Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

ДГА РФ, ф. 109, воп 1, спр. 76, ч. 1, арк. 77,84,82; ЦГА Літвы. ф. 439, воп. 2, спр.

2, арк. 3,6, 7, 10; ДГА Лгг'вы. ф. 378, воп 216, спр. 3, арк. 70-72,139, 140-141; Мышковский

К. Рукопись в тюрьме // Русский архив. 1909. №4. С. 548,553.

Мышковский К. Рукопись в тюрьме. С. 494.

лібералаў ( Л. Iрынкоўскага, С Казакевіча i інш.), тым больш што асноўнай мэтай

дзейнасці Ш. Канарскага была падрыхтоўка новага паўстання. Аднак хутка "карбанарскія

i лялевелеўскія"

выказванні Ш. Канарскага прывялі да разыходжання з памяркоўнай

часткай членаў "Садружнасці", якія запатрабавалі ад'езду Ш. Канарскага за мяжу i

перадачы ў ix рукі кіраўніцтва арганізацыяй.

Інакш ставілася да дзейнасці i поглядаў Ш. Канарскага радыкальна настроеная

моладзь. Яго дасведчанасць у тэарэтычных спрэчках эмігранцкіх колаў была вельмі

істотнай для ідэйных пошукаў студэнцкай моладзі ў сітуацыі, калі "яшчэ Чартарыйскі

лічыўся за добрага... Міцкевіч страчваў паступова давер", a дыскусіі тэарэтыкаў замежных

таварыстваў былі не зусім зразумелымі

." З'яднанне з Канарскім удзесяцярыла нашы

сілы", - успамінаў пазней Ф. Савіч

. Пад уплывам дзейнасці III. Канарскага ўзнікалі новыя

гурткі, аднак большасць з ix на самай справе былі, паводле слоў польскага даследчыка М.

Вержгоўскага, "эфемерыдамі канспірацыі "

, бо існавалі яны нядоўга, ніякай выразнай

праграмы не мелі, а члены ix былі вельмі нешматлікімі. Такімі былі, напрыклад, гурткі I.

Багдановіча i I. Вазнякоўскага ў Вільні

, удзельнікі якіх ( падлеткі i студэнты) чыталі А.

Міцкевіча i Ш. Канарскага, марылі аб незалежнасці Полыпчы i рыхтаваліся "выступіць,

калі пачнецца агульнаеўрапейская рэвалюцыя"

. У 1838 г. быў арыштаваны Ш. Канарскі i

выкрыты нелегальныя студэнцкія гурткі.

Страх перад рэвалюцыйным рухам прымушаў улады ўзмацніць нагляд за "

напрамкам розумаў" жыхароў Беларусі. Пастаянна вяліся пошукі палітычных змоў i

тайных таварыстваў, жандары не спыняліся нават перад фабрыкацыяй палітычных спраў

Аднак спыніць развіццё апазіцыйнага грамадскага руху не ўдалося, што паказалі падзеі

другой паловы 40-х гг. у Беларусі.

У 1845-1848 гг. рэвалюцыйным рухам была ахоплена амаль уся Еўропа. Акрамя

рэвалюцый у Францыі, Італіі, Германіі, Аўстрыі, Венгрыі адбыліся народныя выступленні

ў Познані, Сілезіі, Галіцыі, Букавіне, Малдавіі, Ва-лахіі, Ірландыі, Грэцыі, якія насілі

нацыянальна-вызваленчы i дэмакратычны характар. Гэтыя падзеі, якія ўвайшлі ў гісторыю

пад назвай "вясны народаў", аказалі значны ўплыў на грамадскі рух у Беларусі.

Сацыяльны неспакой ахапіў усе слаі насельніцтва - "як адукаваны клас, так i народ"

. Пад

__________

Карбанарыі - члены вузка загаворшчыцкай тайнай арганізацыі, якая існавала ў

Італіі і Францыі ў першай трэці XIX ст. - імкнуліся стварыць універсальную

дэмакратычную рэспубліку шляхам усеагульнай рэвалюцыі. Стракатасць сацыяльнага

складу карбанарыяў знайшла адлюстраванне ў нявызначанасці ix лозунгаў, у якіх

рэспубліканскі дэмакратызм спалучаўся з манархічнымі дэкларацыямі i антыклерыкалізм

з рэлігійна-містычнымі ідэямі. Апошнія знайшлі выражэнке i ў структуры арганізацый

карбанарыяў з ix ложамі - вентамі, масонскай абраднасцю, складанай іерархіяй i

рамантычнай сімволікай. Ш. Канарскі прымаў удзел у паходзе карбанарыяў у Савою.

Bortnowski W. Glos w dyskusji nad referatem Bolesława Łopuszańskiego // Związki

rewolucjonistów polskich i rosyjskich w 19 w. Warszawa, 1972. S. 73.

Мышковский К. Рукопись в тюрьме. С 494.

Смірноў А. Франц Савіч. С.90.

Wierzghowski M. Z dziejów polskich organizacji spiskowych w zaborze rosyjskim

(1837-1841) // Przegląd Historyczny. 1961. N1. 5. 36.

Членам гуртка I. Вазнякоўскага быў пятнаццігадовы Ю. Бакшанскі.

Wierzghowski M. Z dziejów polskich organizacji spiskowych wzaborze rosyiskim

(1837-1841). S.36-38.

Ломачевский А.И. Из воспоминаний жандарма. Ставрополь, 1880; Нарысы

гісторыі Беларусь 4.1. С. 289.

ДГА РФ . ф. 109 1, эксп. Спр. 51, ч. 3, арк. 3.

уздзеяннем сялянскіх выступленняў у Галіцыі ў 1846 г. радыкалізаваліся погляды

апазіцыйна настроеных прадстаўнікоў "адукаванага класа". "Бойня 1846 года аказала

моцны ўплыў на наша ўсведамленне - настрой быў ... дэмакратычны, калі не анархічны",

пачаў распаўсюджвацца ўжо не канстытуцыяналізм, a рэспубліканізм, папулярнай стала

ідэя народнага паўстання, ці, іншымі словамі, дэмакратычнай рэвалюцыі

. Так, у 1847 г.

радыкал Ю. Бакшанскі (1824-1863) звярнуўся да смаргонскіх сялян з заклікам вы-ступіць

разам з мяшчанамі i салдатамі супраць сваіх паноў

Сітуацыя сацыяльнага неспакою разам з актывізацыяй польскай эміграцыі

прывялі да ажыўлення дзейнасці нелегальнай апазіцыі Беларусі. Асноўнай мэтай

нелегальных гурткоў, дзейнасць якіх у Беларусі прыпала на час "вясны народаў", Брацкага

саюза літоўскай моладзі (1846-1849) i Мінскай тайнай арганізацыі (1848-1849), было

вызваленне народа з-пад прыгнёту царызму i аднаўленне Польшчы ў межах 1772 г.

шляхам узброенага паўстання. Ix ідэалогія вызначалася спалучэннем нацыянальнага

рамантызму i лібералізму, што было характэрна ў той час для еўрапейскіх ліберальных

рухаў. Брацкі саюз літоўскай моладзі ставіў сабе за мэту не толькі адраджэнне Польшчы,

але i абвяшчэнне рэспублікі, роўнасць усіх грамадзян перад законам незалежна ад

поглядаў, веравызнання i нацыянальнасці. Ліберальныя ідэі - ад радыкальных да

памяркоўных- разам з ідэяй незалежнасці Польшчы i захавання польскай культуры былі

асновай светапогляду i членаў Мінскага тайнага гуртка (М. Бокіа, П. Вейштарт, Э. Даватц

i інш.). Радыкальна настроеныя яго члены знаходзіліся пад уплывам ідэй 3. Серакоўскага,

які ў той час быў "апосталам містычна-патрыятычнага руху"

. I. Агрызка, У. Спасовіч, Б.

Дыбоўскі, Ф. Далеўскі ставілі за мэту "перарабіць існуючы нездавальняючы парадак на

лепшы" (ix дэвізам былі "любоў у якасці прынцыпу, парадак у якасці асновы, прагрэс у

якасці мэты"

). Яны з'яўляліся прыхільнікамі памяркоўнай плыні, блізкай да пазіцый

"арганічнікаў". Погляды У. Спасовіча развіваліся ў напрамку класічнай ліберальнай

дактрыны, аб чым сведчыць яго трактоўка праблем уласнасці. "Пераход ад калектыўнай

формы ўласнасці да прыватнаи паклаў пачатак вызваленню чалавека, - пісаў ён. - Цяпер

ужо не прыналежиасць да пэўнай супольнасці i прывязанасць да зямлі, a асабістая

індывідуальнасць становіцца для чалавека вытокам яго правоў"

У час надзей i чаканняў, звязаных з "вясной народаў", назіралася развіццё

публіцыстыкі; ствараліся грамадска-літаратурныя часопісы, вакол якіх групавалася

прагрэсіўная інтэлігенцыя. Такімі выданнямі для грамадскасці Беларусі сталі часопісы

"Gwiazda" (1846-1849, Кіеў) i "Pamiętnik Naukovo-Literacki" (1849-1851, Вільня).

Заснавальнікамі часопіса "Gwiazda" былі выхадцы са збяднелай шляхты, былыя

"палітычныя злачынцы", якія раней былі сасланы на Каўказ за сувязі з Саюзам польскага

народа i Ш. Канарскім i прадстаўнікі "працоўнай інтэлігенцыі" - служачыя, урачы,

настаўнікі. Відавочна, што гэта вызначыла радыкальна-ліберальны напрамак

______________

Gieisztor A. Pamiętniki. Warsawa, 1913 .Т. 1. S. 89

Fajnhaus D. Ruch konspiracyjny na Litwie I Białorusi. 1846-1848. S. 213-217, 220-

228, 234-237, 269; Мохнач Н. Идейная борьба в Белоруссии в 30-40-е годы 19 в. Мн.,1971.

С. 97-102.

Sliwowska W. Polskie kolka studenckie w Moskwie i Petersburgu w czterdziestych

latach XIX w. // Przegląd Historyszny. 1961. №1. S.231.

Biblioteka Warsawska. 1907. T. II. S. 226

ДГА Літвы. ф. 1267, воп. 1, спр. 67, арк. 4.

часопіса, які ў 1849 г. быў забаронены

. Праграма часопіса" Pamiętnik Naukova-

Literacki" была сфармулявана ў лістах А. Савы (Э. Жалігоўскага) выдаўцу i рэдактару Р.

Падбярэзскаму: часопіс павінен быў стаць жывым словам грамадскага жыцця, займацца

справамі" сацыяльнымі з меркаваннем аб жыцці ўнутраным", паказваць адносіны розных

пластоў грамадскасці паміж сабой i тое, як яны ставяцца да ідэі прагрэсу

. Пытанні аб

сялянах, ix матэрыяльным i маральным стане, унутраным жыцці, звычаях і адносінах да

вышэйшых класаў таксама павінны былі абмяркоўвацца на старонках часопіса. У 1851 г.

часопіс быў забаронены, а Р. Падбярэзскі арыштаваны за сувязь з Польскім

дэмакратычным таварыствам

3 вясны 1848 г. у сувязі з рэвалюцыйнымі падзеямі ў Еўропе на тэрыто-рыі

заходніх губерняў пачалі сканцэнтроўвацца войскі, i за насельніцтвам быў уведзены строгі

паліцэйска-адміністрацыйны нагляд. Надзвычайныя ўрадавыя меры па абароне парадку,

масавыя перамяшчэнні войскаў, і прызывы ў армію, якія непасрэдна закранулі многія

сем'і, звесткі аб падзеях у суседніх краінах i адмене там прыгону параджалі сярод сялян

чуткі аб невядо-май вайне: хутка прыйдуць на Літву французскія войскі, "але не ваяваць, а

вешаць памешчыкаў"; пяць дзяржаў ідуць на Расію, каб даць вольнасць ся-лянам

Віленскі генерал-губернатар Ф. Мірковіч даносіў у сакавіку 1848 г. у 3-е аддзяленне:

"Звесткі аб падзеях, якія адбываюццаў Еўропе, скажоныя... разносяцца з хуткасцю..., i

зараз сяляне i памешчыкі толькі i заняты разва-жаннямі аб тым, што робіцца за мяжой. На

жаль, ні ў адным класе жыхароў падзеі не зрабілі таго ўражання, якое б адпавядала

пачуццю вернападданіцкай вернасці"

Усё гэта вымусіла царскую адміністрацыю прыняць меры для "навядзення

парадку" ў рэгіёне. Выкрыццё тайных гурткоў, забарона часопісаў ліберальнага напрамку,

жорсткія паліцэйскія рэпрэсіі новага віленскага генерал-губернатара А. Бібікава, які

змяніў у 1850 г. Ф.Мірковіча, страта надзей на заваяванне незалежнасці на некалькі гадоў

уцягнулі грамадства Беларусі ў стан апатыі i нават маральнага крызісу. 3. Вішнеўскі, адзін

з агентаў 3-га аддзялення, даносіў у 1851 г., што ў Літве i Беларусі пануе "зняменне духу i

трывога", грамадская думка "блукае, шукаючы ў аддаленай будучыні якіх-небудзь надзей,

звязаных з падзеямі за мяжой - у Германіі ці Францыі i дзейнасцю Дэмакратычнага

камітэта ў Лондане", аб "самастойнай, асобнай ад еўрапейскіх рухаў, дзейнасці" не

думаюць

Аднак ідэйныя пошукі працягваліся: ішоў працэс крышталізацыі памяркоўнай i

радыкальнай плыняў у ліберальным руху. Памяркоўныя лібералы не верылі, што масы

здольныя на эфектыўныя грамадзянскія дзеянні, таму не народнае паўстанне, a

"арганічная праца" i прапаганда ліберальных каштоўнасцей у легальным друку былі для ix

сродкамі руху наперад па шляху прагрэсу. Менавіта погляды гэтых колаў прадстаўляла

газета" Słowo", якая выдавалася I. Агрызка i Э. Жалігоўскім у 1858-1859 гг. у Пецярбургу

пры

_____________

Chmielowski Р. Z dziejów postępu i reakcji u nas // Prawda, Księga zbiorowa dla

uczczenia 25 letniej dzialalanosci A. Świętochowskiego. Lwów,1899. S. 97; Inglot M. Polskie

czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832-1851. S. 272.

Pamiętnik Naukowo-Literacki. Т.Н. Z. 4. S.l 12-113.

Fajnhaus D. Ruch konspiracyjny na Litwie i Białorusi. 1846-1848. Warszawa, 1965.

S. 245-246.

ДГА РФ ф. 109.1 эксп., спр. 51, ч.5, арк. 52.

Там жа, арк. 75.

ДГА Літвы ф.378, спр. 32, арк. 56; Fajnhaus D. Ruch konspiracyjny na Litwie i

Białorusi. 1846-1848. S. 342.

100

садзейнічанні вядомага рускага ліберала М. Кавеліна

. Радыкалы, якія

самавызначаліся ў гэты час як рэвалюцыйныя дэмакраты, лічылі, што рэспубліканскі лад

можа ўсталявацца толькі шляхам рэвалюцыі "для народу i праз народ"

, а таму

абмяркоўвалі ў эміграцыі планы падрыхтоўкі народнага ўзброенага паўстання.

Такім чынам, асноўнай тэндэнцыяй развіцця грамадскіх рухаў i грамадскай думкі

Беларусі ў 30-50-х гг. XIX ст. быў пераход ад палітыкаманіі

да "арганічнай працы" i

спроб знайсці вырашэнне істотных сацыяльных супярэчнасцей у межах ліберальнай i

кансерватыўнай дактрын, што склаліся к таму часу. Захаванне саслоўнай іерархіі, рэпрэсіі

i жорсткі паліцэйскі рэжым стрымлівалі працэс фарміравання грамадскіх рухаў у Беларусь

Разам з тым паражэнне паўстання 1830-1831 гг., рэвалюцыйныя падзеі 1846-1848 гг. у

Еўропе паказалі неабходнасць грамадскіх пераўтварэнняў (да гэтага часу ўвага

засяроджвалася ў асноўным на імкненні да змены дзяржаўнага ладу, на палітычным

паўстанні) i стварылі новае поле для пошуку канкрэтных шляхоў барацьбы за

ажыццяўленне сацыяльных i палітычных ідэалаў.

ГЛАВА 2

САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ.

КРЫЗІС ФЕАДАЛЬНА-ПРЫГОННІЦКАЙ СІСТЭМЫ

1. Сельская гаспадарка. Рэформа П. Кісялёва. Становішча сялян

Зямельная ўласнасць, землеўладанне i гаспадарка памешчыкаў. Умовы

развіцця панскай гаспадаркі пры феадалізме ў многім вызначаліся пазямельнымі

адносінамі. У канцы XVIII ст. у Беларусі панскае землеўладанне, якое склалася ў часы

Вялікага княства Літоўскага, было непадзельна пануючае. У апошняй чвэрці гэтага ж

стагоддзя, з улікам з колькасці акладных падатковых адзінак - дымоў

, феадалам, што

валодалі прыгоннымі, належала тут 74,9 % агульнай зямельнай плошчы. Пераважную

большасць усіх зямель (63,1 %) складала ix уласная зямля

. Зямельная ўласнасць,

рэалізаваная эканамічна ў выглядзе феадальнай рэнты, з'яўлялася асновай феадалізму

Уласнасць на зямлю ў спалучэнні з пазаэканамічным прымусам забяспечвала феадалу

магчымасць эксплуатацыі асабіста залежных ад яго сялян.

_____________

Sliwowska W. Polskie kolka studenckie w Moskwie i Petersburgu w czterdziestych

Latach XIX w. S. 233-235.

Sidorowicz-Czerniewska K. Sprawa Emisarjucza Michała Wołłowicza z r. 1833.

Grodno, 1934. S. 100.

Агульную назву "палітыкаманіі" атрымалі ў той час меркаванні, што аднаўленне

незалежиай Польшчы - галоўная ўмова вырашэння ўсіх праблем, падпарадкаванне

сацыяльных пытанняў гэтай мэце, вера часткі грамадства ў тое, што ўзброенае

паўстанне - вайна супраць Расіі - лепшы спосаб вырашэння ўсіх супярэчнасцей.

Дым - падатковая адзінка ў Вялікім княстве Літоўскім, якая складалася з 3-5

двароў.

Козловский П.Г. Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII - первой

половине XIX в. С.70,77.

Маркс К. Капитал // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. Т.25.4.2. С.183,184.

101

Пасля далучэння тэрыторыі Беларусі да Расійскай імперыі царскі ўрад праводзіў

палітыку насаджэння рускага памеснага землеўладання ў краі. Былыя дзяржаўныя i

духоўныя ўладанні, канфіскаваныя маёнткі мясцовых памешчыкаў, якія адмовіліся

прысягнуць на вернасць новай уладзе, а таксама ўдзельнікаў паўстання 1794, 1830-1831 гг.

i рэвалюцыйнага руху ў 30-40-я гг. XIX ст. раздаваліся расійскім вяльможам, ваенным i

грамадзянскім чыноўнікам. У 1772-1801 гг. у пяці беларуска-літоўскіх губернях ім

падаравалі 250,4 тыс. рэвізскіх (мужчынскіх) душ сялян. Так, графу Завадоўскаму

дасталася Магілёўская эканомія (25 860 сялян), генерал-аншэфу князю Пацёмкіну -

Крычаўскае староства (14 250 душ), генерал-фельдмаршалу графу Румянцаву -

Гомельскае староства (11 100 прыгонных), генерал-фельдмаршалу графу Чарнышову -

Чачэрскае староства (5100 сялян)

Раздача дзяржаўных i канфіскаваных прыватных маёнткаў рускім тытулаваным

дваранам з'яўлялася для царскага ўрада сродкам умацавання яго сацыяльнай апоры ў

заходніх землях. Падараванне казённай зямлі свецкім феадалам пагаршала прававое i

маёмаснае становішча сялян, якія пазбаўляліся магчымасці звяртацца са скаргамі на сваіх

уладальнікаў у дзяржаўны суд i залежалі ад ix самавольства. Атрыманыя маёнткі можна

было прадаць іншым асобам, у тым ліку мясцовым дваранам. На лаяльную шляхту

Беларусі, што прысягнула на вернасць царызму, распаўсюджваліся манапольныя

пазямельныя правы расійскага дваранства.

За ўдзел паланізаваных памешчыкаў у паўстанні 1830-1831 гг. на тэрыторыі пяці

беларуска-літоўскіх губерняў было канфіскавана мноства ix маёнткаў з 64,7 тыс. душ

сялян

. Найбольшая колькасць такіх маёнткаў (188 з 54,9 тыс. душ) знаходзілася ў

Віленскай і Гродзенскай губернях. Частка ix (каля 25 тыс. душ) пазней была вернута

ўладальнікам, што пакаяліся і скарыліся

Як слушна адзначыў П.Казлоўскі, падараванні i канфіскацыі адлюстроўвалі

сутнасць царскай аграрнай палітыкі канца XVIII - першай паловы XIX ст. на беларускіх

землях. Царызм падтрымліваў мясцовых прыгоннікаў, дапамагаў ім ва ўмацаванні

феадальнай уласнасці i эксплуатацыі сялян

Да часу адмены прыгону ўдзельная вага панскай зямельнай уласнасці заставалася

вельмі высокай. У 1859 г. у маёнтках сярэдне- i буйнапамесных уласнікаў (болын за 100

рэвізскіх душ прыгонных) пяці губерняў

налічвалася 16 071,1 тыс. дзесяцін прыдатнай

зямлі, або 66,8 % усёй яе гоюшчы

. Па адносных памерах панскай зямельнай уласнасці

Беларусь да канца другой трэці XIX ст. займала першае месца ў Еўрапейскай Расіі

___________

Жукович П. О русском землевладении в Северо-Западном крае со времени

присоединения его к России. СПб., 1895. С.8; Ён жа. Западная Россия в царствование

императора Павла // Журнал Министерства народного просвещения. 1916. №8. С.214,

215, 219; Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине XIX века. Мн.,

1966. СП.

Историческое обозрение 50-летней деятельности Министерства

государственных имуществ. СПб., 1888. 4.2. Отд.2. С.80.

Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии. М., 1965. С.55—56.

Козловский П.Г. Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII - первой

половине XIX в. С.115.

Віцебскай,Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай, Віленскай.

Военно-статистический сборник / Под. ред. Н.Н. Обручева. СПб., 1871.

B ып. IV . "Россия". С. 188, 203.

Панютич В.П. Помещичье землевладение в Белоруссии во второй половине XIX в.

// Проблемы аграрной истории (XIX - 30-е годы XX в.). Мн., 1978."Ч.II. С.70.

102

Сярод панскай зямельнай уласнасці значна пераважала буйная, латыфундыяльная

феадальная ўласнасць (маёнткі, дзе было звыш 500 душ прыгонных). У апошняй чвэрці

ХVIII ст. на яе долю ва ўсходніх паветах припадала 74,6 % прыватнаўласніцкай зямлі, у

заходніх і цэнтральных - у сярэднім 68,5 %

. У далейшым у сувязі з драбленнем i

канфіскацыяй часткі латыфундыяльных уладанняў царскімі ўладамі памеры

буйнапамеснай зямельнай уласнасці прыкметна зменшыліся. У 1859 г. у пяці заходніх

губернях яна склала 44,2 % панскай зямлі. Да латыфундыстаў належала толькі 4,4 %

дваран, што валодалі сялянамі, 23,3 % сярэдняй шляхты (100 - 500 душ прыгонных) мелі

39 % зямлі, 72,3 % дробнай (менш за 100 душ) - 16,8 %

. Да канца разгледжанага перыяду

ў Мінскай губерні самыя буйныя ўладанні належалі князю П.Вітгенштэйну (каля 950 тыс.

дзесяцін зямлі), князю А.Радзівілу (у фальварках 150,6 тыс. дзесяцін)

, у Магілёўскай

губерні князю Ф. Паскевічу (звыш 200 тыс.дзесяцін)

Паводле звестак В.Чапкс, у

;

40-50-я гг. XIX ст. у пяці заходніх губернях

налічвалася 9 тыс. панскіх маенткаў. Больш чым 6700 з ix (73,2 %) былі дробныя (20-100

рэвізскіх душ сялян). Амаль ва ўсіх маёнтках вялася ўласная гаспадарка, існавала

фальварковая ворная зямля

Рост таварнай прадукцыі ў панскай гаспадарцы, асабліва павелічэнне вытворчасці

збожжа на продаж, патрабаваў пашырэння плошчы фальварковай ворнай зямлі. Яна

павялічвалася не толькі за кошт асваення новых зямель, але i ў выніку захопу сялянскіх

угоддзяў. У многіх маёнтках замест традыцыйна належачых сялянам 2/3 такой зямлі ім

адводзілі ад 2/5 да 1/3, іншы раз i менш. Паводле даных інвентароў 800 маёнткаў, у 40-я

гг. XIX ст. у Гродзенскай губерні панскія гаспадаркі з фальварковай ворнай зямлёй

памерам звыш 1/3 усіх ворных зямель уладання склалі больш за 3/4 ix агульнага ліку, у

Мінскай - 62 %, у Віцебскай - звыш паловы гаспадарак

. У апошнія гады перад адменай

прыгону ўдзельная вага фальварковай ворнай зямлі хутка павялічвалася. У 1859 г. у

маёнтках сярэдне- i буйнапамесных уласнікаў Магілёўскай губерні яна займала ўжо 65 %

ворных угоддзяў, Віцебскай - 63, Мінскай 56 %

. Хуткае пашырэнне плошчы

фальварковай ворнай зямлі абумовіла значнае ўзмацненне феадальнага прыгнёту

сялянства, павелічэнне адпрацовачных павіннасцей.

Галоўнай прадукцыйнай сілай панскай гаспадаркі з'яўляліся прыгонныя сяляне. У

пяці беларуска-літоўскіх губернях у 1795 г. (5-я рэвізія) яны складалі 84,8 % усяго

сялянства, або 75,1 % народанасельніцтва, у 1858 г.

______________

Козловский П.Г. Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII - первой

половине XIX в. С.70, 86.

Тройницкий А. Крепостное население в России по X народной переписи. С.45.

Акрамя таго, частка зямель А.Радзівіла знаходзілася ў карыстанні прыгонных

сялян.

Приложения к трудам Редакционных комиссий для составления Положения о

крестьянах, выходящих из крепостной зависимости. СПб., 1860. T.V, VI; Список

землевладельцев Минской губернии за 1876 год. Мн., 1877. С.131; Улащик Н.Н.

Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. С.118.

ЧепкоВ.В. Сельской хозяйство Белоруссии в первой половине XIX века. С. 13,14.

Там жа. С.14-15.

Приложения к трудам Редакционных комиссий для составления Положения о

крестьянах, выходящих из крепостной зависимости. Т.VI.

103

(10-я рэвізія) - адпаведна 70,9 i 57,6 %

. Змяншэнне ўдзельнай вагі прыгонных

сялян тлумачыцца крызісам феадальна-прыгонніцкай сістэмы, абу-моўленымі ім частымі

неўраджаямі, голадам у панскай вёсцы.

Асновай гаспадаркі памешчыкаў было ворнае земляробства. 3 другой паловы

XVIII ст. пануючай сістэмай яго стала папарнае трохполле. 3 пашырэннем пасеваў бульбы

ў многіх маёнтках яно замянялася чатырохполлем. 3 развіццём танкаруннай

авечкагадоўлі, галоўным чынам на захадзе Беларусі ў некаторых панскіх гаспадарках

з'явілася шматполле, з травасеяннем. Шырэй ужываліся новыя агратэхнічныя прыёмы

(зяблевае ворыва, праполка, вапнаванне глебы), паляпшалася ўгнаенне палёў.

У абсалютнай большасці гаспадарак памешчыкаў апрацоўка зямлі i ўборка

ўраджаю вяліся цяглавай сілай, прымітыўнымі прыладамі (саха, драўляная барана, серп,

каса) i працай прыгонных сялян. Удасканаленыя прылады (плугі, жалезныя бароны),

сеялкі, жняяркі, сенакасілкі сустракаліся рэдка. У 40 - 50-я гг. XIX ст. у панскіх

фальварках шырокае распаўсюджанне атрымалі толькі машыны для абмалоту i апрацоўкі

зерня - малацілкі, веялкі.

Разам з тым ужо ў канцы XVIII ст. у магнацкай сельскай гаспадарцы Заходняй

Беларусі наёмная рабочая сіла склала 17,2 %, Усходняй Беларусі -7,4 % усёй рабочай

сілы

. Скарыстанне машын i наёмнай працы ў панскай сельскай гаспадарцы сведчыць аб

фарміраванні капіталістычнага укладу ў нетрах феадалізму, спробе перабудовы перадавых

маёнткаў у буржуазным кірунку. Аднак у эпоху позняга феадалізму наёмная праца не

ўяўляла яшчэ альтэрнатывы паншчыне, a толькі спадарожнічала ёй.

Вынікам панавання папарнага трохполля і ў цэлым слабай тэхнічнай узброенасці

земляробства былі пераважна збожжавы характар паляводства, невысокая ураджайнасць.

У структуры панскіх пасеваў першае месца займала азімае жыта, якое з'яўлялася

галоўнай харчовай i рыначнай культурай. Сярод яравых пераважалі авёс i ячмень. 3

тэхнічных культур сеялі лён, каноплі, з канца 20-х гг. XIX ст. на панскіх палях пачалі

саджаць бульбу. Ураджайнасць збожжавых некалькі ўзрасла. Калі ў канцы XVIII ст. у

панскіх гаспадарках усіх катэгорый яна склала ў сярэднім сам-3, то ў 30-40-я гг. XIX ст. -

сам-3,5.

Аднак абвастрэнне крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы да канца 50-х гг.

абумовіла паніжэнне ўраджайнасці ў сярэднім да сам-2,8. Скарацілася пасяўная плошча,

знізіліся зборы збожжавых культур. Калі ў першым дзесяцігоддзі XIX ст. у панскіх

маёнтках пяці губерняў высявалі збожжа прыкладна 4,3 млн чвэртак

, а збор ix дасягаў 16

млн чвэртак, то напярэдадні рэформы 1861 г.- адпаведна 3,2 i 9 млн чвэртак

. У 1858-1860

гг. у параўнанні з 1843 - 1847 гг. сярэднегадавыя пасевы бульбы ў панскіх фальварках

Вілен-

_____________

Кабузан В.М. Изменения в размещении населения России в XVIII - первой

половине XIX в. (по материалам ревизий). М., 1971. С.112—113,172—173.

Материалы научной сессии по теме "Разложение крепостнической системы и

процесс формирования капиталистического уклада в сельском хозяйстве Белоруссии и

Литвы». Вильнюс; Мн., 1975. С.31.

Тэта значыць, што агульны збор збожжавых перавышаў ix пасеў адпаведна ў 3 i

3,5 раза.

Чвэрць - старажытнаруская мера сыпучых рэчываў, роўная 8 чацвярыкам. 1

чацвярык роўны 8 гарнцам, 1 гарнец - 3,28 літра.

Козловский П.Г., Мелешко. В.И., Панютич В.П. и др. Основные этапы развития

сельскохозяйственного производства в Белоруссии во второй половине XVIII - начале XX

в. // Проблемы аграрной истории. Ч.П. С.9-10.

104

скай і Гродзенскай губерняў зменшыліся з 241,2 тыс. да 157,7 тыс. чвэртак (на 34,6

Земляробства ўсё больш падпарадкоўвалася попыту ўнутранага і знешняга

рынкаў, набывала таварны характар. Да канца XVIII ст. з магнацкіх ла-тыфундый заходніх

і цэнтральных паветаў на ix паступала больш за 3/4 вытворчасці жыта. Самай таварнай

галіной магнацкага прадпрымальніцтва было вінакурства - манаполія мясцовых дваран.

Звыш 90 % атрыманай гарэлкі прадавалі наўнутраным рынку. 3 магнацкіх маёнткаў

наўсходзе Беларускага рэгіёна вывозілі галоўным чынам лён, пяньку, а таксама лес i

прадукты перапрацоўкі драўніны

. У 40-я гг. XIX ст. на землях буйных землеўласнікаў

Беларусі на продаж адпраўлялі 70-80 % сабранага жыта i 45-55 % - ячменю, ауса, гароху,

бульбы .

Другой па значнасці галіной панскай гаспадаркі была жывёлагадоўля. Разводзілі

пераважна прадукцыйную жывёлу - кароў, свіней, авечак. Многія памешчыкі заводзілі

пародзістую малочную i мясную жывёлу. Землеўладальнікі, што пачалі скарыстоўваць у

фальварках наёмную працу, набывалі валоў i коней. 3 ростам суконнай вытворчасці ў 30-

40-я гг. XIX ст. у заходніх паветах значнае развіццё атрымала гандлёвая панская

мерыносавая авечкагадоўля. На рубяжы гэтых дзесяцігоддзяў у Гродзенскай губерні

налічвалася 500-600 тыс. танкарунных авечак

. Распаўсюджвалася i таварная мяса-

малочная жывёлагадоўля.

3 пашырэннем рыначных, таварна-грашовых адносін у Беларусі пасту-пова

складвалася раённая спецыялізацыя сельскай гаспадаркі (лён - у паўночных паветах,

каноплі - ва ўсходніх, бульба - у заходніх i цэнтральных, жывёлагадоўля - на захадзе i

Палессі).

Узрастала вотчыннае прадпрымальніцтва. Поруч з вінакурнямі ў маёнтках

ствараліся суконныя, палатняныя, шкляныя, гарбарныя, паташныя i іншыя мануфактуры,

другія прадпрыемствы. 3 1796 па 1860 г. у Беларусі колькасць вотчынных мануфактур

павялічылася з 51 да 70 (27,1 %), а ix валавая прадукцыя - з 353 тыс. да 757 тыс. руб. (у 2,1

раза). У канцы 20-х гг. XIX ст. з'явіліся першыя панскія фабрыкі. Да сялянскай рэформы

1861 г. колькасць ix узрасла з 2 да 18, а валавая прадукцыя - са 151 тыс. да 850 тыс. руб. (у

5,6 раза)

. На прамысловых прадпрыемствах скарыстоўвалася як паншчынная праца

прыгонных, так i наёмная праца (сваіх cялян i пабочных асоб).

Дзяржаўныя маёнткі. Дзяржаўная зямельная ўласнасць у Беларусі ў гэты

перыяд значна уступала панскай. У апошняй чвэрці XVIII ст. на яе долю прыпадала каля

18 % усяго зямельнага фонду. У фактычным жа ўладанні феадальнай дзяржавы

знаходзілася толькі 7,5 % агульнай зямельнай плошчы

. Астатнія дзяржаўныя землі былі

аддадзены ў арэнду, заклад, кіраванне свецкім i духоўным феадалам.

_______________

Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии. С.164.

Козловский П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в.

Мн., 1974. С.96, 98, 173; Мелешко В.И. Из истории аграрных отношений Восточной

Белоруссии в период упадка Речи Посполитой // Acta Bałtico-Siawica. Białystok, 1967. Т. V.

S. 75.

Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине XIX века. С.29.

Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии.

С.200.

БолбасМ.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). Мн., 1966.

С.67, 71,84,86,97.

Козловский П.Г. Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII - первой

поло»ине XIX в. С.70, 77; Историческое обозрение 50-летней деятельности

Министерства государственных имуществ. 4.II Отд.2. С.75-76, 80-82.

105

3 далучэннем тэрыторыі Беларусі да Расійскай імперыі дзяржаўны зямельны фонд

яшчэ больш зменшыўся. Як ужо адзначалася, царскі ўрад раздаваў казённыя землі разам з

сялянамі расійскім саноўнікам. Пасля другога i трэцяга падзелаў Рэчы Паспалітай

Кацярына II падаравала ў Мінскай, Слонімскай i Віленскай губернях былыя каралеўскія i

старасцінскія маёнткі з 40,4 тыс. душ, Павел I у Літоўскай губерні - з 19,8 тыс. душ

. У

1810-1816 гг. расстройства дзяржаўных фінансаў прымусіла царызм пра-даць многія

казённыя маёнткі ў прыватныя рукі

. Аднак у далейшым у казну перайшлі канфіскаваныя

землі ўдзельнікаў паўстання 1830-1831 гг. Дзяржаўны зямельны фонд у 30-я - пачатку 40-

х гг. XIX ст. папоўніўся таксама за кошт секулярызацыі царкоўных і манастырскіх

уладанняў. У выніку да часу рэформы дзяржаўных сялян (канец 60-х гг.) у пяці заходніх

губернях казне належала столькі зямлі (4472 тыс. дзесяцін, або 18,7 %)

, колькі яна

прыкладна мела ў апошняй чвэрці XVIII ст.

3 раздачай дзяржаўных зямель колькасць казённых сялян у Беларусі ў апошняй

трэці XVIII ст. зменшылася прыкладна ў тры разы i склада 76,4 тыс. рэвізскіх душ, ці 5,5

% народанасельніцтва

. У далейшым з пашырэннем дзяржаўнай зямельнай уласнасці і

натуральным прыростам насельніцтва колькасць ix тут узрасла. У 1866 г. яна дасягнула

266 тыс. душ мужчынскага полу, што складала 21,1 % сялянскага, або 15,5 % усяго

насельніцтва

Амаль усе дзяржаўныя маёнткі здаваліся з публічных таргоў у доўгатэрміновую

арэнду (на 24 гады i больш) чыноўнікам, дробнай шляхце. Фальварковая гаспадарка

вялася працай казённых сялян. У пачатку XIX ст. частка дзяржаўных зямель была

перададзена самім сялянам на правах грашовай арэнды. Пры гэтым фальваркі

ліквідаваліся. Земляробства, жывёлагадоўля, уся гаспадарка дзяржаўных маёнткаў да 40-х

гг. XIX ст. знаходзіліся на той жа ступені развіцця, што i ў панскіх фальварках.

Абеззямеленне i расслаенне сялянства. Сяляне атрымлівалі ў карыстанне ад

феадала зямельны надзел, за які абавязаны былі адбываць паншчыну або плаціць грашовы

аброк. 3 развіццём фальваркова-паншчыннай гаспадаркі ішоў працэс абеззямелення

сялянства. У 90-я гг. XVIII ст. у За-ходняй i Цэнтральнай Беларусі налічвалася 17,8 тыс.,

або 7 % сялян (ага^ роднікаў i халупнікаў), якія не мелі палявога надзелу

. Абеззямеленне

сялян найбольшых памераў дасягнула перад адменай прыгону. 3 сярэдзіны 40-х да

пачатку 60-х гг. XIX ст. у Гродзенскай губерні плошча сялянскай надзельнай зямлі

зменшылася з 760 тыс. да 602,6 тыс. дзесяцін, г.зн. на 20,7 %,

____________

Жукович П. О русском землевладении в Северо-Западном крае со времени

присоединения его к России. С.9; Ён жа. Западная Россия в царствование императора

Павла. С.218,219.

Сосно В А. Складывание сословия государственных крестьян в Белоруссии в

конце XVIII - первой половине XIX в. // Вопросы истории. Межведомственный сборник.

Мн., 1981. Вып.8. С.62.

Военно-статистический сборник. Вып.IV. С.203.

Сосно В.А. Формирование сословия государственных крестьян в Белоруссии в

конце XVIII - первой половине XIX в.: Автореф. дис. ... канд. ист. наук. Мн., 1983. С.14.

Памятная книжка Виленского генерал-губернаторства на 1868 год. СПб., 1868.

С. 184 — 225.

Материалы научной сессии по теме «Разложение крепостнической системы и

процесс формирования капиталистического уклада в сельском хозяйстве Белоруссии и

Литвы». С .4l.

106

у Віленскай - на 15 %

. У апошняй толькі за восем перадрэформенных гадоў каля

100 тыс. дзесяцін надзельнай зямлі было далучана да панскіх фальварковых угоддзяў

Памешчыкі захоплівалі лепшыя надзельныя ўчасткі, каб у будучым прымусіць сялян

адпрацоўваць за зямлю або ператварыць ix у пастаянных наёмных рабочых-парабкаў. У

выніку напярэдадні рэформы 1861 г. у маёнтках сярэдне- i буйнапамесных уласнікаў пяці

заходніх губерняў землі, што знаходзіліся ў сялянскім карыстанні, складалі толькі 26,6 %

панскай зямлі

3 развіццём таварна-грашовых адносін, абеззямеленнем часткі сялянскіх двароў,

пры розным забеспячэнні ix рабочай i прадукцыйнай жывёлай паглыблялася маёмасная

дыферэнцыяцыя сялянства. У другой палове 50-х гг. XIX ст. у маёнтках сярэдне- і

буйнапамесных уласнікаў і дзяржаўных уладаннях Беларусі было звыш 100 тыс.

беззямельных сялян-бабылёў абодвух полаў

. Апрача таго, тут налічвалася прыкладна

столькі ж ма-лазямельных сялян-агароднікаў. Для большасці беззямельных i малазя-

мельных асноўнай крыніцай існавання з'яўлялася наёмная праца. Паступова складвалася

эканамічна ўстойлівая група гаспадарак, якая рэзка вылучалася з ix агульнай масы.

Вылучалася праслойка заможнага сялянства, якое мела вялікія надзелы i значную

колькасць жывёлы. Іншы раз заможныя ся-ляне ў якасці падрадчыкаў арандавалі ў

феадальнай дзяржавы i ўладальнікаў маёнткаў зямлю i прамыслова-гандлёвыя

прадпрыемствы (корчмы, млыны, лаўкі i інш.), займаліся гандлем, дзе эксплуатавалася

наёмная праца сялянскай беднаты. Маёмаснае расслаенне сялянства складала асно-ву для

распаўсюджання найму. Да таго ж у 1830 г. у казённых маёнтках заходніх губерняў урад

дазволіў аддаваць у работнікі да заможных гаспадароў беззямельных сялян-кутнікаў

Пазней такое права атрымалі і заможныя панскія сяляне. На панскіх землях Віленскай

губерні ў канцы 40-х гг. XIX ст. сялянскія гаспадаркі, што звярталіся да найму парабкаў,

складалі 7-8 % ад ix агульнай колькасці, у Гродзенскай губерні ў канцы 50-х гг. - каля 10

. Наёмная праца, але ў меншых памерах, ужывалася таксама на панскіх фальварковых

землях. Яшчэ шырэй наёмную рабочую сілу скарыстоўвалі на казённай вёсцы. У

дзяржаўных маёнтках толькі першай губерні ў сярэдзіне 50-х гг. гадоў штогод працавала

па найме 17-19 тыс. дзяржаўных сялян

. Гэта сведчыць аб працэсе сацыяльнага расслаення

сялянства, хоць наёмная праца пераважна была прымусовая, па загаду памешчыкаў і ўлад.

Сацыяльнае расслаенне сялянства Беларусі пачалося ў другой палове XVIII ст. i да

______________

Хилюта В.А. Землепользование и землевладение бывших помещичьих крестьян

Гродненской губ. в середине XIX века (40-е - начало 70-х гг.): Автореф. дис.... канд. ист.

наук. Мн., 1982. С.16; История Литовской ССР. Вильнюс, 1978. С.208.

Улащик Н.Н. Обезземеливание крестьян Литвы и Западной Белоруссии накануне

отмены крепостного права // Революционная ситуация в России в 1859-1861 гг. М., 1960.

С.55.

Военно-статистический сборник. Вып.IV. С.188,199.

Падлічана па: РДГА, ф,1290, воп.6, спр.19, арк.3-7, 9-10; Дружинин Н.М.

Государственные крестьяне и реформа П.Д.Киселева. М., 1958. Т.2. С.182; Шпаков М.Ф.

Реализация реформы 1861 г. в Могилевской губ. // Ежегодник по аграрной истории

Восточной Европы. 1963. Вильнюс, 1965. С.568-569.

ПСЗ. Собр. 2-е. Т.5. №4148.

Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии. С.332,336.

Корева А. Материалы для географии и статистики России, собранные

офицерами Генерального штаба. Виленская губ. СПб., 1861. С.498-499.

107