Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

была наибольшая вага прыгоннага насельніцтва, асабліва ў Мінскай і Магілёўскай

губернях, адпаведна 60,7 i 64,7 %

Дэмаграфічная сітуацыя значна пагаршалася ў гады неўраджаяў, голаду і

эпідэмій. Таму галоўнай прычынай эацяжных дэмаграфічных спадаў у Беларусі як у

пасляваенны час, так i ў мірны-я 40-50-я гг., трэба лічыць нізкі натуральны прырост

прыгоннага насельніцтва, выкліканы наступствамі вайны 1812 г. i масавымі эпідэміямі 30-

50-х гг. Так, з 1833 па 1847 г., паводле разлікаў A. Заблоцкага, на 100 памерлых у Беларусі

i Літве прыпадала 124 нованароджаных, у той час як у Цэнтральным земляробчым раёне -

133, у Паўночным - 134, у Паўночна-Усходнім - 137, у ЛевабярэжнайУкраіне - 129, у

Правабярэжнай Украіне - 136, у Новарасіі - 164, у Ніжнім Паволжы і Прыўраллі - 149

Паводле даных праваслаўных прыходаў, за 1844-1860 гг. сярэднегадавы натуральны

прырост склаў: у Беларусі - 0,7 %, у Сярэднім Паволжы - 1,2, у Прыўраллі - 1,5, у

Цэнтральным прамысловым раёне - 0,8, у Левабярэжнай Украіне - 1,0, у Правабярэжнай

Украіне - 1,0 %

Яшчэ больш яскравыя звесткі даюць царкоўныя матэрыялы па Магілёўскай

епархіі з 1804 па 1849 г.: за 46 гадоў на 100 памерлых прыходзілася больш за 190

нованароджаных толькі ў трох выпадках (у 1816, 1824 i 1837 гг.). Сярэдні прырост - ад 150

да 190 – нованароджаных назіраўся за 13 гадоў. Невысокі прырост - да 156

нованароджаных - за 19 гадоў. Акрамя таго, адзначаны 11 гадоў, калі смяротнасць

перавышала нараджальнасць: 1807, 1808, 1812, 1813, 1822, 1823, 1831, 1835, 1845, 1846,

1848

. Як правіла, усе гэтыя гады адзначаліся як неўраджайныя і галодныя

На прырост насельніцтва адмоўна ўплывалі эпідэмічныя хваробы. Ад адной

толькі халеры ў 1831 г. у пяці заходніх губернях памер 39 551 чалавек, а з 1847 па 1859 г. -

76 864 чалавекі

. Высокая эпідэмічная смяротнасць у спалучэнні з узрастаючай

эксплуатацыяй сялянства, ростам паншчыны i аброку надавалі ирыгоннаму сялянству

характар застойнай дэмаграфічнай групы, якая вымірала, калі не ў папуляцыйным, то ва

ўсякім разе ў сацыяль-

______________

Тройницкий А. Крепостное население России. С. 49.

ЯцунскийВ.К. Изменения в размещении населения Европейской России в 1724-

1916 гг. С.205.

Архангельский Г.И. Влияние неурожаев на браки, рождаемость и смертность в

Европейской России // Сборник сочинений по судебной медицине, судебной

психотерапии, медицинской полиции, общественной гигиене, эпидемиологии,

медицинской географии и медицинской статистике. СПб., 1872. Т. 1.

Корсаков С. Законы народонаселения в России // Материалы для статистики

Российской империи. СПб., 1841. Отд. 1. С. 274-277, 301, 311; Заблоцкий А.П. Движение

народонаселения в России с 1838 по 1847 г. // Сборник статистических сведений о

России. СПб., 1851. Кн. 2. С.74-75,78-79; Кайпша Е.И. Движение народонаселения в

России с 1848 по 1852 г.//Сборник статистических сведений о России. СПб., 1858, Кн. III.

С. 442-443,450-451; Кабузан В.М. Изменения в размещении населения России в XVIII-

первой половине XIX в. в материалам ревизий). М., 1971. С. 157.

Падлічана па: Соловцов И. Историческое и статистическое обозрение

неурожаев в России // Сборник статистических сведений о России. СПб., 1858. Кн.ІІІ.

С.470-473.

Архангельский Г.И. Холерные эпидемии в Европейской России в 50-летний

период. 1823-1872. СПб., 1874. С.116,145,162,173,181,168,191,193,195,196.

на-дэмаграфічным сэнсе

. Знаходжанне асноўнай масы насельніцтва на мяжы

дэпапуляцыі сведчыла аб існаванні татальнага крызісу прыгоннай сістэмы. Адным з

вызначальных быў дэмаграфічны крызіс.

Ахова здароўя. На далучаных да Расіі беларускіх землях медыцынская справа

стала перабудоўвацца на расійскі лад. У губернях былі арганізаваны прыказы

грамадзянскай апекі, якія адкрывалі бальніцы, сіроцкія дамы, шпіталі, лазарэты. У

Магілёве i Полацку прыказы з'явіліся ў 1781 г., у Віцебску i Мінску - у 1796 г., у Гродне -

у 1805 г., у Вільні - у 1808 г. Згодна указу ад 19 студзеня 1797 г. ствараліся губернскія

ўрачэбныя ўправы, на якіх ускладаліся абавязкі прымаць меры супраць эпідэмічных

хвароб, сачыць за якасцю прадуктаў харчавання, праводзіць судова-медыцынскую

экспертызу, кантраляваць дзейнасць аптэк i асоб малодшага медперсаналу. Указам ад 30

студзеня 1797 г. у губернскіх гарадах уводзіліся пасады старэйшых i малодшых акушэрак,

a ў павятовых гарадах - павятовых акушэрак

Бальніцы адкрываліся спачатку толькі ў губернскіх гарадах. У1799 г. пачала

працаваць мінская бальніца на 25 ложкаў. 3 1802 г. у Магілёве дзейнічалі выхаваўчы і

спавівальны дамы, з 1804 г. - бальніца ў Віцебску на 12 ложкаў. У 20-х гг. XIX ст. па

хадайніцтву ваеннага камандавання для лячэння ваенных чыноў адкрыліся бальніцы ў

павятовых гарадах Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губерняў, а пазней - Віленскай i

Гродзенскай

. Цывільным асобам месца ў ix не знаходзілася: яны пастаянна былі

перапоўнены вайскоўцамі. Таму для лячэння цывільнага насельніцтва гу-бернскія

праўленні адкрывалі лячэбніцы, аднак з-за недахопу сродкаў былі адкрыты толькі дзве - у

Гродне i Оршы

Ca стварэннем у 1837 г. Міністэрства дзяржаўных маёмасцей медыцынскія

ўстановы сталі з'яўляцца у дзяржаўных маёнтках. Былі сфарміраваны акругі, па дзве-тры

на губерню, куды прызначаліся ўрачы i фельчары, будаваліся бальніцы па адной-дзве на

губерню. У казённых вёсках уводзіліся пасады валасных фельчараў, пазней яны сталі

з'яўляцца і ў панскіх. Указ Сената ад 19 студзеня 1835 г. дазваляў памешчыкам звыш

штата за свой кошт трымаць дадатковых лекараў з правам казённай службы. У 30-40-я гг.

XIX ст. узнік шэраг бальніц для лячэння сялян: у Слуцкім павеце - у маёнтках Радзівіла і

Вітгенштэйна, у Барысаўскім - у маёнтку Храптовіча і інш. У Магілёўскай губерні ў 1844

г. дзейнічалі шэсць бальніц у панскіх i адна ў казённым маёнтку

Разам з бальніцамі ў гарадах адкрываліся аптэкі. Большасць з ix былі

прыватнымі, або так званымі вольнымі, i толькі ў губернскіх гарадах функцыяніравалі

аптэкі прыказа грамадзянскай апекі. Усяго да 1861 г. у Беларусі працавала 15 казённых i

70 вольных аптэк. Яны меліся ў кожным горадзе i некаторых буйных мястэчках

У цэлым за перадрэформенны час у Беларусі былі зроблены толькі першыя крокі

на шляху арганізацыі медыцынскай дапамогі насельніцтву. Не

______________

Перковский АЛ. Кризис демографического воспроизводства крепостного

крестьянства России в первой половине XIX столетия // Брачпость, рождаемость,

смертность в России и в СССР. М., 1977. С.189.

РДГА, ф.1296, воп.1, кн. 19, арк.268-270, 275.

РДГА, ф.1281, воп.11, спр. 20, арк.12, 47; ф.1287, воп.Н, спр.1377, арк.6, 9, 17.

Крючок Г.Р. Очерки истории медицины Белоруссии. Мн., 1976. С.85.

Дихтяр СР. Материалы из истории медицинской организации Белоруссии.

Очерки по медико-санитарному делу в XIX в. Мн., 1927. С.13; РДГА, ф.1297, воп.244,

спр.НО, арк.29.

Крючок Г.Р. Очерки истории медицины Белоруссии. С.87, 88.

хапала ні лячэбных устаноў, ні медперсаналу. Тыя лекары, якія меліся, былі .

бездапаможнымі перад масавымі эпідэмічнымі хваробамі (халера, тыф, скарлатына, воспа

i інш.), смяротнасць ад якіх даходзіла да 50 %. Плата за лякарствы i знаходжанне ў

бальніцах далека не ўсім жадаючым дазваляла карыстацца медыцынскай дапамогай.

Насельніцтва працягвала лячыцца традыцыйнымі народнымі сродкамі. Некаторыя

станоўчыя зрухі ў ахове здароўя народных мае адбыліся ў другой палове XIX ст.

Такім чынам, дэмаграфічнае развіццё Беларусі ў першай палове XIX ст. адбывалася

ў складаных сацыяльна-эканамічных i палітычных умовах. За-няпад эканомікі, выкліканы

франка-расійскай вайной 1812 г., неўраджаі, голад, эпідэміі, высокая смяротнасць,

адсутнасць належнай медыцынскай дапамогі, рост феадальных павіннасцей - прычыны,

якія абумовілі вельмі марудныя тэмпы росту насельніцтва, a ў асобныя перыяды i яго

скарачэнне. Разам з тым адбываўся працэс нівеліроўкі шматлікіх дробных феадальных

груп насельніцтва, зліцця ix з асноўнымі саслоўямі (хаця гэты працэс яшчэ не быў

канчаткова завершаны). Вектар унутранай міграцыі цалкам быў накіраваны з вёскі ў

горад. Эміграцыя фактычна адсутнічала. Крызіс у дэмаграфічнай сферы сведчыў аб

татальным крызісе прыгоннай сістэмы.

3. Канфесіянальна-нацыянальная палітыка царскага ўрада

Адносіны царскага ўрада да канфесій. У канцы XVIII ст. на землях Вялікага

княства Літоўскага, якія адышлі да Расійскай імперыі, пражывала каля 39 % уніятаў, 38 -

католікаў, 10 - іудзеяў, 6,5 - праваслаўных, 4 - старавераў, астатнія 2,5 % прыходзіліся на

пратэстантаў, мусульман i караімаў

. На далучаных землях царскі ўрад дазволіў дзейнасць

усіх канфесій, але гэта верацярпімасць была адноснай. Замест існуючага тут каталіцтва ён

імкнуўся зацвердзіць пануючае ў Расійскай імперыі праваслаўе, хаця на тэрыторыі

Віленшчыны i Гродзеншчыны яно практычна адсутнічала, а на Віцебшчыне i Міншчыне

было нешматлікім.

Пры гэтым трэба адзначыць, што Кацярына II, Павел I i Аляксандр I, дэкларуючы

пануючую ролю праваслаўнай царквы ў імперыі, не звярталі асаблівай увагі на цяжкі

матэрыяльны стан i недахопы адукацыі яе духавенства i ва ўнутраных губернях Расіі. Для

распаўсюджвання праваслаўя на далучаных землях неабходны былі добра адукаваныя

праваслаўныя свяшчэннікі і манахі для місіянерскай дзейнасці, якіх не хапала i ў самой

імперыі. Праваслаўнымі вернікамі на гэтых землях былі бедная шляхта, мяшчане i

прыгонныя сяляне. У 1781 г. беларускі генерал-губернатар 3. Чарнышоў звярнуў увагу

Кацярыны II на тое, што ў Беларусі ёсць каля 2 тыс. чалавек правас-лаўнай шляхты, але

настолькі бедных, што яны не маглі прымаць удзел у дваранскіх выбарах

. Прыхаджане не

мелі дастатковых сродкаў на ўтрыманне праваслаўных цэркваў i духавенства, якое

знаходзілася ў матэрыяльнай залежнасці ад памешчыкаў-католікаў.

Паколькі уніяцкая царква была падпарадкавана духоўнай уладзе Папы Рымскага,

то ўрад спачатку не аддзяляў яе ад каталіцтва ("рымскія католікі абодвух абрадаў").

Вернікамі гэтай канфесіі таксама былі прыгонныя сяляне, мяшчане i дробная шляхта.

Таму, як i праваслаўе, уніяцтва не з'яўлялася, нягледзячы на колькасную перавагу у

вершках, уплывовай канфесіяй у

___________

Alma mater Vilnensis. London, 1951. S.66.

Rychlikowa J. Carat wobiec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-

1831 r. S.61.

краі. Для праваслаўных іерархаў было відавочным, што павялічыць колькасць

вернікаў нешматлікай праваслаўнай царквы можна за кошт уніяцкай. i На працягу 70-х гг.

XVIII ст. беларускі (магілёўскі) праваслаўны епіскап Георгій Каніскі неаднаразова

паведамляў Кацярыне II аб жаданні некаторых уніяцкіх святароў i прыходаў перайсці ў

праваслаўе. У 80-я гг. улады дазволілі праваслаўным свяшчэннікам займаць месцы ва

уніяцкіх прыходах. Выкарыстаўшы гэты дазвол, епіскап Георгій на працягу 1781 - 1783 гт.

паведаміў у Свяцейшы Сінод аб далучэнні да праваслаўя 95 уніяцкіх цэркваў з амаль 413

тыс. прыхаджан i 130 свяшчэннікамі i царкоўнаслужыцелямі. Звяртае на сябе ўвагу той

факт, што ў асноўным далучаліся тыя прыходы, дзе ўладальнікамі сталі рускія

(П.Завадоўскі, І.Міхельсон, І.Рымскі-Корсакаў, Р.Пацёмкін i інш.)

. Вядома, што

праваслаўнаму архірэю прасцей было да-мовіцца з памешчыкам-праваслаўным, чым з

католікам.

22 красавіка 1794 г. Кацярына II выдала указ аб ліквідацыі ўсялякіх перашкод да

вяртання уніятаў у праваслаўную веру. Пры яго выкананні кіраўніцтва намесніцтваў яўна

перастаралася. Так, полацкі намеснік М. Лапацін не толькі аддаваў распараджэнні аб

наглядзе за выкананнем указа, але збіраў уніяцкіх свяшчэннікаў i імкнуўся ix пераканаць.

Акрамя таго, ён прасіў полацкага уніяцкага архіепіскапа I. Лісоўскага, каб той благаславіў

сваіх свяшчэннікаў на пераход да праваслаўя, што, вядома, выклікала скаргі з боку

апошняга ў Пецярбург. Акрамя таго, пачаліся хваляванні уніяцкага духавенства i вернікаў.

Усяго ў 1795 г. у Магілёўскай праваслаўнай епархіі было далучана да праваслаўя 105

уніяцкіх цэркваў з 34 святарамі i каля 120 тыс. прыхаджан. У 1795-1796 гг. у Мінскай

епархіі праваслаўнымі сталі 124 уніяцкіх царквы, 39 капліц, 15 свяшчэннікаў i каля 85

тыс. прыхаджан.

Палітыка ўрада была непаслядоўнай. У верасні 1795 г. тым уніяцкім свяшчэннікам,

якія засталіся без прыходаў i не пажадалі выехаць за мяжу, была прызначана пажыццёвая

пенсія (ад 50 да 100 руб.), што ўспрымалася уніяцкім духавенствам i вернікамі як

узнагарода за вернасць уніі

На некаторы час праваслаўнае духавенства пакінула уніяцкую царкву ў спакоі.

Аднак у гэты перыяд урад не ставіў перад сабой мэту поўнага скасавання уніяцкай

царквы. Хутчэй за ўсё гэта была рэакцыя з яго боку на палітычныя абставіны. Практычная

перадача духоўнай улады над уніяцкай царквой у рукі каталіцкага мітрапаліта С.Богуша-

Сестранцэвіча прывяла да таго, што уніяцкае духавенства разгарнула агітацыю за

вяртанне сваіх былых прыхаджан. Каталіцкі дэпартамент, старшынёй якога быў каталіцкі

мітрапаліт, займаўся i духоўнымі справамі уніятаў, пры адсутнасці ў дэпартаменце членаў

гэтай канфесіі. 15 сакавіка 1801 г. старшыня гэтага дэпартамента каталіцкі епіскап

Беніслаўскі ўнёс прапанову аб дазволе уніятам пе-раходзіць у каталіцтва. Пачаліся

масавыя пераходы з уніяцтва ў каталіцтва. Так, у 1803 г. у Полацкай уніяцкай епархіі

перайшло ў каталіцтва каля 100 тыс. (паводле іншых звестак, каля 200 тыс.) уніятаў. У

Дзісенскім і Вілейскім паветах Мінскай губерні - каля 20 тыс. i т.д. Акрамя таго, у гэты

перыяд (аб чым сведчаць i назвы спраў у архівах) царква называлася не грэка-каталіцкай,

а рымска-уніяцкай

______________

Горючко П.С. Из истории возсоединення униатов в Белоруссии. Киев, 1902.

С.24, 25.

Там жа. С.40, 42; Рункевич С. История Минской архиепископии (1793-1833 гг.).

СПб., 1893.

НГАБ у Мінску, ф.3367, воп.1, спр.2; Бобровский П.О. Русская греко-униатская

церковь в царствование Александра I. СПб., 1890. С.29, 30; Киприанович Г.Я.

Исторический очерк православия, католичества и унии в Белоруссии и Литве, Вильно,

1895. С.170; Записки Иосифа митрополита Литовского. СПб., 1883. Т.І. С.55.

У рэскрыпце ад 4 ліпеня 1803 г., забараняючы пераходы ў каталіцтва, Аляксандр

I указаў беларускаму ваеннаму губернатару І.Міхельсону, што "калі вера пануючая не

дазваляе сабе ніякіх прымусовых сродкаў, то... вера цярпімая не павінна ix

выкарыстоўваць". Нягледзячы на тое што i ў далейшым урад неаднаразова прымаў указы,

якія забаранялі каталіцкаму духавенству далучаць уніятаў (5 мая, 4 i 6 ліпеня, 20 i 27

жніўня 1803 г., 26 ліпеня 1806 г., 25 кастрычніка 1807 г.)

, яны, відаць, не выконваліся.

26 ліпеня 1806 г. былі зацверджаны прапановы каталіцкага мітрапаліта С.Богуша-

Сестранцэвіча і полацкага уніяцкага архіепіскапа І.Лісоўскага. Згодна з імі было

вырашана уніятаў, якія перайшлі ў каталіцтва, не лічыць у Магілёўскай каталіцкай епархіі,

а вярнуць ix пад уніяцкае кіраўніцтва, i "уніятаў не прымаць у рымскі абрад ні пад якім

выглядам". 25 кастрычніка 1807 г. зноў былі пацверджаны ўрадам усе указы, якія захавалі

цэласнасць уніяцкай царквы. 8 жніўня 1810 г. быў выдадзены ўказ аб тэрміне даўнасці для

тых, хто пакінуў уніяцтва. Сенат вызначаў яго з 1798 г.

3 канца XVIII ст. i уніяцкая царква даволі актыўна ўмешвалася ў справы

праваслаўя, што выклікала скаргі з боку апошняга. Указам ад 28 жніўня 1797 г. уніяцкім

свяшчэннікам было забаронена праводзіць агітацыю сярод праваслаўных вернікаў аб

пераходзе ix ва уніяцтва. Нягледзячы на гэта, на працягу з 1800 г. да 20-х гг. XIX ст.,

асабліваў Мінскай праваслаўнай епархіі, разглядаўся шэраг спраў аб спакушэнні

праваслаўных да уніі

Насельніцтва, з'яўляючыся непісьменным i давяраючы свайму духавенству,

наўрад ці магло разабрацца ў гэтых пераходах. Праваслаўная i уніяцкая паствы

змешваліся, блыталіся інтарэсы духавенства гэтых канфесій i ўзмацнялася ўзаемная

варожасць. Органы дзяржаўнай улады на розных узроўнях атрымлівалі скаргі, вялі

следствы, якія расцягваліся на доўгія гады.

Змяненне царкоўнай структуры. У канцы XVIII - пачатку XIX ст. у Расійскай

імперыі працягвалася ўмяшанне свецкай улады ў справы царквы з мэтай пераўтварэпня

ўсёй царкоўнай структуры ў разнавіднасць дзяржаўнага апарату. Таму i на тэрыторыі

беларуска-літоўскіх губерняў царскі ўрад імкнуўся паставіць пад свой кантроль не толькі

каталіцызм i уніяцтва, якія знаходзіліся пад духоўным кіраўніцтвам Папы Рымскага, але

таксама пратэстанцкія i нехрысціянскія канфесіі, якія наогул у той час нікому не

падпарадкоўваліся. Гэта адбывалася шляхам стварэння сеткі прыходаў, набліжэння межаў

епархій да межаў губерняў, падпарадкавання духоўным праўленням i кансісторыям. I калі

праваслаўныя i стараверы былі падпарадкаваны Свяцейшаму Сіноду, то ўсе астатнія (у

канчатковым выніку) - Дэпартаменту духоўных спраў замежных веравызнанняў

Міністэрства ўнутраных спраў.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. на далучанай да Расійскай

імперыі тэрыторыі Усходняй Беларусі працягвалі сваю дзейнасць, з дазволу ўрада,

Полацкае уніяцкае архіепіскапства i Магілёўская (Беларуская) праваслаўная епархія.

Паколькі каталіцкія парафіі гэтай тэрыторыі ўваходзілі ў склад Віленскага каталіцкага

епіскапства (цэнтр якога заставаўся за межамі імперыі), то для ix была створана ў 1773 г.

Беларуская каталіцкая епархія (з цэнтрам у Магілёве), a ў 1782 г. – Магілеўскае

________________

Акты, издаваемые Виленскоюархеографическоюкомиссиею. Вильна,

1889.T.XVI.C.15, 16; XCI, XXXI, XXXV, XXXIII.

Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. T.XVI. С. CXXVII.

НГАБ у Мінску, ф.136, воп.1, спр.4986, арк.1; фЛ219, воп.1, спр.40, арк.1.

архіепіскапства, у склад якого акрамя касцёлаў і кляштараў Беларускай і Кіеўскай

губерняў увайшлі i тыя касцёлы, якія бьілі ў межах Расійскай імперыі.

3 далучэннем у 1793 г. новых тэрыторый была заснавана Мінская праваслаўная

епархія, a пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г. - Інфлянцкая i Пінская

каталіцкія епархіі. У 1798 г. адбыліся новыя тэрытарыяльныя змены каталіцкіх епархій:

Магілёўскае архіепіскапства працягвала існаванне, а на тэрыторыі Міншчыны,

Віленшчыны i Гродзеншчыны былі створаны новыя Мінская i Віленская епархіі.

Для уніятаў Мінскай i Літоўскай губерняў у 1798 г. было створана Брэсцкае

уніяцкае епіскапства. У 1810 г. тэрытарыяльная структура уніяц-кай царквы набыла

наступны выгляд: мітрапаліцкая - з цэнтрам у Вільні, архіепіскапская - у Полацку i

епіскапская - у Брэсце.

Стан духавенства. Спецыфіка духавенства ў беларуска-літоўскіх губер-нях, у

адрозненне ад губерняў Цэнтральнай Расіі, заключалася ў тым, што ўсё каталіцкае,

мусульманскае, кальвінісцкае, значная частка уніяцкага i праваслаўнага духавенства

належала да дваранскага саслоўя i карысталася яго правамі. Сярод вышэйшага каталіцкага

i уніяцкага духавенства былі прадстаўнікі магнатаў i буйной шляхты (І.Масальскі,

Ю.Касакоўскі, I.Булгак), чые сем'і па традыцыі аддавалі малодшых сыноў царкве, каб не

драбіць маёнткі. Іншая частка прыходскага уніяцкага, праваслаўнага i лютэранскага

духавенства адносілася да духоўнага саслоўя, якое ў гэты перыяд канчаткова

сфарміравалася як прывілеяванае i ў адрозненне ад іншых, дастаткова закрытае. Апошняе

найперш тычылася праваслаўных i уніяцкіх святароў, бо свае прыходы яны атрымлівалі ў

асноўным па спадчыне ад бацькі да сына або дзякуючы шлюбу з дачкой свяшчэнніка.

Як сам прыход, так i матэрыяльнае становішча духавенства залежала ад кцітараў

(або патронаў), якімі былі памешчыкі. Даходы свяшчэннікаў i прычту залежалі ад платы з

боку прыхаджан, грашыма або прадуктамі, за адпраўленне шлюбаў, хрышчэнні,

пахаванні.

Міжканфесіянальныя адносіны. Адносіны паміж канфесіямі выяўляліся ў

распаўсюджванні на тэрыторыі Беларусі змешаных шлюбаў i цесна звязаных з імі

пераходаў з аднаго веравызнання ў іншае. Згодна з рашэннямі Вар-шаўскага сейма 1768 г.

i трактатам 1775 г. паміж Рэччу Паспалітай і Расійскай імперыяй хрысціянам розных

канфесій было дазволена ўступаць у змешаныя шлюбы, дзеці ад якіх павінны былі

выхоўвацца: хлопчыкі - у веры бацькі, дзяўчынкі - у веры маці.

Пасля далучэння Усходняй Беларусі да Расійскай імперыі змешаныя шлюбы з

каталічкамі або уніяткамі пачалі заключаць i рускія чыноўнікі, што прыязджалі на працу ў

новыя губерні. Ix дзеці таксама выхоўваліся па вышэйназванаму прынцыпу. Іерархія

праваслаўнай царквы палічыла такое становішча недапушчальным. У 1777 г. па

ініцыятыве магілёўскага праваслаўнага епіскапа Георгія (Каніскага) рускім чыноўнікам

было абвешчана, што яны могуць уступаць у змешаныя шлюбы толькі згодна з рашэннем

Свяцейшага Сінода ад 18 жніўня 1721 г., паводле якога дзеці ад такіх шлюбаў павінны

былі выхоўвацца выключна ў праваслаўнай веры. Згодна з новым сенацкім указам 1783 г.

праваслаўным, якія збіраліся ўступаць у змешаны

шлюб, належала абавязкова атрымаць дазвол ад праваслаўнай каясісторыі

. Гэтыя

ўказы зноў былі пацверджаны ў 1805 г.

На працягу першай паловы XIX ст. царскія ўлады неаднаразова на-гадвалі, што

змешаныя шлюбы павінны заключацца ў праваслаўнай царкве, хаця не забаранялася

паўтараць ix i ў іншым храме. Дзяцей ад ix належала выхоўваць у праваслаўнай веры.

Аднак на месцах гэта часта паруша-лася. Нават адстаўному расійскаму генерал-маёру,

уладальніку шклоўскага маёнтка I. Енакіеву давялося ў 1847 г. апраўдвацца перад

губернатарам у сувязі з тым, што (як данёс прыходскі праваслаўны свяшчэннік) жонка

генерала - каталічка хрысціла дзяцей па рымскака-каліцкаму абраду

Самыя вялікія спрэчкі як паміж канфесіямі, так i паміж канфесіямі i царскім

урадам адбываліся ў сувязі з пераходамі. За пераход у праваслаўе дзяржава абяцала

плаціць грошы (ад 15 да 30 руб. срэбрам) або вызваляць ад крымінальнай адказнасці.

Практычна ўсе канфесіі імкнуліся перацягнуць да сябе вернікаў з іншых веравызнанняў,

таму мелі месца пераходы не толькі ў праваслаўе, каталіцтва, уніяцтва або пратэстанцтва,

але i ў стараверства, а таксама з хрысціянства ў іудаізм, што выклікала асабліва вострую

рэакцыю з боку ўрада. Спакушэнне ў нехрысціянскае веравызнанне каралася

пазбаўленнем усіх правоў, маёмасці i катаржнымі работамі ў цытадэлях тэрмінам ад 8 да

10 гадоў. Толькі пануючай канфесіі давалася права агітаваць да пераходу

Нягледзячы на гэта, выпадкі змены хрысціянскай веры на нехрысціянскую

працягваліся. У 1818 г., напрыклад, улады выявілі ў мястэчку Лёзна некалькі былых

хрысціянак, якія паддаліся спакушэнню з боку яўрэяў i перайшлі ў іудаізм

Змены веравызнання былі звязаны i з недахопам царкоўных будынкаў. Таму пры

неабходнасці (хрышчэнне дзіцяці, пахаванне) вернікі вымушаны былі звяртацца ў

суседнія храмы, якія неабавязкова адносіліся да ix канфесіі. Дзеці католікаў, ахрышчаныя

ва уніяцкай царкве (што было дазволена Папам Рымскім), траплялі ў яе метрычныя кнігі

ўжо як уніяты. Праваслаўныя ў некаторых мясцовасцях Віленскай губерні з-за недахопу

праваслаўных храмаў пераходзілі ў стараверства.

Пераходы адбываліся не толькі па ініцыятыве царскага ўрада або вышэйшага

духавенства, але i добраахвотна, калі па прыватных абставінах чалавеку неабходна было

змяніць веру. Так, на працягу 1844-1852 гг. у дамініканскім кляштары г. Навагрудка, з

дазволу міністра ўнутраных спраў, был i ахрышча-ны шэсць татарак-мусульманак, якія

збіраліся выйсці замуж за хрысціян

____________

Климов Н.Ф. Постановление по делам православной церкви и духовенства

в царствование императрицы Екатерины II. Вып.1. СПб., 1902. С.80, 81.

Белоголов И. Акты и документы, относящиеся к устройству и

управлению римско-католической церкви в России. Пг., 1915. Т.1, С.288-291.

НГАБ у Мінску, ф.1297, воп.1, спр.18401, арк.1, 5.

РДГА у С.-Пецярбургу, ф.821, воп.150, спр.801, арк.1, адв., 3 адв., 4-6, 9 адв.

РДГА у С.-Пецярбургу, ф.1282, воп.2, спр.200, арк.1, 3.

Канфесіі на Беларусі (канец XVIII-XX ст.). С.149.

Вядомы таксама факт, калі два яўрэі г. Беліцы, якія жадалі карыстацца правамі

мяшчан хрысціян, добраахвотна перайшлі ў стараверства

Змешаныя шлюбы, пераходы з аднаго веравызнання ў іншае выклікалі скаргі і

ўзаемныя папрокі духавенства розных канфесій. Сярод насельніцтва гэта прыводзіла не

толькі да скаргаў, але часам да боек. Напрык-лад, у 1833 г., як пісаў обер-пракурору

Свяцейшага Сінода полацкі праваслаўны епіскап Смарагд, калі на кірмаш у мястэчку

сабраліся мужыкі, якія перайшлі ў праваслаўе, так i уніяты:"... апошнія пачалі называць

першых пярэваратнямі, а першыя называлі сябе рускімі, пачалі біць уніятаў, называючы ix

палякамі бязглуздымі"

Лёгкасць пераходаў, калі жыхары адной вёскі (асабліва ў канцы XVIII -самым

пачатку XIX ст.) добраахвотна маглі за кароткі час перайсці ў праваслаўе, вярнуцца зноў

ва уніяцтва, а потым перайсці ў каталіцызм, i пры гэтым заставаліся той жа царкоўны

будынак i святар, прыводзіла да сцірання адрозненняў паміж асноўнымі канфесіямі ў

Беларусі. Гэта было праявай індыферэнтнасці вернікаў у рэлігійным жыцці, абумоўленай

ix непісьменнасцю i слабай адукаванасцю святароў.

Нацыянальная палітыка. Імкнучыся ідэалагічна абгрунтаваць далучэнне

Беларусі i Літвы, царскі ўрад трактаваў ix як "старажытныя рускія землі, населения

рускімі" праваслаўнымі жыхарамі. Кацярына II неаднаразова падкрэслівала, што,

далучыўшы Беларусь да Расіі, яна не захапіла ніводнага ка-

_________________

Собрание постановлений по части раскола. СПб., 1875. С.241.

Шавельский Т. Последнее возсоединение с православной церковью униатов

Белорусской епархии (1833-1839 гг.). СПб., 1910. С.12 (прил.).

валка польскай зямлі, што "не толькі ў Полацку, але i ва ўсёй Літве ўсе справы ва

ўсіх судах у XVII ст. вяліся на рускай мове, што гады адзначаліся ад стварэння (свету. -

А.Ф.) па грэцкаму вылічэнню, што цэрквы ix былі звычайна будаваны алтаром наўсход". У

іншым месцыянасцвярджала, што "не атрымала ніводнага вяршка польскай зямлі, a ўзяла

тое, што самі палякі называюць Чырвонай Русею. Што тычыцца Літвы, дык яна ніколі не

была Польшчай"

. Падобным чынам выказваліся і вышэйшыя царскія чыноўнікі. Граф

Безбародзька, напрыклад, даводзіў вярхоўнаму правіцелю Літвы князю М. Рэпніну, што

"сяляне ў Літве i ў нас адну мову i звычаі ў суседстве маюць"

. Пачынаючы вывучаць

тэрыторыю, расійскія даследчыкі ў канцы XVIII -пачатку XIX ст. адзначалі, што ў

Беларусі i Літве жылі "палякі i літва, рымска-каталіцкага закона, з якіх малая колькасць

грэчаскага веравызнання, іншыя уніяты", расіяне, латышы, татары i яўрэі

. Вызначэнне

нацыянальнай прыналежнасці адукаванага чалавека было ў той час звязана з дзяржавай,

канфесіяй i тэрыторыяй, дзе нарадзіўся. Рэч Паспалітая інакш называлася "Польшчай",

таму жыхароў на ўсёй тэрыторыі гэтай былой дзяржавы нярэдка вызначалі як "палякаў".

Насельніцтва былога Вялікага княства Літоўскага лічылася "літоўскім". 3 іншага боку,

"літоўцамі" называлі жыхароў "Літвы", даякой адносілі тэрыторыю Міншчыны,

Віленшчыны i Гродзеншчыны. Тэрмін "беларусы" ўжывалі да насельніцтва "Беларусі",

пад якой разумелі толькі Віцебшчыну i Магілёўшчыну.

Шляхта Беларусі i Літвы вызначала сваю нацыянальную прыналежнасць як

"польскую". Яна не вылучала сябе з польскай культуры i карысталася польскай мовай.

Такая самаідэнтыфікацыя шляхты ўзмацнілася ў час падзелаў Рэчы Паспалітай i

далучэння да Расійскай імперыі. Яна старалася адрозніваць сябе ад рускіх чыноўнікаў,

вайскоўцаў, новых землеўладальнікаў. У меншай ступені гэта тычылася магнатаў, якія (як

i руская арыстакратыя) былі даволі касмапалітычнымі, імкнуліся даеўрапейскай культуры

і карысталіся французскай мовай.

3 канца XVI 11 ст. у фармул ярных спісах чыноўнікаў, духавенства была графа:

"якой нацыі". Ураджэнцы Беларусі адказвалі - "беларускай", a Літвы - літоўскай". I калі

этнічных літоўцаў на Ковеншчыне звалі "жмудзінамі", то на Віленшчыне i Гродзеншчыне

- "літоўцамі". Так называлі на гэтай тэрыторыі i беларусаў. Напрыклад, у спісе

чыноўнікаў-базыльян Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай епархіі за 1815 г. чатыры чалавекі

назваліся "ўраджэнцамі літоўскімі", 14 - аднеслі сябе да "літоўскай нацыі", два - да

"польскай", адзін – да "беларускай", адзін - "ураджэнец валынскі" i адзін - "ураджэнец

самагіцкі"

Нацыянальнае самавызначэнне было абцяжарана канфесіянальным аспектам.

Парэлігійнаму крытэрыю католікаў i уніятаў называлі "палякамі", а праваслаўных i

старавераў - "рускімі". Пры змяненні веравызначэння мяняліся прозвішчаі нацыянальная

прыналежнасць чалавека. Асабліва яскрава гэта назіралася пры пераходах з

нехрысціянскіх канфесій у хрысціянскія і наадварот. У чэрвені 1820 г., напрыклад, у

парафіяльным касцёле мястэчка

__________________

ЦьвікевічА. "Западно-руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на

Беларусі ў XIX - пачатку ХХв. С.Ю.

Там жа. С 11.

Плещеева. Обозрение Российской империи в нынешнем ея новоустроенном

состоянии. СПб., 1790. С.95,96; Зябловскій Е. Землеописание Российской империи для всех

состояний. СП6., 1810. С.89,115.

Описание документов архива западно-русских униатских митрополитов. 1701-

1839. СПб. 1907.Т.2. С.695.

Ула прыняў каталіцтва рабін Маісей Шнеерсон, які пры хрышчэнні атры-маў імя

Ляон Юлевіч. У сувязі з пераходам у 1818 г. з каталіцтва ў іудаізм Людвіка Кестовіч стала

Дворай Абрамавай

Пра нацыянальнае самавызначэнне ў першай палове XIX ст. непісьменнага

сялянства гаварыць не даводзіцца. Сяляне часцей за ўсё называлі сябе "тутэйшымі", або

"мужыкамі", і даволі скептычна ставіліся да спроб вызначаць ix як рускіх ці беларусаў

У акрэслены перыяд царскі ўрад яшчэ не праводзіў мэтанакіраванай палітыкі

русіфікацыі ў беларуска-літоўскіх губернях. Для ажыццяўлення русіфікацыі

патрабавалася значна большая колькасць рускіх чыноўнікаў, настаўнікаў з добрым

валоданнем рускай мовай, праваслаўных святароў i манахаў для місіянерскай дзейнасці.

Такіх людзей не хапала i ва ўнутраных губернях імперыі. Да таго ж у гэты час Расія вяла

бясконцыя войны, таму вырашэнне нацыянальных праблем у вызначаны перыяд царскі

ўрад пускаў у асноўным на самацёк.

Абмежаванні ўводзіліся толькі ў адносінах да аднаго народа - яўрэяў. У часы

Рэчы Паспалітай яўрэі не былі запрыгонены i не атрымалі права сяліцца на зямлі. У

выніку гэтага яны прывыклі пастаянна перамяшчацца i займацца часовай дзейнасцю. Гэта

з'ява супярэчыла парадкам у Расійскай дзяржаве, дзе ўсе саслоўі рэгістраваліся i

пражывалі ў адным канкрэтным месцы. Асноўная частка яўрэйскага насельніцтва жыла ў

гарадах i таму запісвалася у лік мяшчан або купцоў. Каб забяспечыць паступленне

падаткаў, урад пакінуў кагал у якасці органа абшчыннага яўрэйскага самакіравання.

Царскія ўлады імкнуліся зберагчы інтарэсы свайго карэннага насельніцтва. Калі

яўрэйскія купцы пачалі канкурыраваць з маскоўскімі, то Кацярына II указам ад 23 снежня

1791 г. забараніла яўрэям запісвацца ў купецтва ва ўнутраных расійскіх гарадах. Яўрэі

атрымалі дазвол жыць толькі у i Беларусі i Наварасійскім краі. 3 гэтага указа пачалося

фарміраванне "мяжь. аселасці" яўрэйскага насельніцтва

Новы закон - "Палажэнне аб уладкаванні яўрэяў" ад 9 снежня 1804 г. - захоўваў

мяжу аселасці, адмяняў падвоены падатак з фабрыкантаў, рамеснікаў i землеўладальнікаў.

Выбарчыя пасады ў гарадскім самакіраванні, было дазволена займаць толькі адукаваным

яўрэям, якія ведалі рускую, польскую або нямецкую мову. Па гандлёвых справах яўрэі

маглі прыяз-джаць ва ўнутраныя губерні, але толькі па асобных пашпартах. "Палажэн-

не..." прадугледжвала новую дыскрымінацыйную меру - ссяленне да 1 студзеня 1808 г.

яўрэйскага сельскага насельніцтва ў гарады i мястэчкі. Гэта акцыя мела цяжкія

наступствы для яўрэяў, паколькі многія з ix гублялі сродкі для існавання (арэнду зямлі,

корчмаў i т.д.). Пастаўленыя ў безвыходнае становішча, некаторыя яўрэйскія сем'і з

Магілёўскай, Віцебскай губерня; прасілі перасяліць ix у Наварасійскі край для заняткаў

земляробства, у многія распрадавалі маёмасць i выязджалі тайна

. Але i ў дадзеным

выпадк; палітыка ўрада, як вынікае з вышэйсказанага, абмяжоўвала хутчэй саслоўныя, а

не нацыянальныя правы.

______________

НГАБ у Мінску, ф.1781, воп.З, спр.51, арк.101; РДГА у С.-Пецярбургу, ф.821,

воп.15 спр.801,арк.9адв.

Богданович А.Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Гродно, 1895.

С.5.

КлиерД. Значение евреев Белоруссии в истории еврейского народа Российской

имперга (1772-1855) // Наш радавод. Кн.4 (Частка 3). Гродна, 1992. С.610,611.

Канделъ Ф. Очерки времен и событий. 4.2. С.12,23,24, 27,88,89.

На працягу 1772 - 1825 гг. канфесіянальная і нацыянальная палітыка царскага

ўрада ў беларуска-літоўскіх губернях не была выразна акрэслена. Канкрэтныя праявы

гэтай палітыкі мяняліся ў залежнасці ад патрабаванняў часу або суб'ектыўнага меркавання

імператараў. Аднак нязменнай заставалася яе сутнасць: замацаванне Расіі на

новадалучаных землях, усталяванне пануючай ролі праваслаўя на гэтай тэрыторыі,

падпарадкаванне ўсіх катэгорый мясцовага насельніцтва ўладзе расійскіх імператараў.

4. Вайна 1812 г. i Беларусь

Галоўнымі прычынамі вайны 1812 г. былі канфлікты паміж Францыяй i Расіяй з-

за кантынентальнай блакады Англіі i сутыкненне прэтэнзій Напалеона на сусветнае

панаванне з імкненнямі царызму да еўрапейскай гегемоне. 3 прычыны разрыву

традыцыйных сувязей з Англіяй знешні гандаль Расіі за 1808 - 1812 гг. скараціўся на 43 %.

Блакада разладзіла фінансавую сістэму. Ужо з 1809 г. бюджэтны дэфіцыт узрос у

параўнанні з 1801 г. з 12,2 млн да 157,5 млн руб., амаль у 13 разоў

. Царскі ўрад нават

патураў кант-рабанднаму гандлю з Англіяй, а 31 снежня 1810 г. прыняў забароны на

тавары, "увазныя па сушы", што ўдарыла галоўным чынам па французскім гандлі.

Напалеон расцаніў гэтаяк парушэнне ўмоў Тыльзіцкага дагавора 1807 г.

Акрамя таго, згодна з гэтым дагаворам, Напалеон стварыў з польскіх зямель, якія

належалі Прусіі, Вялікае герцагства Варшаўскае - у якасці свайго плацдарма на выпадак

вайны з Расіяй. Ён пагражаў Аляксандру I, што гатовы аднавіць Польшчу ў межах 1772 г.

Такія пагрозы абвастрылі расійска-французскія адносіны, тым болыш што i царызм жадаў

далучыць да Расіі не толькі Варшаўскае герцагства, але i ўсе землі былой Рэчы

Паспалітай.

Аляксандр I выказваў намеры "даць канстытуцыю i асобнае палажэнне

Польскаму каралеўству, далучыўшы гэты тытул да кароны Расіі". Імператар лічыў

неабходным пачаць выкананне гэтага праекта з правінцый, якія належаць Расіі,

"прыняўшы тытул Вялікага герцага Літоўскага"

. Каб аслабіць саюзніцу Напалеона

Аўстрыйскую імперыю, Аляксандр I прапанаваў ідэю "ўсталявання славянскага царства"

для народаў Балкан. Сутыкнуліся расійска-французскія інтарэсы i на Блізкім Усходзе.

Царызм імкнуўся да захо-пу Канстанцінопаля, а Напалеон жадаў зберагчы Турцыю ў

процівагу Расіі

К пачатку 1810 г. адносіны паміж Францыяй i Расіяй абвастрыліся i яны пачалі

рыхтавацца да новай вайны. Узрос ваенны бюджэт Францыі, яе войска папоўнілася

навабранцамі: 12(24) лютага 1812 г. Напалеон заключыў дагавор з Прусіяй, а 2(14)

сакавіка - з Аўстрыяй. Прусія абавязалася даць яму 20 тыс. салдат, Аўстрыя - 30 тыс.

Армія Варшаўскага герцагства ўжо ў сакавіку 1811 г. налічвала 60 тыс. чалавек. Супраць

Расіі Напалеон, такім чынам, здолеў выставіць 647 158 чалавек войска i 1372 гарматы

Таксама павялічыліся i ваенныя выдаткі Расіі, якія склалі ў 1811 г. 113,7 млн руб.

(і гэта толькі на сухапутныя войскі). У жніўні 1810 г. было вырашана пабудаваць ваенныя

цытадэлі ў Бабруйску i Дынабургу i ваенны лагер каля Дрысы, а каля Барысава - масты

праз Бярэзіну. Расійскае

___________