

Кирюшин П.М. Антинародная роль реакционного католического духовенства.

Мн., 1948; Ёнжа. Ватикан на службе реакции. Мн., 1950; Атеизм в наступлении. Мн.,

1973; Докторов В. Г. Католицизм сегодня. Мн., 1984; ЗалескіА.І. Рэакцыйная сутнасцъ

Ватыканаі капіталізма. Мн., 1959; Из истории свободомыслия и атеизма в Белоруссии.

Мн., 1978; Круглое А. А. Развитие атеизма в Белоруссии (1917-1987). Мн., 1989; Корзун

М. С. Русская православная церковь на службе эксплуататорских классов. Мн., 1984;

Надольскі Р. Праўда аб сектантах. Мн., 1960; Документы обличают: Реакционная роль

религии и церкви натерритории Белоруссии. Мн., 1964.

Касяк І. З гісторыі праваслаўнай царквы беларускага народу. Нью-Ёрк, 1956;

СтанкевічЯн. З гісторыі Беларусі. Мюнхен, 1958.

аналізуюцца тыя ці іншыя бакі праблемы

. Распачата даследаванне асобных

аспектаў з гісторыі праваслаўнай і рымска-каталіцкай царквы ў Беларусі хрысціянскім

духавенствам

. Перавыдаюцца творы XIX - пачатку XX ст., у якіх ёсць звесткі i пa

гісторыі хрысціянскіх канфесій Беларусі

. Сярод сучасных даследаванняў вылучаюцца

працы польскіх гісторыкаў Б. Кумара, П. Гаха, С. Літака

Беларуская літаратура, мастацтва, навука XIX - пачатку XX ст. не былі прадметам

спецыяльных даследаванняў у дасавецкі перыяд. Толькі некато-рыя звесткі прыватнага

характару пададзены ў працы А. Кіркора, у адпаведным томе шматтомнага выдання

"Живописная Россия"

. Сістэматычнае вы-вучэнне духоўнай культуры беларускага народа

пачалося пасля 1917 г., прычым найбольш значныя даследаванні з'явіліся ў пасляваенны

перыяд. Працы Л. Дробава, М. Кацара, А. Кулагіна, Я. Сахуты, У. Чантурыя, М. Яніцкай i

іншых у галіне жывапісу, архітэктуры, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва далі

магчымасць з большай паўнатой i глыбінёй разгледзець працэсы ў развіцці нацыянальнага

мастацтва. Своеасаблівым вынікам усіх гэтых даследаванняў стала выданне

фундаментальнай шасцітомнай "Гісторыі беларускага мастацтва", трэці том якой цалкам

прысвечаны беларускаму выяўленчаму мастацтву i архітэктуры канца XVIII - пачатку XIX

ст.

Вялікія набыткі ў вывучэнні беларускай літаратуры маюць літаратуразнаўцы. У

XX ст. убачылі свет дзесяткі манаграфій, сотні артыкулаў, прысвечаных творчасці

пісьменнікаў, развіццю розных літаратурных жанраў. У гэтых даследаваннях