Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

улад. Асабліва яскрава гэта праяўлялася ў адносінах да асоб, якія перайшлі ў купецтва з

ніжэйшых саслоўяў.

Нярэдка яшчэ больш пакутвалі ад самавольства мясцовых улад мяшчане.

Нездарма 22 лютага 1860 г. з'явіўся указ "О воспрещении подвергать, без судебного

приговора, телесному наказанию однодворцев и граждан Западных губерний".

Гараджане былі замацаваны за пэўным горадам i ix пераезд у іншы горад быў

звязаны з працяглай i цяжкай працэдурай. Гэта значна абмяжоўвала вядзенне гандлёва-

эканамічнай дзейнасці. Для атрымання пашпарта, які дазваляў часовае адбыццё з горада,

гараджанін павінен быў заплаціць цалкам за ўвесь тэрмін адлучкі грашоаыя подаці,

дзяржаўныя i мясцовыя. Такім чынам, стваралася супярэчнасць паміж правам купцоў

вышэйшых (1-й i 2-й) гільдый на вольны гандаль ва ўсіх гарадах Расійскай імперыі i ix

звязанасцю з пашпартнай сістэмай.

Аднак, нягледзячы на шматлікія абмежаванні, юрыдычна i фактычна правы

гарадскога насельніцтва забяспечваліся значна лепш, чым правы ся-лян, асабліва сялян

прыгонных. Галоўнае - прызнавалася недатыкальнасць нерухомай i рухомай маёмасці

купцоў i мяшчан.

Гарадское самакіраваіше. Надаткі i павіннасці гараджан. У XVIII ст.

дастаткова выразна выяўляецца анахранізм сярэдневяковага магдэбургскага права, якое

працягвала дзейнічаць у большасці беларускіх гарадоў. Магдэбургскае права, якое

існавала на беларускіх землях яшчэ з канца XIV ст., не адпавядала сацыяльна-

эканамічным патрабаванням новага часу i не магло вывесці беларускія гарады з

працяглага перыяду заняпаду, які пачаўся ў другой палове XVII ст. У спробах

мадэрнізаваць Рэч Паспалітую яе ўлады ішлі па шляху адмены магдэбургскага права. 3

1776 г. яно захавалася толькі ў некаторых дзяржаўных беларускіх гарадах: Брэсце,

Ваўкавыску, Гродне, Лідзе, Мінску, Мазыры, Навагрудку i Пінску.

Новыя расійскія ўлады ў адносінах да юрыдычнага становішча гарадоў i

гараджан праводзілі даволі запаволеную i непаслядоўную палітыку, у кан-

_____________

Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны (далей - ЦДГА Украіны),

ф.533, воп. 1, спр. 1676, арк.З.

Зеленский И. Минская губерния. СПб., 1864. 4.2. С.289.

131

чатковым выніку накіраваную да уніфікацыі беларускага гарадскога самакіравання

з агульнарасійскім. Гэта адбывалася на падставе "Жалованной грамоты на права и выгоды

городам Российской империи" 1785 г. Разам з тым пры другім падзеле Рэчы Паспалітай

Кацярына II распарадзілася ў сваім указе ад 8 кастрычніка 1792 г.: "Города оставить на

своих правах и привилегиях на первый случай и каждому из них не препятствуйте

просить нас о подтверждении оных".

Насельніцтва беларускіх гарадоў выступала прыхільнікам ураўноўван-ня ў

правах з гараджанамі расійскіх губерняў, таму што ix становішча i эканамічныя інтарэсы

яўна прайгравалі пры захаванні старой, сярэдневяковаи юрысдыкцыі i сістэмы гарадскога

самакіравання. Вядома, напрыклад, што жыхары Мінска i ад ix імя "ўсе астатнія Мінскай

губерні купцы i мяшчане" прасілі распаўсюдзіць на ix агульнарасійскія парадкі. У пачатку

XIX ст. ix просьбу падтрымаў i мінскі губернатар

Увядзенне ў беларускіх гарадах новых нормаў гарадскога самакіравання

з'яўлялася часткай расцягнутага амаль на паўстагоддзе працэсу уніфікацыі мясцовага

заканадаўства з расійскім і, такім чынам, уключэння Беларусі ў адзіную юрьгдычную

прастору Расійскай імперыі. Цалкам тэты працэс так i не быў завершаны.

Асноўнымі пастаяннымі катэгорыямі гараджан былі купцы i мяшчане. Паводле

расійскага заканадаўства пасля рэформы 1775 г. купецтва абкладалася дзяржаўнымі

падаткамі ў форме гільдзейскіх плацяжоў замест падушнага падатку. Гільдзейскія

плацяжы ў памеры 1 % ад абвешчанага капіталу плаціліся індывідуальна, без грамадскай

раскладкі. У 1775 г. мінімальная цана пасведчання купца 1-й гільдыі складала 100 руб., 2-

й - 10 руб., 3-й -5 руб. У 1812 г. кошт гільдзейскіх пасведчанняў павысілі: для купцоў 1-й

гільдыі мінімум складаў 2375 руб., 2-й - 950 руб., 3-й - 380 руб. Некаторае паніжэнне цаны

гільдзейскіх пасведчанняў адбылося па "Дадатковаму пастанаўленню аб гільдыях" 1824 г.

Да 1839 г., калі цэны пасведчанняў былі ўсталяваны ў срэбнай манеце, яны былі

наступнымі: для 1-й гільдыі -660 руб., 2-й - 264 руб., 3-й - ад 30 да 66 руб.

Мяшчане пасля рэформы 1775 г. засталіся пры старой сістэме абкладання: яны

выплачвалі падвоены падушны падатак. Ён таксама ўзрастаў: у канцы XVIII ст. бралі 2

руб. 50 кап. асігнацыямі, у 1812 г. - па 8 руб. Дадаткова да падушнага збору па указах

181611818 гг. збіраліся грошы на уладкаванне шляхоў зносін (спачатку па 25 кап., потым

па 30 кап.). У1839 г. падушны падатак для мяшчан еўрапейскай часткі Расійскай імперыі,

у тым ліку і Беларуси быў устаноўлены 2 руб. 38 кап. срэбрам

Для мяшчан існавалі і натуральныя павіннасці: фурманкавыя, дарож-ныя,

кватэрны пастой i інш. У гэтым ix становішча амаль што не адрознівалася ад сялянскага.

Раз-пораз такія павіннасці пераводзіліся на грошы i гaраджане ад ix адкупаліся.

Пасля 1775 г. купецтва атрымала вызваленне ад пастаўкі рэкрутаў. Мяшчане не

мелі такой ільготы і неслі рэкруцкую павіннасць аднолькава з сялянамі.

Рамеснікі (майстры, чаляднікі і вучні) былі падзелены на цэхі. Кіраванне кожным

цэхам канцэнтравалася ва ўправе, якая выбіралася на сходзе майстроў. Чалядніцкія

ўправы загадвалі справамі чаляднікаў. На чале ўсіх

__________

ЦДГА Украіны, ф.533, воп.1, спр.1592, арк.1-3.

Рындзюнский П.Г. Городское гражданство дореформенной России. С.293.

Там жа. С.293-294.

132

цэхаў стаяў рамесны галава, які выконваў ролю прадстаўніка рамеснікаў ва ўсіх

гарадскіх установах.

Яўрэйскае насельніцтва гарадоў i мястэчак Беларусі да 1844 г. падначальвалася

кагалу, які ведаў усімі гаспадарчымі i адміністрацыйнымі справамі яўрэйскай абшчыны.

Існавалі i дадатковыя падаткі для яўрэяў.

У цэлым сістэма гарадскога самакіравання была вельмі складанай i цалкам

знаходзілася ў падначаленні i пад кантролем адміністрацыі ўсіх рангаў, ад генерал-

губернатара да квартальнага наглядчыка. Непасрэдную адказнасць за стан гарадоў неслі

граданачальнікі i паліцмайстры, якім падпарадкоўваліся гарадскія чыноўнікі i паліцэйскія

чыны.

Эканамічнае развіццё гарадскіх паселішчаў. У параўнанні з эпохай развітога

феадалізму сярод стымулаў, якія абумоўлівалі эканамічнае развіццё гарадскіх паселішчаў

у канцы XVIII - першай палове XIX ст., істотных змен не адбылося. Урбанізацыя не стала

адной з асноўных рыс развіцця грамадства, гарадскі рынак абслугоўваў у асноўным толькі

гарадскія патрэбы, гарадская эканоміка не прэтэндавала на вядучае месца ў эканамічным

жыцці Беларусі.

Больш значнае развіццё ў гарадскіх паселішчах рамяства i дробнатавар-най

вытворчасці было звязана не з глыбокімі эканамічнымі прычынамі, a ca штучнай

канцэнтрацыяй у гарадах i мястэчках яўрэйскага насельніцтва. Гэты сегмент рынку, па-

першае, не меў дастатковага капіталу для арганізацыі сярэдніх i буйных прадпрыемстваў;

па-другое, спажываў тое, што вырабляў; па-трэцяе, меў патрэбу ў пашырэнні сістэмы

пастаяннага гандлю. Менавіта гэтым тлумачыцца значны рост колькасці рамеснікаў i

рамесных майстэрняў, выдачы пасведчанняў на права вядзення гандлю i адкрыццё новых

крам.

Гарадскі кірмашовы гандаль па сваіх абаротах, тэрмінах правядзення,

перыядычнасці i маштабах прыцягнення тавараў, гандляроў i пакупнікоў не складаў

колькі-небудзь значную канкурэнцыю кірмашам, якія праводзіліся ў сельскай мясцовасці.

Гэта вызначалася слабасцю гарадской вытворчасці, нязначным уплывам на месцы гандлю

шляхоў зносін i пераважнай колькасцю прадукцыі сельскай гаспадаркі ў гандлёвым

звароце. Толькі галоўны кірмаш губернскага горада Мінска значна адрозніваўся сваімі

памерамі i год ад году пашыраў сваю дзейнасць. Паводле указу ад 23 студзеня 1806 г.

тэрмін правядзення Мінскага кантрактавага кірмашу быў прадоўжаны амаль на дзесяць

дзён. Указ ад 4 лютага 1832 г. вызначыў для правядзення Мінскага кірмашу цэлы месяц - з

25 мая па 25 чэрвеня. Але i гэта не сведчыла аб значным патэнцыяле горада. Па свайму

характару Мінскі кантрактавы кірмаш прызначаўся ў болыпай меры для пакупкі, продажу

i здачы у арэнду маёнткаў, а таксама ўзаемных грашовых разлікаў і фінансавых аперацый,

а не для непасрэднага вядзення ганлёвай дзейнасці. Такім чынам, у якасці кірмашовага

цэнтра Мінск быў абраны з-за свайго зручнага геаграфічнага становішча.

У 1858 г. у гарадах Беларусі налічвалася 15,6 тыс. рамеснікаў. З улікам

местачковых рамеснікаў ix агульная лічба складала прыкладна 32-33 тыс.. пераважна

яўрэяў (да 2/3 ад агульнай колькасці)

. Асноўная частка ра-меснікаў гарадоў і мястэчак

працавала на заказ.

Развіццё гарадской прамысловасці было звязана або з гарадскімі патрэ-бамі

(сілікатная, лесапільная і іншыя прадпрыемствы, што абслугоўвалі будаўніцтва), або з

перапрацоўкай сельскагаспадарчай сыравіны (гарбар-

_________

Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). С.50, 51.

133

ная, мылаварная i свечкавая прамысловасць, буйныя млыны). Новай галіной

прамысловасці, звязанай выключна з гарадамі, стала тытунёвая, разам з яе спадарожнай

вытворчасцю - гільзавай. Яна базіравалася на прывазной сыравіне i канцэнтравалася ў

руках яўрэйскіх прадпрымальнікаў. Першае тытунёвае прадпрыемства было

зарэгістравана ў Віцебску ў 1818 г.

Затым назіраўся буйны рост гэтай галіны. Толькі ў

Мінску ў 1849 г. налічвалася 18 тытунёвых "фабрык", якія належалі яўрэям з гадавой

вытворчасцю ад 1 руб. 75 кап. да 116 руб. 90 кап.

У адрозненне ад папярэдніх часоў выключна ў гарадах канцэнтравалася i

друкарская справа.

У астатніх галінах эканомікі гарадская прамысловасць не адыгрывала колькі-

небудзь значнай ролі i не вытрымлівала канкурэнцыі з прамысловасцю, якая базіравалася

ў сельскай мясцовасці, развівалася за кошт эканамічнай ініцыятывы дваран i была

набліжана да тайных сыравінных i працоўных рэсурсаў. Разам з ліквідацыяй

прыватнаўласніцкіх гарадоў i паслабленнем палітычнай i эканамічнай магутнасці

магнацкіх родаў у поўны заняпад прыйшлі i тыя бакі гарадскога жыцця, якія былі

разлічаны на абслугоўванне патрэб феадальнага двара (ювелірнае майстэрства,

вытворчасць зброі i прадметаў раскошы).

Важным стымулам для развіцця гарадскіх паселішчаў з'яўлялася ix ге-аграфічнае

знаходжанне i развіццё зручных шляхоў зносін. Аднак тэхнічны ўзровень транспартных

сродкаў таго часу няшмат у чым адрозніваўся ад папярэдніх вякоў. Інтэнсіўнае

будаўніцтва водных шляхоў у канцы XVIII -першай палове XIX ст. вялося ў

маланаселеных i цяжкадаступных мясцінах. Ix сезоннасць, транзітнае становішча i

характар грузаў - лес, прадукцыя сельскай гаспадаркі, імпартныя тавары - на некалькі

месяцаў у год ажыўлялі жыццё буйных рачных прыстаней. Аднак для арганізацыі сталага

гарадскога жыцця i гарадской эканомікі, незалежнай ад сезонных цыклаў, гэтага было

мала.Бадай што адзіным выключэннем у гэтым сэнсе ў Беларусі з'яўляўся Пінск.

Знаходзячыся на стыку дзвюх буйнейшых водных сістэм - Дняпроўска-Бугскага i

Агінскага каналаў i маючы, такім чынам, падвоены стымул для свайго развіцця, Пінск

зрабіўся важным эканамічным цэнтрам не толькі Беларускага Палесся, але i велізарнай

тэрыторыі, дзе сустракаліся эканамічныя інтарэсы беларускіх, польскіх, прускіх i

ўкраінскіх зямель. Па сваіх абаротах пінская прыстань з'яўлялася найбуйнейшай у

Беларусі (у 1856 г. - 2,8 млн руб., прычым на долю тавараў, якія грузіліся ў Пінску,

прыходзілася да 1,5 млн руб.)

Гараджане былі не толькі звязаны шляхам рачных адносін з эканамічнымі

намаганнямі навакольнага сялянскага асяроддзя, але i самі прымалі ўдзел у вытворчасці

сельскагаспадарчай прадукцыі для забеспячэння як уласных патрэб, так i гарадскога

рынку. Кожны беларускі горад меў значную колькасць ворнай, пашавай i сенакоснай

зямлі (паводле даных на канец 50-х гг. ад 179 дзесяцін у Пружанах да 8759 дзесяцін у

Бабруйску)

.Сельска-гаспадарчыя заняткі значнай часткі гараджан сведчаць аб адсутнасці

рэзкай мяжы паміж гарадскім i сельскім жыццём. Яшчэ больш шчыльна з сельска-

гаспадарчай вытворчасцю было звязана насельніцтва мястэчак.

_____________

Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). Cl 18.

НГАБ, ф.295, воп.1, спр.1081, арк.З.

Зеленский И. Минская губерния. Т.1. С.185; Т.2. С.313-314.

Чепко В.З. Города Белоруссии в первой половине XIX века. Экономическое

развитие.

134

Адным з асноўных паказчыкаў развіцця гарадоў i гарадской эканомікі з'яўляецца

рост даходаў гарадскіх бюджэтаў. 3 1840 па 1861 г. яны ўзраслі амаль на 30 %, з 154 тыс.

да 199 тыс. руб. Хутчэй павялічваліся даходы ў гарадах Віленскай, Віцебскай і

Гродзенскай губерняў. На Віленшчыне крыніцай бюджэтных даходаў быў пераважна рост

купецтва, на Гродзеншчыне - наступление ад прамысловых прадпрыемстваў. Бюджэты

павятовых гарадоў раслі адносна хутчэй, чым бюджэты губернскіх цэнтраў

. Гэта ў цэлым

сведчыла аб агульнай тэндэнцыі выхаду дробных i сярэдніх гарадоў Беларусі з паласы

заняпаду. Сярод 69 гарадоў еўрапейскай часткі Расійскай імперыі ў 1848 г. па велічыні

даходаў Вільня знаходзілася на 16-м месцы (43 456 руб.), Мінск - на 42-м (15 748 руб.),

Віцебск - на 49-м (14 186 руб.), Магілёў - на 52-м (13 150 руб.), Гродна - на 59-м (954

руб.). Па сярэдніх памерах даходаў на аднаго жыхара Вільня была на 51-м месцы (78 кап.),

Віцебск - на 53-м (76 кап.), Магілёў - на 54-м (71 кап.), Мінск - на 56-м (65 кап.) i Гродна -

на 61-м месцы (55 кап.)

Змены ў знешнім абліччы гарадоў. У канцы XVIII - першай палове XIX ст.

адбывалася карэнная рэканструкцыя гарадоў. У лютым 1778 г. Кацярына II зацвердзіла

планы 22 гарадоў Магілёўскага i Полацкага намесніцтваў. На гарады Беларусі паступова

распаўсюджвалася рэгулярная архітэктурна-планіровачная арганізацыя па ўзорах гарадоў

Расійскай імперыі. Дзеля гэтага былі зруйнаваны крапасныя валы ў Мінску, Магілёве,

Пінску i іншых гарадах, што садзейнічала стварэнню выразнай вулічнай сеткі.

Прынцып рэгулярнай прамавугольнай планіроўкі найболып паслядоўна

ажыццяўляўся ў невялікіх гарадах, такіх, як Бабінавічы, Гарадок, Клімавічы, Мсціслаў,

Сураж, Чавусы. Паказальныя ў гэтых адносінах Бабінавічы i Клімавічы, планы якіх

уяўляюць сабой "ідэальныя" планіровачныя схемы таго часу

. Мноства планаў, асабліва ў

канцы XVIII ст. i на ру-бяжы XVIII i ХІХстст., распрацоўваліся ў Пецярбургу, аднак былі i

такія, якія складаліся на месцах губернскімі архітэктарамі i каморнікамі. Такія планы

часта былі болып дасканалымі i выконваліся болыы паспяхова

Рэгламентацыя гарадской забудовы праводзілася з выкарыстаннем тыловых

агульнаімперскіх найвысачэйша зацверджаных праектаў гарадскіх пабудоў. Агульны

нагляд за ходам горадабудаўніцтва ажыццяўлялі губернатары i (з 1832 г.) губернскія

будаўнічыя i дарожныя камісіі, якія падпарадкоўваліся Галоўнаму праўленню шляхоў

зносін i публічных будынкаў у Санкт-Пецярбургу. У склад губернскай адміністрацыі

ўваходзілі губернскі архітэктар i яго памочнік.

Важным паказчыкам змен у знешнім абліччы беларускіх гарадоў першай паловы

XIX ст. з'яўляўся рост будаўніцтва мураваных дамоў. У гэтых адносінах вызначаўся

Мінск. У 1803 г. у ім налічвалася 1041 драўляная i 225 мураваных забудоў

. У 1861 г. з

1565 будынкаў Мінска 851 (больш за па-лову) былі мураванымі

. Па колькасці мураваных

дамоў на 1 тыс. пабудоў сярод 50 губерняў еўрапейскай часткі Расійскай імперыі

Віленская губерня займала 8-е месца, Мінская - 27-е, Гродзенская - 32-е, Віцебская - 42-е,

Магілёўская - 43-е.

________________

Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). С.37.

Тенгоборский Л.В. О производительных силах России. М., 1854.4.1. С.161—162.

Чантурия В А. История архитектуры Белоруссии. Мн., 1985. С.226.

Там жа. С.230.

ЦДГА Украіны, ф.533, воп.1, спр.1676, арк.80 адв. - 81.

Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). С.37.

135

Спецыфікай беларускага горадабудаўніцтва канца XVIII - першай паловы XIX ст.

з'яўляецца праектаванне i будаўніцтва Бабруйскай i Брэсцкай крэпасцей i комплексная

забудова шэрагу беларускіх гарадоў як гарадоў-рэзідэнцый. Новыя ўладальнікі беларускіх

маёнткаў стваралі палацава-сядзібныя ансамблі, выразна змяніўшы воблік старажытных

беларускіх гарадоў. У канцы XVIII ст. такія комплексы пабудавалГбылыя фаварыты

Кацярыны II С.Зорыч у Шклове, Р.Пацёмкін у Крычаве, царскі намеснік у Беларусі граф

З.Чарнышоў – у Чачэрску

Найбольш істотныя змены ў статусе сярод беларускіх населеных пунктаў

адбыліся з Гомелем. У 1775 г. Кацярына II за перамогу над туркамі падаравала Гомель з

наваколлем палкаводцу П. Румянцаву. Графы Румянцавы зрабілі Гомель сваёй

рэзідэнцыяй, перапланавалі, нанава пабудавалі палац, гандлёвыя рады, жылыя забудовы,

комплекс гаспадарчых, рэлігійных i культурных устаноў, мост праз раку Сож. Застаючыся

афіцыйна мястэчкам Беліцкага навета Магілёўскай губерні, Гомель значна апярэджваў

павятовыя гарады не толькі гэтай, але i іншых губерняў. Так, у 1828 г. у ім налічвалася 18

мураваных будынкаў, у той час як у 11 павятовых гарадах Магілёўскай губерні – толькі 24

(у Мсціславе – 7, Оршы – 5, Чавусах – 3, Клімавічах, Старым Быхаве i Чэрыкаве – па два,

Беліцы, Копысі і Рагачове – па аднаму, у Сянно i Бабінавічах – ніводнага)

. Менавіта ў

Гомелі з 1842 г. па распараджэнню новага ўладальніка Гомельскага маёнтка князя

І.Паскевіча пачалі пракладку першых у Беларусі i адных з першых у Расійскай імперыі

асфальтаваных тратуараў

_____________

Слюнькова И.Н. Архитектура городов Верхнего Приднепровья XVII – середины

XIX в. Мн., 1992. С.74-82.

Лютый АМ. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце

XVIII –первой половине XIX века. С.23.

НГАБ, ф.3013, воп.1,спр.13, арк.443; спр.55, арк.Ш, 156 адв.

136

У 1852 г. Гомель замест Беліцы быў прызначаны цэнтрам павета.

Лес Бабруйска i Брэста вызначыла будаўніцтва крэпасцей. Бабруйская крэпасць

будавалася ў 1807 - 1836 гг. на месцы гістарычнага цэнтра горада. Паводле плана 1818 г.

планіроўку Бабруйска вызначала сетка ўзаемна перпендикулярных вуліц, забудаваных

двух-трохпавярховымі дамамі. На скрыжаванні галоўных вуліц знаходзілася Саборная

плошча з домам каменданта, будынкамі шпіталя i штаба, саборам Аляксандра Неўскага. У

сувязі з будаўніцтвам Брэсцкай крэпасці (праект зацверджаны ў 1830 г., будаўніцтва

пачатаў 1833 г.) горад быў перанесены на3 км наўсход і пабудаваны нанава па строгаму

рэгулярнаму плану.

Паступова ўзрастала значэнне Мінска. Горад развіваўся даволі ды-намічна.

Вядомы беларускі публіцыст П.Шпілеўскі адзначаў: "Мінск належыць да ліку буйных i

прыгожых гарадоў Заходняй Расіі i пры цяперашнім сваім добраўпарадкаванні i

абноўленым выглядзе, пасля пажару ў 1835 г.. можа быць сталіцай Беларусі; ён больш

вялікі i больш шляхетны, чым за Магілёў i Віцебск. За выключэннем Троіцкага прадмесця,

татарскага канца i некаторых глухіх завулкаў па ўскраінах горада, у Мінску ўсе дамы

мураваныя i з большага вельмі вялікія, a вуліцы добра брукаваныя i вельмі ахайна

даглядаюцца"

. Аднак у поўнай меры значэнне Мінска як цэнтральнага горада беларускіх

губерняў пакуль дастаткова не выявілася. Зручнае геаграфічнае становішча разам з

адміністрацыйным статусам губернскага горада не было падмацавана значнымі памерамі

гандлёва-прамысловай дзейнасці. Не спрыяла развіццю Мінска i яго аддаленасць ад

асноўных шляхоу зносін таго часу.

______________

Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю. С.131.

137

Такім чынам, у канцы ХVШ-першай палове XIX ст. беларускія гарады, з аднаго

боку, наоывалі тыповыя рысы правінцыйных губернскіх i павятовых гарадоў Расійскай

імперыі, з другога боку, разам з мястэчкамі не страцілі адметных рыс беларускіх

населеных месцаў папярэдняй эпохі.

ГЛАВА 3

КУЛЬТУРА

1. Асвета. Навука. Друк. Бібліятэкі

На час далучэння да Расійскай імперыі Беларусь мела багаты культурна-

гістарычны вопыт i сталыя культурныя традыцыі, якія складваліся на працягу стагоддзяў.

Уключэнне ў новы дзяржаўны арганізм, які ў сваю чаргу вызначаўся ўласнымі, здаўна

выпрацаванымі, культурнымі здабыткамі, не магло не паўплываць на далейшае

культурнае развіццё Беларускага краю.

На канец XVIII - першую палову XIX ст. прыпадае пачатковы этап новых, пасля

раздзелаў Рэчы Паспалітай, узаемадносін паміж культурамі Беларусі i Расіі. На пярэднім

плане гэтых даволі складаных i неадназначных узаемаадносін апынуліся такія ўжо

сфарміраваныя культурныя плыні, як шляхецкая культура Беларусі i руская дваранская

імперская культура. Шмат у чым гэтыя культуры былі роўнавялікія, найперш па ўзроўню

развіцця. Да XIX ст. яны прыйшлі значна абноўленымі бурнымі працэсамі еўрапеізацыі,

узбагачаныя ідэямі i ідэаламі эпохі Асветніцтва, аднак мелі розны культурны вопыт,

арыентацыі i традыцыі.

Злучаныя ў межах адзінай дзяржаўнай прасторы, яны апынуліся ў няроўным

становішчы: як культура народа скаронага i народа пануючага. Роўнавялікасць параджала

ўзаемаразуменне i ўзаемапрыцягненне, рознасць выклікала непаразуменні i

супрацьстаянне. Гэтыя тэндэнцыі вызначалі развіццё ўсіх сфер культурнага жыцця краю,

асабліва народнай асветы.

Адукацыя ў канцы XVIII - пачатку XIX ст. Першы даволi моцны ўплыў з

расійскага боку адчулі навучальныя ўстановы ўсходніх зямель Беларусі, далучаных да

Расіі ў 1772 г. На Магілёўшчыне i Віцебшчыне працягвала існаваць сфарміраваная на

працягу стагоддзяў сістэма шляхецкай адукацыі, якую не паспелі закрануць

рэвалюцыйныя рэформы Адукацыйнай камісіі Рэчы Паспалітай. У Віцебску, Полацку,

Магілёве, Мсціславе, Оршы, Дзінабургу дзейнічалі езуіцкія калегіумы, у Сянно i

Сакольніках - францысканскія, у Віцебску - піярская, у Талачыне - базыльянская, у

Забелах - дамініканская школы

. Стан навучання ў ix закансерваваўся на ўзроўні за-

вяршэння рэформы С. Канарскага. Вучоба тут пачыналася з засваення лацінскай мовы i

польскай граматыкі, уключала знаёмства са Свяшчэннай гісторыяй, арыфметыкай,

геаграфіяй i заканчвалася для тых нямногіх, каму шанцавала адолець кніжную мудрасць,

азнаямленнем з логікай, метафізікай, фізікай, хіміяй, астраноміяй, механікай i філасофіяй.

Навучанне вялося на лацінскай i польскай мовах. Выкладаліся замежныя еўрапейскія

мовы, а таксама, у якасці факультатыўнай, мова руская

_____________

Рукапісны аддзел бібліятэкі Вільнюскага універсітэта (далей - PA ВУ), Р 2. Кс -

554.

Там жа.

138

У канцы 1780 - пачатку 1790-хгг. на Віцебшчыне і Магілёўшчыне пачалі

працаваць рускія народныя вучылішчы, якія ствараліся тады па волі Кацярыны П на

абшарах усёй імперыі: у губернскіх цэнтрах - галоўныя чатырохкласныя, у павятовых -

малыя двухкласныя. На тэрыторыі беларускіх губерняў галоўныя народныя вучылішчы

былі адкрыты ў Магілёве i Віцебску, малыя - у Полацку, Оршы, Чавусах, Мсціславе,

Копысі, Чэрыкаве, Веліжы i Невелі.

Рускія народныя вучылішчы былі навучальнымі ўстановамі асветніцкага тыпу,

закліканыя выхоўваць маладыя пакаленні ў духу агульначалавечых i грамадзянскіх,

патрыятычных дабрачыннасцей. Ствараліся яны па ўзору прускіх i аўстрыйскіх школ

, пад

кіраўніцтвам зацверджанай у 1782 г. імпе-ратрыцай Камісіі па ўсталяванню народных

школ. Народныя школы адчынілі дзверы для прадстаўнікоў усіх саслоўяў, практыкавалі

сумеснае навучанне хлопчыкаў i дзяўчынак. На ўсходзе Беларусі яны ствараліся як

альтэрнатыва мясцовым традыцыйным прыкляштарным калегіумам. Навучанне ў ix было

бясплатным. Рускія настаўнікі гэтых школ у болынасці былі добра падрыхтаваныя

прафесійна i вызначаліся шчырай прыхільнасцю справе пашырэння асветы i ідэалаў

Асветніцтва

Але Расія ў той час рабіла толькі першыя крокі ў напрамку да стварэння

дзяржаўнай сістэмы адукацыі i не мела такіх трывалых традыцый у гэтай сферы, як Рэч

Паспалітая. Таму рускія народныя вучылішчы ў Беларусі не маглі стаць моцнымі

канкурэнтамі для прыкляштарных вучылішч, тым больш што давалі агульнаадукацыйныя

веды ў значна меншым аб'ёме. 3 гэтай прычыны беларуская шляхта не спяшалася

аддаваць сваіх дзяцей у новыя навучальныя ўстановы. Навучанне ў народных вучылішчах

вялося на рускай мове, што таксама не магло задаволіць шляхту, якая працягвала

захоўваць арыентацыю на каталіцка-шляхецкае і польскамоўнае выхаванне. Паводле

звестак рэвізіі навучальных устаноў Віцебскай і Магілёўскай губерняў 1802 г., у

прыкляштарных вучылішчах Усходняй Беларусі (за вы-ключэннем Забельскай

дамініканскай калегіі, якую тая рэвізія абмінула) налічвалася 846 вучняў, у тым ліку ў

езуіцкіх калегіумах - 701

. Колькасць жа вучняў народных школ складала 614 чалавек,

сярод якіх былі пераважна дзеці рускіх чыноўнікаў, канцылярыстаў, афіцэраў i салдат, а

таксама - у значна меншай колькасці - сыны i дочкі мясцовых мяшчан

Шляхта аддавала перавагу мясцовым традыцыйным павучальным установам, што

расійскія ўлады на працягу ўсёй першай паловы XIX ст. разглядалі як шкодную для

інтарэсаў імперыі шляхецкую "схільнасць да манаскага выхавання". Па сутнасці гэта была

не толькі праява законаў культурнай інерцыі, але i форма супрацьдзеяння наступу новай

улады на традыцыі і звычаі шляхецкай культурнай прасторы

Пасля другога i трэцяга падзелаў Рэчы Паспалітай да стракатай сеткі

ўсходнебеларускіх сярэдніх навучальных устаноў, што належалі розным манаскім

ордэнам, а таксама Расійскай дзяржаве, далучыліся школы, якія

____________

Рождественский С.В. Исторический обзор деятельности Министерства

народного просвещения. 1802-1902. С.14-16.

Пасэ У. Рускія народныя школы ў Беларусі ў канцы XVIII стагоддяя //Народная

асвета. 1962, №5. 86-89; Дорошевич Э.К. Философия энохи Просвещения в Белоруссии.

Мн.,1971. С.151—157; Мальдзіс. А. I. На скрыжаванні славянскіх уплываў. Мн., 1980. С.

273-277.

РАВУ,Р. 2. Кс - 554, арк. 2.

РАВУ, Р. 2, Кс - 55 арк. 45-48.

Кузняева С. Віцебскікалегіум на пачатку XIX ст.

(паматэрыялахрэвізііВ.М.Севяргіна)// Віцебскі сшытак. 1995. №1. С. 32-35.

139

дзеці рускіх чыноўнікаў, канцылярыстаў, афіцэраў i салдат, а таксама - у значна

меншай колькасці - сыны i дочкі мясцовых мяшчан

Шляхта аддавала перавагу мясцовым традыцыйным навучальным уста-новам,

што расійскія ўлады на працягу ўсёй першай паловы XIX ст. разглядалі як шкодную для

інтарэсаў імперыі шляхецкую "схільнасць да манаскага выхавання". Па сутнасці гэта была

не толькі праява законаў культурнай інерцыі, але i форма супрацьдзеяння наступу новай

улады на традыцыі i звычаі шляхецкай культурнай прасторы

Пасля другога i трэцяга падзелаў Рэчы Паспалітай да стракатай сеткі

ўсходнебеларускіх сярэдніх навучальных устаноў, што належалі розным манаскім

ордэнам, а таксама Расійскай дзяржаве, далучыліся школы, якія працавалі ў Цэнтральнай i

Заходняй Беларусі пад кіраўніцтвам Адукацыйнай камісіі Рэчы Паспалітай. Гэта былі

акадэмічныя акруговыя школы ў Гродне, Мінску, Брэсце i Навагрудку (апошнюю

ўтрымлівалі дамінікане) i акадэмічныя павятовыя - у Нясвіжы, Слуцку, Бабруйску, Пінску,

Мазыры, Слоніме, Вішневе, Ваўкавыску, Халопенічах, Драгічыне, Паставах. Апрача ix

існавалі прыкляштарныя вучылішчы, дзе навучанне вялося па праграмах i падручніках

Адукацыйнай камісіі: піярскія - у Лідзе, Шчучыне i Лужках; базыльянскія - у Жыровічах,

Барунах, Беразвечы, Свержані; дамініканская - у Чашніках, місіянерская - у Лыскаве, а

таксама пратэстанцкія школы ў Слуцку, якія пазбеглі дзяржаўнага дыктату.

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай дзейнасць Адукацыйнай камісіі - першага ў

Еўропе міністэрства народнай асветы - была спынена. Створаная расійскім урадам

спецыяльная камісія спрабавала ўносіць карэктывы ў праграмы акадэмічных школ,

цэнзуравала i нават канфіскоўвала падрыхтаваныя Адукацыйнай камісіяй падручнікі, дзе

знаходзіла "погляды, манархічнаму складу праўлення супрацьлеглыя"

Да сярэдніх навучальных устаноў тагачаснай Беларусі адносіліся яшчэ некалькі

невялікіх прыватных пансіёнаў у Магілёўскай i Віцебскай губернях, нязначная колькасць

стараверскіх, а таксама шмат яўрэйскіх рэлігійных школ: хедараў i ешываў, якія

забяспечвалі рабінамі не толькі Беларусь, Літву i Полыпчу, але i Заходнюю Еўропу

Такім быў стан асветы ў Беларусі напярэдадні царавання імператара Аляксандра

I, калі ў Расіі пачала ажыццяўляцца кардынальная рэформа народнай адукацыі.

Віленская навучальная акруга ў першай трэці XIX ст. Рэформа

прадугледжвала стварэнне дзяржаўнай, свецкай сістэмы адукацыі i рыхтавалася з улікам

вопыту былой Рэчы Паспалітай i заходнееўрапейскіх краін

. Яна распачалася ў 1802 г. са

стварэння Міністэрства народнай асветы Расіі. Краіна была падзелена на шэсць

навучальных акруг на чале з універсітэтамі. У 1803 г. Галоўная Літоўская школа атрымала

статус імператарскага Віленскага універсітэта, які ўзначаліў новаўтвораную Віленскую

навучальную акругу. У падпарадкаванне апошняй увайшлі навучальныя ўстановы Вілен-

____________

РА ВУ, Р. 2, Кс - 55 арк. 45-48.

Кузняева С. Віцебскі калегіум на пачатку XIX ст. (па матэрыялах рэвізіі

В.М.Севяргіна) // Віцебскі сшытак. 1995. №1. С 32-35.

Крачковский Ю.Ф. Исторический обзор деятельности Виленского учебного

округа. 1803-1903. Вильно, 1906. С. 35 - 36.

Дубнов СМ. История хасидского раскола на основании первоначальных

источников, печатных и рукописных // Восход. 1890. №2. С. 103.

Truchim S. Współpraca polsko-rosyjska nad organiacjóą szkolnictwa rosyjskiego w

początkach XIX w. Lódz, 1960.

140

скай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай, Мінскай, Кіеўскай (пазней вылучаныя

з акругі), Валынскай, Падольскай губерняў i з 1810 г. Беластоцкай вобласці. Куратарам

акругі быў прызначаны князь А. Чартарыйскі, адзін з членаў рэфарматарскай каманды

"маладых сяброў" Аляксандра I.

Віленскай навучальнай акрузе было дазволена кіравацца не агульнарасійскім

статутам наву-чальных устаноў, а асобным, які ўлічваў багаты вопыт дзейнасці

Адукацыйнай камісіі Рэчы Паспалітай. Такім чынам, расійская дзяржава прызнавала

заслугі скасаванай камісіі ў галіне стварэння сістэмы асветы, падпарадкаванай

дзяржаўным інтарэсам. Разумеючы, што культурная інкарпарацыя новадалучаных зямель

патрабуе часу, a фарсіраванне можа выклікаць моцнае супрацьдзеянне шляхты,

небяспечнае для імперыі, рускія ўлады дазволілі захаваць польскую мову як асноўную

мову навучання ў Віленскім універсітэце i школах.

Кіраўніцтва Віленскай навучальнай акругі здолела дамагчыся значных поспехаў у

правядзенні рэформы. Яно ўсталявала кантроль над навучальнымі ўстановамі розных

тыпаў (у тым ліку i прыватнымі, колькасць якіх у Беларусі ў адзначаны перыяд

павялічылася), спрыяла ўвядзенню адзіных праграм i патрабаванняў да якасці навучання.

Высокай адукаванасцю вызначаўся настаўніцкі корпус акругі, што забяспечвалася

намаганнямі Віленскага універсітэта, які рыхтаваў настаўнікаў для навучальных устаноў.

Дзякуючы кіраўніцтву акругі, на яе абшарах усталявалася трохступенная сістэма

народнай адукацыі. Яна прадугледжвала існаванне прыходскіх i павятовых вучылішч, а

таксама гімназій. Заснаваныя ў губернскіх гарадах, у тым ліку ў Беларусі, сямікласныя

гімназіі мелі больш шырокія праграмы навучання, чым чатырохкласныя расійскія. 3 імі

магла раўняцца толькі маскоўская універсітэцкая гімназія

. Шэраг мясцовых вучылішч

набылі статус гімназій другога разраду

Гімназіі, павятовыя i прыходскія вучылішчы на беларускіх землях ствараліся, як

правіла, на базе наяўных школ. Аднак у першай трэці XIX ст. было заснавана i нямала

новых, галоўным чынам першапачатковых вучылішч, у тым ліку ланкастарскіх -

бясплатных школ для бедных, дзе навучанне вялося па вельмі папулярнай тады ў Еўропе

сістэме англійскага педагога Дж. Ланкастара. Вялікай папулярнасці такіх школ у

Расійскай імперыі

_______________

Новоселов А. Ревизия профессором Сенковским белорусских училищ в 1826 г. //

Журнал Министерства народного просвещения. 1872. №4. С. 185.

Пастухова З.А. Среднее образование в дореволюционной Белоруссии. Мн., 1963.

С. 5.

141

спрыяла праца першага ланкастарскага вучылішча, заснаванага ў 1819 г. у Гомелі

на сродкі графа М.Румянцава англічанінам Я.Гердам. У 1820-1830-я гг. у Беларусі

працавала больш за 20 ланкастарскіх школ. У 1819 г. у Гомелі і ў 1821 г. у Гродне была

арганізавана падрыхтоўка настаўнікаў для ланкастарскіх школ рэгіёна

Імкненне кіраўніцтва Віленскай навучальнай акругі ўсталяваць кантроль над

навучальнымі ўстановамі сутыкнулася з рашучым супрацьдзеяннем на ўсходзе Беларусі з

боку езуітаў, якія бачылі ў дзеяннях Віленскага універсітэта выразныя праявы

рэвалюцыйнай "універсітэцкай пугачоўшчыны"

i ўпарта адмаўляліся падпарадкоўвацца

універсітэцкім патрабаванням. На працягу некалькі гадоў яны дамагаліся ад расійскіх

улад прызнання аўтаноміі езуіцкіх школ ад кіраўніцтва акругі i ў пачатку 1812 г. гэтай

мэты дасягнулі. Рашэннем урада Полацкі езуіцкі калегіум атрымаў статус акадэміі з

правамі i прывілеямі універсітэта, у падпарадкаванне якой увайшлі ўсе езуіцкія школы

Расійскай імперыі.

На нейкі час Полацк ператварыўся ў сапраўдную сталіцу езуітаў. У По-лацкую

акадэмію, дзе працавалі факультэты тэалагічны, моўны, вольных мастацтваў, а навучанне

вялося па-польску, пачала сцякацца шляхецкая моладзь - галоўным чынам сыны

кансерватыўна настроенай шляхты, не задаволенай новаўвядзеннямі ў галіне асветы.

Колькасць навучэнцаў акадэміі павялічвалася з года ў год: у 1809 г. - 318 чалавек, у 1818

г. - 529, a ў 1820 г. - каля 700

. Акадэмія мела багатую бібліятэку i ўласную друкарню, у

1818 г. i ў пачатку 1820 г. выдавала часопіс "Miesięcznik Połocki". У хуткім часе, аднак,

расійскія ўлады перагледзелі свае адносіны да езуіцкага ордэна, i ў 1820 г. езуіты былі

выгнаны з Расіі, а ix навучальныя ўстановы ў Беларусі перайшлі пад за-гад іншых

каталіцкіх ордэнаў. Полацкая акадэмія была перададзена піярам i атрымала статус

вышэйшага вучылішча.

3 цягам часу ўсё большую насцярожанасць з боку ўлад выклікалі таксама

Віленская навучальная акруга i Віленскі універсітэт. Яго намаганнямі на абшарах заходніх

новадалучаных зямель стваралася трывалая сістэма дзяржаўнай свецкай адукацыі, якая

між тым спрыяла не толькі замацоўванню культурнай адметнасці шляхты, але i

культывавала гэту адасобленасць, а таксама вельмі небяспечную для імперыі шляхецкую

нядобранадзейнасць. Небяспечную тым больш, што паколькасці школ i навучэнцаў

Віленская акруга з'яўлялася яўным лідэрам сярод навучальных акруг Расіі. У пачатку

1820-х гг. у яе установах набывала веды 30,2 % усёй вучнёўскай моладзі Расійскай

дзяржавы

Віленскі універсітэт, у сваю чаргу, быў самай буйной вышэйшай навучальнай

установай імперыі i самым аўтарытэтным культурным i навуковым цэнтрам зямель

былога ВКЛ. Само яго існаванне, пасля гвалтоўнага разбурэння Рэчы Паспалітай,

азначала ў вачах шляхты захаванне пэўнай культурнай стабільнасці і дазваляла адчуваць

сябе "палякамі без Польшчы"

. Да таго ж Віленскі універсітэт вызначаўся высокім

узроўнем навучання i даваў вышэйшую адукацыю еўрапейскага тыпу. Колькасць яго

навучэнцаў стабільна ўзра-

____________

НГА РБ, ф. 3157, воп. 1. спр. 85,167,179; НГА РБ у Гродне, ф.1. воп.1. спр. 1801;

Кузняева С, ФілатаваА. Ланкастарскія школы на Беларусі//Настаўніцкая газета. 1992.15

жн.