Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

удзельнічала ў выбранні караля на вальным сейме i магла яму не

падпарадкоўвацца, нават да ўзброеных выступленняў (канфедэрацый).

3 пераходам да Расійскай імперыі шляхта страціла свае палітычныя правы, але

ўсё ж заставалася прывілеяваным саслоўем. Перш за ўсё яна, пад пагрозай пазбаўлення

нерухомай маёмасці, як i іншыя станы насельніцтва, павінна была прынесці прысягу на

вернасць расійскай імператрыцы. Прысяга прыносілася калектыўна ў публічных месцах.

У 1778-1785 гг. пры паступленні на расійскую службу шляхціц павінен быў даваць

пісьмовае абавязацельства аб няўхільным паслушэнстве расійскім уладам

Звычайнай практыкай у імперыі з'яўлялася i тое, што вышэйшае саслоўе новых

зямель павінна было пацвярджаць свае правы на прывілеі i таму пачынаючы з 1772 г.

шляхце належала прадставіць у губернскія гарады дакументы аб сваім паходжанні. Даволі

проста гэта было зрабіць для магнатаў i буйной шляхты, бо яны мелі свае прыватныя

архівы, і вельмі цяжка для прадстаўнікоў дробнай шляхты, якая ў канцы XVIII ст.

складала каля 95 % ад агульнай колькасці саслоўя

. Значная яе частка не мела не толькі

неабходных дакументаў, але i грошай для ix пошукаў у дзяржаўных архівах. Тым больш

што пасля падзелаў Рэчы Паспалітай частка дакументаў засталася на тэрыторыях, якія

адышлі да Прусіі або Аўстрыйскай імперыі.

3 1772 г. шляхта, якая мела дакументы, пацвярджала свае паходжанне ў земскіх

судах, а з 1785 г. - у губернскіх вывадовых камісіях. Асобы, якія пацвердзілі свае

паходжанне, уносіліся ў дваранскія радавыя кнігі. Напрыклад, у 1775 г. 463 чалавекі з

Полаччыны пацвердзілі свае шляхецтва i па ра-шэнню беларускага генерал-губернатара

З.Чарнышова былі выключаны са спісу асоб, якія плацілі падаткі. Больш цяжкай гэта

справа аказалася для дубровенскай шляхты, хоць яна i мела неабходныя дакументы,

датаваныя 1508 i 1650 гг., аднак з прычыны змен уладальнікаў Дубровенскага графства

справа зацягнулася амаль на 20 гадоў. Паводле ўрадавых звестак 1795 г., 1096 асоб

мужчынскага полу з беларускіх губерняў чакалі пацвярджэння Герольдыі i выключэння ix

з падатковай рэвізіі

Царскі ўрад, абвясціўшы дваранства "першынствуючым" расійскім саслоўем,

юрыдычна замацаваў яго пануючыя пазіцыі ў сістэме абсалютысцкай дзяржавы.

Сацыяльны, юрыдычны i палітычкы статус дваранскага саслоўя Расійскай імперыі

ўпершыню ў найбольш поўным выглядзе быў зафіксаваны Кацярынай II у "Даравальнай

грамаце дваранству" (1785). Усе пазнейшыя заканадаўчыя акты па гэтым пытанні ўносілі

толькі некаторыя папраўкі i дапаўненні, у залежнасці ад патрабаванняў часу. Асновай

палітычнай i эканамічнай магутнасці дваранства з'яўлялася валоданне не толькі зямлёй,

але i прыгоннымі, на што не мелі правоў іншыя саслоўі. Дваранства было вызвалена ад

усялякіх падаткаў, цялесных пакаранняў, магло быць асуджана толькі роўнымі сабе. Пры

Кацярыне II амаль усе саслоўі атрымалі свае ўстановы. Аднак кал i дзейнасць гарадскіх

устаноў абмяжоўвалася горадам, a сельскіх - воласцю, то дваранскіх - паветамі i

губернямі.

____________

Анішчанка Я.К. Прававы статус беларускіх земллў у палітыцы

адміністрацыі Кацярыны II // Весці Акадэміі навук Беларусі. Сер. гуманітар. навук. 1994.

№ 2. С.68.

Тумилович Т.Н. Дворянство Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX в.:

Автореф. дис. ... канд. ист. наук. Мн., 1995. С.5.

Rychlikowa I. Carat wobiec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-

1831 // Kwartalnik historyczny. T. XCVIII. № 3.1991. S.64, C6, 69, 70.

Ba ўсіх новаўтвораных губернях i паветах дваранству было дазволена кожныя тры-

чатыры гады збіраць сходы (сеймікі)

. У ix функцыі ўваходзіла выбранне губернскіх i

павятовых прадвадзіцеляў дваранства (маршалкаў), а таксама прадстаўнікоў у саслоўныя

суды i ўстановы, раскладка земскіх павіннасцей, вырашэнне гаспадарчых i грамадскіх

спраў мясцовага жыцця.

Па прадстаўленню генерал-губернатара З.Чарнышова Сенат дапусціў у 1773 г. да

выбараў у дваранскія сходы асоб, якія валодалі не менш чым 10 рэвізскімі душамі. Права

голасу i выбрання на пасаду атрымалі ўладальнікі 20 i больш сялян. 3 цягам часу парадак

выбараў мяняўся. У 1805 г. права голасу атрымалі дваране, якія дасягнулі 18-гадовага

ўзросту, валодалі ў губернях нерухомымі маёнткамі не менш за восем дамоў i атрымлівалі

150 руб. даходу ў год. 3 1817 г. у Гродзенскай губерні тэрмінам на тры гады дазволілі

ўдзельнічаць у выбарах дваранам, якія страцілі свае дакументы ў час вайны 1812 г. i не

былі да гэтага часу запісаны ў дваранскія кнігі

Галоўную ролю сярод абраных асоб адыгрывалі дваранскія маршалкі. На пасадах

ix зацвярджаў імператар з ліку двух выбраных кандыдатаў. Асноўным ix абавязкам было

загадванне справамі дваранскай карпарацыі. Пасады маршалкаў не аплачваліся, таму на ix

звычайна выбіралі заможных памешчыкаў. У Гродзенскай губерні i паветах, напрыклад,

маршалкамі ў розны час былі князь К.Друцкі-Любецкі, граф К.Грабоўскі, князь К.Свята-

полк-Чацвярцінскі, граф В.Пуслоўскі i інш

Для прадстаўнікоў жа дробнай шляхты выбранне ў нізавыя выканаўчыя органы,

суды i паліцыю з'яўлялася магчымасцю паправіць сваё матэрыяльнае становішча, таму

яны імкнуліся заняць там адпаведныя пасады. Так, па выбарах 1785 г. у Полацкім,

Віцебскім, Дрысенскім, Суражскім i Гарадоцкім паветах з 20 засядацеляў павятовых i

ніжніх земскіх судоў 11 чалавек мелі ў сярэднім да 30 душ прыгонных

Асобна паўстала пытанне аб правах татарскай шляхты. 3 прычыны не зусім

акрэсленага становішча татараў у Рэчы Паспалітай мясцовае дваранства не жадала

дапускаць ix да выбараў. Але ўсё ж літоўскі ваенны губернатар Л.Бенігсен палічыў, што

татары, "если они суть дворяне и владеют собственными имениями", павінны прыняць

удзел у выбарах

У выніку рэвізіі 1811 г. выявілася, што да шляхецкага саслоўя прыпісалася каля 200

тыс. чалавек, сярод якіх былі мяшчане, дваравыя, невядомых саслоўяў людзі з беларуска-

літоўскіх губерняў. Ім удалося прыпісацца да дваранства толькі таму, што яны былі

католікамі і уніятамі і размаўлялі па-польску. 3 іншага боку, у гэтых жа губернях

заставаліся людзі, якія пацвердзілі дваранскае паходжанне, але працягвалі плаціць падаткі

ў казну.Таму пры правядзенні новай рэвізіі, згодна з указам Сената ад 20 студзе-ня 1816 г.,

павінны былі пакідаць у дваранстве толькі тых, хто быў запісаны да саслоўя ў 1795 г., a

астатнім неабходна было пацвярджаць сваё паходжанне дакументамі.

____________

Instrukcja o sejmikach i urzędowaniu z wyborów. Wilno, 1839.

Никотин И А. Столетний период (1772-1872) русского законодательства в

воссоединенных от Польши губерниях и законодательство о евреях (1649 - 1876). Т.2.

С.354-356.

Ateneum Wilienski. Wilno, 1924. Cz. II. S.424-428.

Анішчанка Я. Дваранскія выбары ў Полацкім намесніцтве 1789 г. // Весці

Акадэміі навук Беларусі. Серыя грамад. навук. № 3-4. 1992. С.55.

Байрашаускайте Т. Литовские татары в дворянских собраниях XIX в. //

Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы i Польшчы i яе ўзаемадзеянне з

беларускай i іншымі культурамі. Мн., 1996. C.135.

Новы указ ад 23 жніўня 1817г. зноў нагадаў губернскім уладам пра неабходнасць

хутчэйшага разбору чыншавай шляхты. Дробная шляхта, асабліва чыншавая, якая магла

мець зямлю, але без прыгонных, або знаходзіцца на службовых i чыншавых землях,

трапляла ў спісы падатковага насельніцтва і павінна была плаціць падаткі. Губернскае

кіраўніцтва імкнулася паскорыць выкананне гэтага ўказа. Аднак у 1823 г. віцебскі,

магілёўскі i смаленскі генерал-губернатар князь М.Хаванскі вымушаны быў адзначыць,

што гу-бернскія i павятовыя маршалкі дакладна не ведаюць колькасці шляхты. На яго

думку, на працягу 1816-1819 гг. у некаторых паветах праверку пра-ходзіла толькі

чыншавая шляхта, частка астатніх спрабавала зрабіць гэта, але не закончыла, a іншыя

наогул не прадстаўлялі дакументаў

Такім чынам, у канцы XVIII - першай чвэрці XIX ст. царскі ўрад імкнуўся

уніфікаваць беларускія землі на ўзор расійскіх - як па адміністрацыйна-тэрытарыяльным

падзеле, так i ў губернска-павятовым кіраванні, i ў адносінах да вышэйшага саслоўя -

шляхты. Гэта ўдалося зрабіць часткова i толькі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльным

падзеле, які стаў такім жа, як i ва ўсёй імперыі. Недахоп расійскіх чыноўнікаў, якіх улады

вымушаны былі замяняць мясцовымі, прыводзіў датаго, што гэтыя чыноўнікі, як i іншыя

прадстаўнікі шляхецкага саслоўя беларуска-літоўскіх губерняў, не імкнуліся выконваць

загады расійскіх улад, удзельнічалі ў тэты час у розных тайных таварыствах, былі на баку

Напа-леона ў час вайны 1812 г.

2. Насельніцтва

Пасля ўключэння беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі падворная

(падымная) сістэма падаткаабкладання, што існавала ў Рэчы Паспалітай, была заменена на

падушную. Яна дзейнічала ў імперыі з 1722 г. i ахоплівала асоб мужчынскага полу

падатных саслоўяў. 3 мэтай уліку падатнага насельніцтва ў Беларусі былі распаўсюджаны

перапісы (рэвізіі), якія фактычна насілі фіскальны характар. 3 1719 па 1858 г. у Расіі было

праведзе-на 10 рэвізій. Беларусь ахапілі шэсць апошніх: 5-я (1796), 6-я (1811), 7-я (1815),

8-я (1833), 9-я (1851), 10-я (1858).

Рэвізіі ўлічвалі не ўсе катэгорыі жыхароў. У імянныя спісы (рэвізскія казкі)

заносіліся толькі тыя саслоўі i групы насельніцтва, якія павінны былі плаціць падаткі, -

сяляне, мяшчане, купцы i інш. Збор статыстычнай інфармацыі аб прывілеяваных саслоўях

i трупах (дваранах, духавенству, дзяржаўных служачых) ажыццяўляўся нерэвізскім

шляхам - праз губернскія канцылярыі, духоўныя ўстановы, ваеннае ведамства i звычайна

прымяркоўваўся да тэрміну правядзення рэвізій.

Нягледзячы на шэраг недахопаў (утойванне памешчыкамі часткі рэвізскіх душ,

ухіленні ад рэвізіі сярод мяшчан, пропускі ў імянных спісах з-за няўважлівасці

перапісчыкаў i т.д.), рэвізіі канца XVIII - першай паловы XIX ст. з'яўляюцца адзінай

найбольш поўнай дэмаграфічнай крыніцай. Да-датковымі крыніцамі служаць матэрыялы

царкоўнага (метрычныя кнігі i спісы прыхаджан, або кліравыя ведамасці) i

адміністрацыйна-паліцэйскага ўліку насельніцтва, (апошні, аднак, да канца 50-х гг. XIX

ст. ахопліваў толькі гарадскіх жыхароў).

________________

Rychlikowa I. Carat wobiec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach. 1772-

1831. S. 77,78.

Дынаміка колькасці насельніцтва. На момант заканчэння 5-й рэвізіі на тэрыторыі

Беларусі (прыкладна ў сучасных яе межах) пражывала 2636 тыс. чалавек. Дынаміка

колькасці насельніцтва краю на працягу першай паловы XIX ст. паказана ў табл. 1.

Табліца 1. Дынаміка колькасці наеельміцтва Беларусі

Год Усе

насельніцтва,

тыс.

Сельскае Гарадское

колькасць % колькасць %

1796 2636,0 2543,5 96,5 9,5 3,5

1811 2981,0 2859,0 95,9 122,0 4,1

1815 2909,0 2814,0 96,7 95,0 3,3

1833 2826,0 2674,3 94,6 151,7 5,4

1851 3479,0 3235,4 93,0 243,6 7,0

1858 3398,0 3113,0 91,6 285,0 8,4

* Лютый А.М. Социально-экономическое развитие Белоруссии во второй

половине

XVIII - первой половине XIX в. (К проблеме генезиса капитализма): Дис. ... д-ра

ист. наук. Мн., 1990. С. 272; Переписи населения России. Итоговые материалы подворных

переписей и ревизий населения России (1648-1858). М., 1972. Вып. IV—XII.

Як вынікае з табл. 1, за 60 гадоў насельніцтва Беларусі павялічылася нязначна; з

2636 тыс. да 3398 тыс. чалавек, або на 28,9 %. Павелічэнне колькасці жыхароў краю

адбывалася цалкам за кошт натуральнага прыросту. Міграцыі з .іншых рэгіёнаў імперыі

перакрываліся большай колькасцю выбыўшых. Лік апошніх заўсёды пераважаў. Так з

1815 па 1842 г. з пяці заходніх губерняў выехала 7770, а прыехала 3470 рэвізскіх душ

Франка-расійская вайна 1812 г. вызвала ў Беларусі зацяжны дэмаграфічны крызіс

У 1815 г. у параўнанні з перадваенным годам агульная колькасць насельніцтва

паменшылася на 72 тыс. чалавек, у тым ліку сельскага на 45 тыс., гарадскога - на 27 тыс.

Стагнацыя народней гаспадаркі, якая доўга не магла аправіцца ад наступстваў вайны,

працягвалася і ў 20-я гг. XIX ст., асабліва ва ўсходняй частцы краю. Усяго з 1815 па 1833

г. на-сельніцтваскарацілася на 83 тыс. чалавек (2,8 %), у тым ліку сельскае - на 5 %.

Пасля адноснай стабілізацыі эканомікі ў 30-40-я гг. XIX ст. адбываецца i рост

насельніцтва. 3 1833 па 1851 г. яно вырасла на 23,1 %, у тым ліку сельскае - на 21,

гарадское - на 60,6 %. 50-я гг. характарызаваліся новай хваляй скарачэння як сельскага,

так i ўсяго насельніцтва.

Даныя табл. 1 таксама сведчаць, што тэмпы росту гарадскога i сельскага

насельніцтва кардынальна адрозніваліся. Калі з 1796 па 1858 г. сельскае на-сельніцтва

павялічылася ўсяго на 22,4 %, то гарадское - у 3,1 раза (з 92,5 да 285 тыс.). Рост колькасці

жыхароў вёскі забяспечваўся выключна ix натуральным прыростам. Унутраная міграцыя з

гарадоў у сельскую мясцовасць фактычна адсутнічала.

У адрозненне ад сельскага колькасць гарадскога насельніцтва па-вялічвалася

псраважна за кошт міграцый туды розных саслоўных катэго-рый мясцовага сельскага

жыхарства: вольных людзей, панцырных баяр, ад-надворцаў, шляхты, дзяржаўных сялян.

Усе яны ў адпаведнасці з шэрагам указаў урада маглі запісвацца ў купцы i мяшчане.

___________

РДГА, ф.571, воп.9, спр.18, арк. 199-203; спр.24, арк. 305-309.

Важнай крыніцай папаўнення гарадскіх саслоўных груп было яўрэйскае

насельніцтва. У канцы XVIII ст. яго ўдзельная вагаў гарадах не перавышала 30-35 %

. На

падставе шэрагу ўказаў яўрэі высяляліся з сельскай мясцозасці. Так, указ Сената ад 19

кастрычніка 1807 г. устанавіў трохгадовы тэрмін высялення, але працэс зацягнуўся на

гады. Сенацкі указ ад 11 красавіка 1822 г. забараняў яўрэям пражываць у вёсках з 1825 г.

Толькі к пачатку 40-х гг. яўрэйскае насельніцтва Беларусі ў асноўным было гвалтоўна пе-

раселена ў гарады i мястэчкі, чым тлумачыцца значны рост колькасці гараджан паміж

1833 i 1842 гг.

На рост ліку гараджан паўплывала таксама значнае павелічэнне

адміністрацыйнага апарату. 3 канца XVIII ст. да пачатку 60-х гг. XIX ст. колькасць

чыноўнікаў павялічылася ў 7 разоў (з 1,9 да 13,5 тыс.), а ix удзельная вага сярод гараджан

- з 1,5 да 5,2 %. За адзначаны перыяд з 2,8 да 8,4 % павялічылася ў гарадах i ўдзельная

вага вайскоўцаў, а ix колькасць вырасла у 7,8 раза (з 2,8 да 21,8 тыс.).

Сярод 42 беларускіх гарадоў у канцы XVIII ст. да буйных (звыш 10 тыс.

жыхароў) адносіўся толькі Віцебск, асноўная ж маса гараджан пражывала ў дробных

гарадах з насельніцтвам да 2 тыс. чалавек. У канцы 50-х гг. XIX ст. буйных гарадоў

налічвалася ўжо 9, дзе пражывала 45,3 % гараджан. Вырасла колькасць сярэдніх гарадоў з

насельніцтвам звыш 5 тыс. чалавек (19,5 % гараджан).

У цэлым для дэмаграфічнай сітуацыі першай паловы XIX ст. характэрным было

зніжэнне ўдзельнай вагі сельскіх жыхароў (з 96,5 да 91,6 %), павелічэнне долі гараджан (з

3,5 да 8,4 %) i апераджальныя тэмпы росту апошніх, што сведчыла аб хуткіх

урбанізацыйных працэсах у Беларусі. У параўнанні з сярэднімі паказчыкамі па

Еўрапейскай Расіі, дзе колькасць гарадскога насельніцтва з 1825 па 1858 г. вырасла на 62

%, беларускія гарады павялічылі колькасць свайго насельніцтва на 90 %

. У пэўнай

ступені такі рост быў абумоўлены нізкімі зыходнымі данымі колькасці жыхароў бела-

рускіх гарадоў у канцы XVIII ст.

Саслоўная структура. Расійскае феадальнае грамадства афіцыйна па-дзялалася на

чатыры саслоўі: дваране, духавенства, гарадскія i сельскія абывацелі, аднак фактычна яно

мела больш складаную структуру. Унутры кожнага саслоўя былі асобныя групы, якія

адрозніваліся прававым становішчам і адносінамі да маёмасці. Акрамя таго, мелася

мноства нешматлікіх асобных саслоўных груп i катэгорый насельніцтва.

Найбольш шматлікім саслоўем было сялянства. Па юрыдычнаму стану у Беларусі

вылучаліся тры вялікія групы сялян - прыватнаўласніцкія, дзяр-каўныя (казённыя) i

вольныя. Абсалютную большасць складалі прыватнаўласніцкія. Да ix адносіліся

памешчыцкія (панскія), царкоўныя i тыя, што належалі асобным мяшчанам i розным

ведамствам (гарадам, дабрачынным арганізацыям, Вольнаму эканамічнаму таварыству i

т.д.). У канцы XVIII ст., паводле даных 5-й рэвізіі, прыватным уладальнікам належала 94,5

% усяго сялянства, з ix абсалютная большасць (87,0 %) знаходзілася пад уладай

памешчыкаў (табл. 2).

___________

Анішчанка Я.К. Яўрэі ўсходняй Беларусі ў канцы XVIII ст. паводле ўрадавага

ўліку // Весці Акадэміі навук Беларусі. Сер. гуманітар. навук. 1993. №4. С.66-67.

Лютый А.М. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце

XVIII -первой половине XIX века. С.37-38, 43, 52, 60.

Табліца 2. Колькасць i ўдзельная вага асноўных катэгорый сяляя Беларусі,

тыс.*

Разрады

сялян

5-я рэвізія (1796-1808) 7-я рэвізія

(1815-1825)

8-я рэвізія (1833-1851)

колькасць % колькас

ць

%колькасць %

Памешчыцкія 1950 87,0 1683 8

0,9

1989 75,7

Дзяржаўныя 167,0 7,5 244,8 1542,0 20,6

1,8

Царкоўныя i

манастырскія

77,3 3,5 112,6 5

10,2 0,4

Вольныя 45,9 2,0 18,3 0

64,2 2,5

Іншыя - - 20,4 1

21,7 0,8

Усяго 2240,2 100 2079,1 1

2627,1 100

* Гісторыя сялянства Беларусі: У 3 т. Мн., 1997. Т. 1. С.276; Сосна У.А.

Фарміраванне сас-лоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы XVIII - першай

палове XIX ст. Мн., 2000. С.31. Для атрымання агульнай колькасці кожнай катэгорыі

сялян прыведзеныя А.Г. Ка-ралёвай i У. А. Сосна даныя па рэвізскіх (мужчынскіх) душах

падвоены i акруглены да тысяч.

Гэта быў час масавай раздачы царызмам дзяржаўных зямель Беларусі расійскім

вяльможам, чыноўнікам і ваеннымчынам. Палітыка Кацярыны II i Паўла I была

накіравана на пашырэнне памешчыцкага землеўладання. Усяго з 1772 па 1801 г. у

прыватнае ўладанне было падаравана 208 720 рэвізскіх душ, з ix 140 тыс. - ва Усходняй

Беларусі

. Пры Аляксандры I палітыка масавых раздач казённых зямель, населеных

сялянамі, у прыватнае спадчыннае ўладанне была прыпынена, хаця асобныя факты мелі

месца на працягу ўсяго дарэформеннага часу.

На працягу першай паловы XIX ст. удзельная вага панскіх сялян няўхільна

зніжалася: з 87,0 % у 1796 г. да 75,7 % у 1851 г. (на 11,3 %). Дынаміка ix абсалютнай

колькасці мела хвалепадобны характар. Два значныя спады адбыліся ў першай чвэрці і ў

50-я гг. XIX ст. За апошняе дзесяцігоддзе існавання прыгону колькасць памешчыцкіх

сялян зменшылася на 6,0 % - з 1989,5 тыс. у 1851 г. да 1869,7 тыс. чалавек у 1858 г

Зніжэнне абсалютнай колькасці і ўдзельнай вагі прыгоннай часткі насельніцтва было

выклікана значнымі рэкруцкімі наборамі, міжсаслоўнымі пераходамі, канфіскацыямі

памешчыцкіх маёнткаў, нізкім натуральным прыростам. Апошні фактар быў непасрэдна

звязаны з панскім усеўладдзем у сваіх маёнтках якія, непамерна павышаючы колькасць

павіннасцей, даводзілі сваіх сялян да галечы. У такіх неспрыяльных сацыяльна-

эканамічных умовах, калі смяротнасць часта перавышала ўзровень нараджальнасці,

узнаўленне насельніцтва прыгоннай беларускай вёскі ішло вельмі марудна.

Дэмаграфічныя працэсы ў асяроддзі гэтай самай шматлікай часткі грамадства вызначалі

тэндэнцыі развіцця i ўсяго насельніцтва.

Значная частка зямель у Беларусі, населеных сялянамі, належала царк-ве, перш за

ўсё каталіцкай. У пачатку 90-х гг. XVIII ст. у ВКЛ каталіцкаму i

_______________

Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в.

С.23-24.

Падлічана па: Тройницкий А. Крепостное население России по X народной

переписи. С.28-29,30,32.

уніяцкаму духавенству належала каля 10 % сялян

. Паводле даных 7-й рэвізіі,

колькасць царкоўных сялян склада 112,6 тыс. чалавек, або 5,4 % сялянскага саслоўя

Пасля ліквідацыі ў 30-я гг. шэрагу каталіцкіх манастыроў і перадачы духоўных уладанняў

у арэнду памешчыкам, а таксама секулярызацыі царкоўных уладанняў у 40-я гг. колькасць

духоўных сялян рэзка скарацілася: у сярэдзіне XIX ст. - да 10,2 тыс. (0,4 %). Паводле

даных 10-й рэвізіі, у 1858 г. налічвалася толькі 3987 рэвізскіх душ, падуладных цэрквам i

манастырам.

Пасля памешчыцкіх другое па колькасці месца займалі дзяржаўныя сяляне. Яны

належалі казне, плацілі аброк, былі асабіста вольнымі, мелі права мяняць сваю саслоўную

прыналежнасць i месца жыхарства. Склад гэтай трупы сельскага насельніцтва быў вельмі

стракатым i неаднародным. Усяго налічвалася болып за два дзесяткі найменняў сялян,

падуладных казне. Найбольш шматлікімі былі старосцінскія, паезуіцкія, паманастырскія,

вольныя хлебаробы, канфіскаваныя i інш. Указ Сената ад 15 мая 1840 г. ска-саваў

разнародныя найменні сялян, якія належалі Міністэрству дзяржаўных маёмасцей, і надаў

ім агульную назву - дзяржаўныя сяляне

У 1796 г. у Беларусі налічвалася прыкладна 167 тыс. дзяржаўных сялян, што

складала 7,5 % ад усіх сялян (гл. табл.2). На працягу першай паловы XIX ст. ix колькасць i

ўдзельная вага няўхільна павялічваліся, асабліва ў 30-40-я гг., калі адбылося падваенне

абодвух паказчыкаў. Да пачатку 50-хгг. XIX ст. дзяржаўныя сяляне ўжо складалі 20,6 %

сялянскага саслоўя, а ix кольлькасць павялічылася ў 3,2 раза i склада 542 тыс. чалавек.

Гэта стала вышкам урадавай палітыкі ў 40-50-я гг., накіраванай на папаўненне дзяржаўнай

вёскі шляхам пераводаў у казну канфіскаваных па розных прычынах ці шляхам куплі

панскіх маёнткаў і секулярызацыі царкоўных уладанняў, далучэння да дзяржаўных сялян

аднадворцаў, якія жылі на казённых землях, а таксама вольных людзей .

Вольныя людзі засталіся з часоў Рэчы Паспалітай, дзе яны складалі 10 %

насельніцтва. Гэта былі незапрыгоненыя сяляне, якія не належалі ні памешчыкам, ні

царкве, ні дзяржаве, ні іншым уласнікам і мелі права свабоднага перамяшчэння. Па

сацыяльнаму i нацыянальнаму саставу вольныя людзі складалі самую неаднародную

катэгорыю сельскіх жыхароў. Да ix адносіліся зямяне, баяры, частка слуг панцырных,

збеглыя з Раей стараабрадцы, ахрышчаныя яўрэі, іншаземцы, татары, шляхціцы, якія

пражывалі на ўласніцкай зямлі, адпушчаныя на волю сяляне i інш.

Царскі ўрад спачатку вырашыў пакінуць за імі ўсе правы. Указам ад 13

кастрычніка 1783 г. вольным людзям дазвалялася па ix жаданні выбіраць месца жыхарства

i род заняткаў, запісвацца ў купцы i мяшчане, паступаць на дзяржаўную службу. Згодна з

новымі правіламі, устаноўленымі царскім урадам ад 14 жніўня 1840 г., вольныя людзі,

якія пастаянна жылі ў гарадах, прыпісваліся да гарадской грамады, а паселеныя на

казённых землях – да лзяржауных сялян з ураўнаваннем у правах i ўплатай тых жа

падаткаў, што i

_____________

Bardach J., Lesnodorski В., Pietrzak M. Historia państwa i prawa polskiego.

Warszawa, 1985. S.264.

Cocнa У.А. Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы

ХVШ -першай палове XIX ст. С.31.

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 15. №13471.

Улащик М.М. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии. М., 1965. С.57; Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине

ХІX в. С.73; Сосна У.А. Фарміраванне саслоўна-групавога складу еялянства

Беларусі ў канцы [II - першай палове XIX ст. С.20-34, 76,109-112.

ПСЗ. Собр. 1-е. Т. 21. №15853.

апошнія

. Да Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, паводле закона ад 23 мая 1847

г., былі аднесены i вольныя, якія мелі ўласныя землі, а для паселеных на панскіх землях

уводзіліся абавязковыя дагаворы з уладальнікамі, дзе агаворваўся тэрмін пражывання ў

дадзеным маёнтку. Тым самым без дазволу памешчыка нельга было змяніць месца

жыхарства.

Колькасць вольных людзей увесь час вагалася. 3 аднаго боку, яны былі вялікім

рэзервам для папаўнення іншых саслоўяў i груп, перш за ўсё казённых сялян i мяшчан. 3

другога боку, паводле указа ад 1 жніўня 1857 г., вольныя людзі папаўнялі свае шэрагі за

кошт аднадворцаў, што жылі на памешчыцкай зямлі, якіх, паводле перапісу 1842-1843 гг.,

у пяці заходніх губернях налічвалася 9321 душа мужчынскага полу, i гэта колькасць увесь

час узрастала з-за пераводаў у аднадворцы беззямельнай шляхты.

Прывілеяваным саслоўем было дваранства. Яго ўнутраная структура вызначалася

значнай дыферэнцыяцыяй. У апошнія гады існавання Рэчы Паспалітай доля шляхты

складала каля 10-12% усяго насельніцтва

. У канцы XVIII - пачатку XIX ст. толькі 5-6 %

буйных i сярэдніх дваран валодалі зямлёй i прыгоннымі, абсалютная ж большасць саслоўя

(95 %)уяўляла сабой дробную беззямельную шляхту

, якая арандавала зямлю ў буйных

землеўладальнікаў і апрацоўвала яе сваімі рукамі. Пэўная частка беззямельнай шляхты

наймалася на службу да магнатаў, перабіралася ў гарады.

Паводле няпоўных даных, у 1796 г. колькасць дваранства складала 137,5 тыс.

чалавек, або 5,2 % ад усяго насельніцтва Беларусі (табл. 3). Да 1816 г., па меры

ўдасканалення ўліку непадатных саслоўяў, колькасць зафіксаваных у гістарычных

дакументах дваран дасягнула 196,7 тыс. чалавек пры ўдзельнай вазе 6,7 %.

Табліца 3. Дынаміка і ўдзельная вага дваранства Беларусі*

Год Колькасць, тыс. чалавек %

1796 137,5 5,2

1816 196,7 6,7

1833 173,8 6,2

1851 186,4 6,6

1858 196,7 5,8

* Туміловіч Г. Дваранства на Беларусі ў канцы XVI 11 - першай палове XIX ст. //

Беларускі гістарычны часопіс. 1997. №4. С.55.

"Разбор шляхты" 30-40-х гг. XIX ст., які заключаўся ў пераводзе пэўнай яе

часткі, што дакументальна не магла пацвердзіць свайго дваранскага па-ходжання, у дзве

занава створаныя падатныя саслоўныя групы - аднадворцаў i грамадзян заходніх губерняў,

быў прычынай скарачэння дваранства з -1816 па 1833 г. на 22,9 тыс. чалавек. Пераводы

шляхты ў іншыя саслоўныя

___________

ПСЗ. Собр. 2-е Т. 15. №13811; Т.ХХ. Х»21242.

Сосна У A. Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы

XVIII -першай палове XIX ст. С.89-91, 96-97.

BardachJ., Lesnodorski В., Pietrzak M. Historia państwa i prawa polskiego. S.264;

ГрыцкевічА. Беларуская шляхіа// Спадчына. 1993. №1. С.13.

Тумилович Г.Н. Дворянство Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX в:.

Автореф-дис. ... канд. ист. наук. Мн1,1995. С. 16-17.

групы не былі беспаваротнымі. Урад пакінуў ёй магчымасць вярнуцца ў стан

дваранства ў выпадку прадстаўлення адпаведных дакументаў i зацвярджэння Герольдыяй.

У сувязі з гэтым колькасць дваранства па гадах значна адрозніваецца, хаця

тэндэнцыя да скарачэння яго ўдзельнай вагі i якаснага стану бясспрэчная. Да канца 50-х

гг. XIX ст. удзельная вага дваран Беларусі знізілася з 10-12 % да 5-6 %, але пры гэтым

павялічыўся працэнт (з 5-6 да 14) сярэдніх і буйных дваран - землеўладальнікаў

. У цэлым

удзельная вага дваранства краю ў канцы 50-х гг. XIX ст. працягвала заставацца самай

высокай у імперыі: у Віленскай губерні - 6,04 %, у Мінскай - 6,03, у Гродзенскай - 4,7, у

Магілёўскай - 4,2, у Віцебскай - 3,8, у той жа час у сярэднім па Еўрапейскай Расіі-1,5%

Другім прывілеяваным саслоўем было духавенства. У апошнія гады існавання

Рэчы Паспалітай яно складала прыкладна 1,0 % насельніцтва. Да скасавання уніі ў

Беларусі самым шматлікім было уніяцкае духавенства, другое па колькасці месца займала

каталіцкае. У канцы 50-х гг. абсалютную большасць ужо складала праваслаўнае

духавенства. У 1858 г. у пяці заходніх губернях пражывала 27 717 духоўных асоб і членаў

ix сем'яў, з ix 21 721 - у сельскай мясцовасці i 5996 - у гарадах. Па канфесіях духавенства

размяркоўвалася наступным чынам: праваслаўнае - 83,3 %, каталіцкае - 11,0, іудзейскае -

5,0, мусульманскае - 0,4, пратэстанцкае - 0,3 %

За паўстагоддзе ўдзельная вага

духавенства ў складзе насельніцтва знізілася да 0,6 %.

Неаднародным па структуры было i саслоўе "гарадскіх абывацеляў". Колькасць

мяшчан у канцы XVIII ст. складала 78,9 тыс. чалавек, ці 80 % усіх гараджан. Да 30-х гг.

XIX ст. яна амаль падвоілася - 154,6 тыс., да 82,2 % уз-расла ix удзельная вага. У канцы

50-х гг. XIX ст. мяшчан у беларускіх гарадах налічвалася 196,8 тыс., але ix доля знізілася

да 75,2 %, што было выклікана павелічэннем удзельнай вагі іншых груп насельніцтва. У

шэрагу гарадоў мяшчане перавышалі 90 %, a ў 13 гарадах (з 42) працэнт дадзенага саслоўя

вагаўся ад 80 да 90

У канцы XVIII ст. у беларускіх гарадах налічвалася да 5,2 тыс. чалавек, якія

займаліся гандлем. У ix ліку - мяшчане, рамеснікі, сяляне. Гільдзейскае купецтва не

перавышала 200 чалавек (0,2 %). Да 30-х гг. XIX ст. колькасць купцоў трох гільдый у

гарадах вырасла да 3,5 тыс. чалавек (1,9 %), а да канца 50-х гг. - да 5,0 тыс. (2,0 %).

Асноўную частку з ix складалі купцы трэцяй гільдыі, першай гільдыі набіралася крыху

больш за 150 чалавек (2,4 % ад усіх купцоў). У сувязі з павышэннем у 50-я гг. падаткаў на

купецкія працэнтныя зборы i выездам купцоў, якія мелі значны капітал, у буйныя гарады

Цэнтральнай Раей, колькасць купцоў першай гільдыі ў гэты час некалькі паменшылася.

Паводле даных 9-й рэвізіі, у 1851 г. у пяці заходніх губернях налічвалася 6053

гільдзейскія купцы, з ix 209 - першай, 189 - другой i 5655 - трэцяй гільдыі. Большасць

трымальнікаў купецкага капіталу (66,2 %) былі яўрэі, у тым ліку першай гільдыі - 87,6,

другой - 75,7, трэцяй - 65,1 %

. У 1861 г.

______________

Тумилович Г.Н. Дворянство Белоруссии в конце XVI 11 - первой половине XIX в.

С. 17.

Статистические таблицы Российской империи. Вып. 2. Наличное население

империи за 1858 год. С.295-296.

Там жа С.268-269.

Лютый АМ. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце

XVIII -первой половине XIX века. С.61, 62.

Кеппен П. Девятая ревизия. Исследования о числе жителей в России в 1851 г.

СПб., 1857. С.182-183.

колькасць купцоў у краі, якія аб'явілі свой капітал, павысілася да 6 988 чалавек

Этнаканфесіянальны склад. У этнаканфесіянальных адносінах насельніцтва

Беларусі было стракатым. На тэрыторыі ВКЛ у апошняй трэці XVIII ст. уніяты складалі

прыблізна 39,0 % насельніцтва, католікі - 38,0, праваслаўныя - 6,5, стараверы - 4,0,

пратэстанты - 1,6 %

Амаль кожная з пералічаных канфесій уключала прадстаўнікоў

розных этнічных груп: беларусаў, палякаў, украінцаў, немцаў, латышоў, рускіх. Што

тычыцца іудзеяў i мусульман, то ix цалкам можна атаясамліваць адпаведна з яўрэямі i

татарамі.

Пасля далучэння да Расійскай імперыі пануючай канфесіяй у краі стала

праваслаўе. У 1858- 1859 гг. 58,1 % насельніцтва пяці заходніх губерняў вызнавала

праваслаўную веру, у тым ліку ў Магілёўскай - 71,9, Віцебскай -72,8, Мінскай - 71,9,

Віленскай - 21,5 %. Католікі складалі 29,9 % i пражывалі пераважна ў Віленскай губерні,

іудзеяў было 9,8, старавераў - 1,6, пратэстантаў - 0,4 i магаметан - 0,1 %

Большасць беларусаў у канцы XVIII ст. належала да уніяцкай канфесіі, доля якой

сярод вясковага насельніцтва даходзіла да 80 %. Пасля скасавання уніі сітуацыя змянілася.

Паводле даных П. Шафарыка, у 1840 г. на тэры-торыі пяці заходніх губерняў пражывала

2726,0 тыс. беларусаў, з ix 87,2 % былі праваслаўнымі i 12,8 % - католікамі

. У канцы 50-х

гг. XIX ст., паводле няпоўных даных, у пяці заходніх губернях зафіксавана 2790,0 тыс.

белару-саў, што складала 69,7 % усяго насельніцтва. 3 ix 2345,9 тыс. (84,1 %) спавядалі

праваслаўную веру i 444,1 тыс. (15,9 %) каталіцкую. Па губернях удзельная вага

беларусаў была наступнай: Віленская - 46,9 %, Віцебская -59,8, Гродзенская - 57,8,

Мінская - 64,6, Магілёўская - 81,7 %

Другой па колькасці этнічнай супольнасцю ў Беларусі ў дадзены перыяд былі

яўрэі. У пяці заходніх губернях у канцы 50-х гг. ix пражывала 463,2 тыс. чалавек. У гэты ж

час палякаў налічвалася 442,3, рускіх - 141,6, татар -6,2 тыс. чалавек.

Дэмаграфічйы крызіс. Як вынікае з табл. 1 i 2, у канцы XVIII - першай палове

XIX ст. у пэўныя перыяды адбывалася зніжэнне колькасці не толькі сялянскага, але i ўсяго

насельніцтва Беларусь. Такая з'ява была характэрна для многіх рэгіёнаў Расійскай імперыі

і Еўрапейскай Расіі ў цэлым, але най-больш праявілася ў заходніх губернях.

Большасць дарэвалюцыйных i савецкіх гісторыкаў бачыла прамую залежнасць

паміж марудным прыростам, а то i дэпапуляцыяй насельніцтва, з яго нізкім натуральным

прыростам у сувязі з высокай удзельнай вагой прыгонных сялян, эксплуатацыя якіх, па

меры пераводу памешчыкамі сваіх гаспадарак на капіталістычны лад, ростам паншчыны i

аброку, увесь час узмацнялася

_____________

Рыжкова С.А. Численность гильдейского купечества Беларуси во второй

половине XVIII - первой половине XIX века // Айчынная i сусветная гісторыя: сучасныя

погляды i метады даследаванняў. Мн., 2000. 4.2. С.122.

Канфесіі на Беларусі (канец XVIII - ХХст.). С.5.

Статистические таблицы западно-русского края по исповеданиям. СПб., 1864.

Safarik Р. Slowanski Narodopis. Praha, 1842. S.26.

Статистические таблицы западно-русского края по исповеданиям.

Бунге Н.Х. Изменения сословного состава населения России в промежутках

времени между 7 и 8, 8 и 9 ревизиями // Экономический указатель. 1857. №44. С. 1022-

1030; Яцунский В.К. Изменения в размещении населения Европейской России в 1724-1916

гт. // История СССР. 1957. №1. С.206-207, 212; i інш.

Сапраўды з 1838 па 1850 г. у кожнай з чатырох заходніх губерняў нату:ральны

прырост быў самым нізкім у Еўрапейскай Расіі - не перавысіў 1 %, а ў Магілёўскай

губерні колькасць насельніцтва нават зменшылася на 1 %. У Беларускім рэгіёне быў і

адзін з самых высокіх паказчыкаў памешчыцкіх сялян - 50-70 на 100 чалавек насельніцтва.

Такое становішча захавалася і ў 50-я гг. Паводле даных 10-й рэвізіі, у заходніх губернях