Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Паўстанне 1863 г., высокія, непасільныя для сялянства памеры выкупу, боязь

узмацнення на ix глебе сялянскіх хваляванняў прымусілі царскі ўрад на большай частцы

тэрыторыі Беларусі пайсці на скарачэнне выкупных плацяжоў у больш шырокіх, чым

першапачаткова планавалася, маштабах. Гадавая велічыня гэтых плацяжоў на дзесяціну

надзельнай зямлі па выкупных актах у параўнанні з вызначанымі ва ўстаўных граматах

была зменшана павятовымі праверачнымі камісіямі ў Мінскай губерні ў сярэднім на 1 руб.

50 кап. (75,4 %), у Гродзенскай - на 1 руб. 48 кап. (68,8 %), у Віленскай -на 1 руб. 37 кап.

(64,9 %), атаксамаў Магілёўскай губерні - на 28 кап. (23,8 %)

У выніку ажыццяўлення адзначаных мерапрыемстваў умовы правядзення

рэформы ў Беларусі сталі больш спрыяльнымі для сялян. Аднак яна па-ранейшаму насіла

грабежніцкі характар. Далека не ўсе адрэзкі былі вернуты сялянству. У Гродзенскай

губерні колькасць надзельнай зямлі па выкупных актах адносна абавязковых інвентароў

панскіх маёнткаў скарацілася на 67,7 тыс. дзесяцін (8,8 %). У Магілёўскай губерні

землеўладанне сялян, паводле выкупу, у параўнанні з памерамі ix землекарыстання

напярэдадні адмены прыгону зменшылася на 39,9 тыс. дзесяцін (4,9 %). Пераважная

большасць абеззямеленых атрымала па 3 дзесяціны на двор

. Такі надзел быў зусім

недастатковы для вядзення гаспадаркі і забеспячэння сялянскай сям'і. Мізэрныя надзелы

толькі прымацоўвалі сялян да панскіх маёнткаў, забяспечваючы ix таннымі рабочымі

рукамі. Многія памешчыкі адмаўляліся надзяляць абеззямеленых сялян зямлёй. Частку

былых пры-

____________

Хилюта ВА. Землепользование и землевладение бывших помещичьих крестьян

Гродненской губ. в середине XIX века (40-е - начало 70-х гг.). С.17, 20; Шпаков М.Ф.

Реализация реформы 1861 г. в Могилевской губ. С.569-571.

РДГА, ф.1276, воп.9, Спр.472, арк.4.

Архивные материалы Муравьевского музея, относящиеся к польскому восстанию

1863-1864 гг. в пределах Северо-Западного края. Вильна, 1913. 4.1. С.275-276.

РихтерД. Материалы по вопросу о земельном наделе бывших помещичьих

крестьян и о сервитутах в юго- и северо-западных губерниях России. С.585, 602-603.

Сборник распоряжений графа М.Н. Муравьева по усмирению польского мятежа

в северо-западных губерниях 1863-1864 / Сост. Н.Цылов.Вильна, 1866. С.260-262.

Отчет Государственного банка по выкупной операции с открытия выкупа по 1

января 1892 года. С.26; Шпаков М.Ф. Реализация реформы 1861 г. в Могилевской губ.

С.568-569; i інш.

Хилюта В А. Землепользование и землевладение бывших помещичьих крестьян

Гродненской губ. в середине XIX века (40-е - начало 70-х гг.). С.20; Шпаков М.Ф.

Реализация реформы 1861 г. в Могилевской губ. С.570-571; НГАБ, ф.242, воп.1, спр.427,

арк.5, 43 - 46, 54-55, 76-77; ф.333, воп.4, спр.3840, арк.2-4; спр.3889, арк.3-7; спр.3890,

арк.3-6,8,15-17,19-20, 23-30.

165

гонных пазбавілі надзелу. Землеўласнікі захавалі за сабой лепшыя ворныя ўгоддзі,

сенажаці, амаль увесь лес. Праверачныя камісіі ў выкупных актах агаворвалі права

сельскай грамады на карыстанне сервітутамі i агульнымі пашамі няпоўна, недакладна,

што памешчыкі выкарыстоўвалі для розных злоўжыванняў.

Нягледзячы на значнае зніжэнне памераў выкупу, сялянства намнога пераплаціла

за яго ў сувязі са спагнаннем высокіх працэнтаў па выкупной пазыцы. У 1861-1906 гг.

былыя панскія сяляне пяці заходніх губерняў унеслі каля 170 млн руб. выкупных

плацяжоў, якія ў 2,3 раза пераўзыходзілі атрыманую імі ў суме 72,2 млн руб. дзяржаўную

пазыку

. Такім чынам, праводзячы выкупную аперацыю, дзяржава за 46 парэформенных

гадоў атры-мала тут каля 100 млн руб. прыбытку. Выкупныя плацяжы паглыналі львіную

долю даходу сялянскай гаспадаркі. Масавы сялянскі рух 1905 г. у Расійскай імперыі

прымусіў царскія ўлады з 1907 г. скасаваць выкупныя плацяжы .

Рэформа 1867 г. у дзяржаўнай вёсцы. Вызваленне панскага сялянства ад

прыгоннай залежнасці паставіла на парадак дня пытанне аб пазямельным уладкаванні

іншых груп сельскага насельніцтва, у тым ліку казённых сялян. У Беларусі ў 1858 г. ix

налічвалася 468,8 тыс (19,7 %) душ абодвух полаў. Яны пражывалі галоўным чынам у

заходніх i паўночных паветах

. Асноўныя прынцыпы рэформы на панскіх землях,

змяненне ўмоў яе згодна з указамі ад 1 сакавіка i 2 лістапада 1863 г. былі распаўсюджаны

на дзяржаўнае сялянства заходніх губерняў.

16 мая 1867 г. быў прыняты закон аб рэформе дзяржаўнай вёскі Беларусі, Літвы i

Правабярэжнай Украіны. Дзяржаўных сялян перавялі на абавязковы выкуп i прылічылі да

так званых сялян-уласнікаў у адрозненне ад казённага сялянства рускіх губерняў,

Левабярэжнай і Паўднёвай Украіны, дзе на асно-ве закона ад 24 лістапада 1866 г.

надзельная зямля знаходзілася толькі ў ix па-стаянным карыстанні. За сялянамі

замацоўваліся надзелы, якімі лны пастаянна карысталіся да часу правядзення рэформы

1867 г. "Для ўладкавання гаспадаркі сялян" дапускаліся як прырэзка да сялянскіх надзелаў

з запасных i іншых свабодных дзяржаўных зямель, так i абмен сялянскіх надзелаў на

казенныя зямельныя ўчасткі. Але, як i панскае, дзяржаўнае сялянства не мела права

павялічваць памеры надзелаў пасля правядзення рэформы.

Велічыню надзельных зямельных участкаў i суму выкупных плацяжоў вызначалі

люстрацыйныя камісіі, якія складалі люстрацыйныя акты. Яны былі адэкватныя

выкупным актам былых панскіх сялян. Для ix складання i зацвярджэння быў

прадугледжаны тэрмін: у Вілснскай i Гродзенскай губернях - тры гады, у Мінскай -

чатыры, у Віцебскай і Магілёўскай - шэсць гадоў. Пры вызначэнні велічыні выкупу

зыходзілі з сумы паменшаных на 10 % выкупных плацяжоў был ora прыватнаўласніцкага

сялянства суседніх з казённымі панскіх маёнткаў. Тэрмін пагашэння выкупнога доўгу

складаў 46 гадоў. У адрозненне ад панскіх сялян ніякай пазыкі ад казны дзяржаўныя

сяляне не атрымлівалі, што моцна ўскладняла выкуп

. Да 1871 г. па Гродзенскай губерні

было зацверджана 1635 (99,4 %) люстрацыйных актаў, Вілен-

______________

Отчет Государственного банка по выкупной операции с открытия выкупа по 1

января 1892 года. Приложение 24. С.88-91, 96- 97, 100-103, 108-109; Лосицтй А.

Выкупная операция. С. 38-39; i інш.

Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861-

1900 гг. С.29, 32,

ПСЗ.,Собр. 2-е. Т. 41. №43888,44590.

166

скай - 3958 (97,5 %), Мінскай - 969 (96,9 %). У Віцебскай і Магілёўскай гу-бернях

складанне i зацвярджэнне ix было завершала ў сярэдзіне 70-х гг.

Баючыся сялянскіх хваляванняў i выкарыстання ix мясцовым дваранствам у сваіх

палітычных мэтах, царызм вымушаны быў пайсці на некаторыя ўступкі дзяржаўнаму

сялянству Заходняга рэгіёна. У выніку рэформы 1867 г. колькасць зямлі, дадзенай былым

казённым еялянам пяці заходніх губерняў, у параўнанні з той, што знаходзілася

напярэдадні гэтага ў ix карыстанні, узрасла на 613,7 тыс. дзесяцін i перавысіла надзелы

былых прыватнаўласніцкіх сялян у разліку на рэвізскую душу ў сярэднім на 25,4 %, на

двор -на 20,8 %. Вынікам лепшай забяспечанасці дзяржаўнага сялянства надзельнай

зямлёй з'яўлялася больш хуткае развіццё капіталістычных адносін у былой казённай

вёсцы. Плошча яе ў былога дзяржаўнага сялянства ў значнай меры павялічылася i за кошт

паселеных на казённых землях каланістаў, адстаўных салдат, былых панскіх сялян

дробнапамесных уласнікаў, выхадцаў з іншых саслоўных труп мясцовага насельніцтва,

якіх налічвалася ў гэтых губернях 76,8 тыс. душ

. Часткова былі вернуты надзелы

дзяржаўным сялянам, абеззямеленым у канцы 50-х - пачатку 60-х гг. Пры гэтым пера-

важная болынасць беззямельных (бабылёў), у тым ліку кутнікаў, раней прыпісаных да

сем'яў сялян - гаспадароў дамоў, атрымалі толькі да 1/4 поўнага надзелу, г.зн. менш чым 5

дзесяцін. Ім адводзілі зямлю галоўным чынам сярод сялянскіх палёў

Надзельнае землеўладанне былога казённага сялянства Беларусі на 1877 г.

параўнальназ 1858 г. павялічылася на 185,5 тыс. (14,7 %) дзесяцін. Аднак за гэты час

колькасць двароў дзяржаўных сялян узрасла на 18,8 тыс. (30 %). У сувязі з больш хуткім

ростам еялянскага насельніцтва сярэднія надзелы яго ў разліку на наяўную душу

мужчынскага полу паменшыліся з 5,1 да 4,5 дзесяціны, на двор - з 20,2 да 17,8 дзесяціны,

ці на 11,4 %. У 1877 г. недастатковыя душавыя надзелы памерам да 5 дзесяцін мелі 87,6

тыс. (35,4 %) душ былых казённых сялян

. Велічыня гэтай трупы пастаянна ўзрастала.

Забяспечанасць асноўнай масы дзяржаўных сялян зямлёй пасля рэформы 1867 г.

пагаршалася. У ходзе правядзення рэформы, пры пашырэнні надзельнага землеўладання ў

цэлым, ей спадарожнічала адрэзка зямель часткі сялян. Захоп сялянскіх надзелаў казной,

памяншэнне ix велічыні, надзяленне сялян недабраякаснай зямлёй, перасяленне "на

пясочкі", пазбаўленне пашы, сенажацей, паліва назіраліся ў многіх дзяржаўных маёнтках

Беларусі

. 3 развіццём капіталізму ў сельскай гаспадарцы, перш за ўсё ўзмацненнем

працэсу разлажэння сялянства, праслойка беззямельных расла. У той жа час у Беларускім

рэгіёне дзяржава захавала

_____________

ДГА Літвы ф. 378, воп.121, спр.625, арк.69; Историческое обозрение

пятидесятилетней деятельности Министерства государственных имуществ. Ч.П.

Отд.2. С.248.

Зайончковский П.А. Отмена крепостного права в России. М., 1968. С.286-287;

Статистика поземельной собственности и населенных мест Европейской России. Вып.

V. С.21,71,103, 137,167.

Сборник постановлений по поземельному устройству государственных

крестьян в губерниях Виленской, Витебской, Волынской, Гродненской, Киевской,

Ковенской, Минской, Могилевской и Подольской. СПб., 1868. С.63, 76, 79-84.

Статистический обзор государственных имуществ за 1858 год. СПб., 1861.

С.44-46,58-60, 142-144, 268-270, 282-284; Статистика поземельной собственности и

населенных мест Европейской России. Вып. V. С. 16-167.

НГАБ, ф.27, воп. 2, спр.688, арк.51-52, 112, 132-135, 137-139 i інш; спр.1966,

арк.91, 184-185; ф.242, воп.1, спр.156, арк.2; спр.1402, арк.3,5, 19-20; ф.2514, воп.1,

спр.2572, арк.42-43.

167

за сабой звыш паловы (53,2 %) казённых прыдатных зямель, у асноўным лясных

угоддзяў

У 1867-1900 гг. выкупныя плацяжы былых казённых сялян пяці заходніх

губерняў у сярэднім на дзесяціну надзелу вагаліся ад 37 да 59 кап., у залежнасці ад

губерні. Паводле звестак Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, яны адпавядалі мясцовым

рыначным цэнам на зямлю i былі прыкметна ніжэйшыя, чым у былога панскага сялянства.

У параўнанні з выкупам апошняга выкупныя плацяжы былых казённых сялян у Віцебскай

і Магілёўскай губернях былі меншыя ў тры разы, у Віленскай - на 20,3 %, у Гродзенскай -

на 16,6, у Мінскай - на 8,9 %

. Нягледзячы на гэта, у былога дзяржаўнага сялянства пяці

заходніх губерняў у 70-я гг. XIX ст. выкупныя плацяжы паглыналі прыкладна палову

чыстага даходу з дзесяціны надзелу

. У 1867-1906 гг. яно ўнесла ў казну 43 млн руб.

выкупу

Пры пэўных перавагах рэформы былой дзяржаўнай вёскі ў параўнанні з панскай

у Беларусі, як i ў іншых рэгіёнах краіны, яна праводзілася за кошт сялянства, у інтарэсах

дзяржавы i пануючага класа дваранства. Як i сярод былых панскіх сялян, хоць у меншых

памерах, тут назіраўся працэс пралетарызацыі і паўперызацыі болыпай часткі сялянства.

Іншыя аграрный рэформы. Разам з былымі панскімі і казённымі сялянамі, што

складалі асноўную масу сялянства, у Беларусі ў 60-90-я гг. XIX ст. было праведзена

рэфармаванне іншых, невялікіх саслоўных груп сялян - удзельных, вольных людзей,

старавераў, сельскіх чыншавікоў, праваслаўных арандатараў, а таксама аднадворцаў.

Рэфармаванне большасці ix было неспрыяльнае, бо праводзілася пераважна ва ўмовах

спаду рэвалюцыйнага руху, адсутнасці шырокіх аграрных хваляванняў. Таму выкупныя

плацяжы вольных людзей 2-га разраду (абеззямеленых пасля І857 г.), старавераў, сельскіх

чыншавікоў, праваслаўных арандатараў былі значна вышэйшыя за выкуп былых панскіх i

асабліва дзяржаўных сялян. Пры вялікіх памерах выкупной сумы болыиасць усіх гэтых

сялян-арандатараў была пазбаўлена магчымасці выкупу арандаваных панскіх зямельных

угоддзяў. Памешчыкі адмаўлялі ім у арэндзе зямлі, выганялі з маёнткаў.

Вынікі і значэнне аграрных рэформаў. Сялянская рэформа 1861 г. у Беларусь як i

ў іншых рэгіёнах Расійскай імперыі, паклала пачатак новай, капіталістычнай грамадска-

эканамічнай фармацыі. Змест рэформы быў буржуазны. Адмена прыгону стварыла ўмовы

для ўсталявання капіталістычнага спосабу вытворчасці, свабодных дагаворных вытворчых

адносін. Сяляне з вытворцаў з пераважна натуральнай гаспадаркай ператвараліся ў

таваравыт-ворцаў буржуазнага грамадства, усё больш уцягваліся ў сферу рынку. Буржу-

азнымі па свайму зместу з'яўляліся таксама іншыя аграрныя рэформы другой паловы XIX

ст. Ліквідацыя ў выніку рэформаў саслоўных катэгорый сялянскага насельніцтва i

стварэнне класа дробназямельных уладальнікаў аб'ек-

____________

Статистика поземельной собственности и населенных мест Европейской

России. Вып.У. С.5,49,81,111,145.

Ежегодник Министерства финансов. СПб., 1871-1894. Вып. III—XXI; Отчет

Государственного банка по выкупной операции с открытия выкупа по 1 января 1892 года.

Приложение 24. С.86-87, 98-99; Материалы Высочайше учрежденной 16 ноября 1901 г.

комиссии. СПб., 1903. 4.1. С.270-274, 296.

Янсон Ю.Э. Опыт статистического исследования о крестьянских наделах и

платежах. Приложения. С.14-15,17, 22-23.

Труды комиссии, Высочайше учрежденной, для пересмотра системы податей и

сборов. СПб., 1873. Т.ХХП.Ч.Ш.Отд.1. С. 168-187; Ежегодник Министерства финансов.

Вып. ІІІ-ХХІ; Материалы Высочайше учрежденной 16 ноября 1901 г. комиссии. Ч. 1.

С.296; i інш.

168

тыўна былі накіраваны на развіццё капіталістычных адносін на беларускай вёсцы.

Адначасова рэформа 1861 г., праведзеная "зверху" царызмам, пануючым класам

памешчыкаў-прыгоннікаў, насіла грабежніцкі характар. Яна захоўвала шматлікія рэшткі

феадалізму ў сацыяльна-эканамічным i грамадска-палітычным ладзе краіны, аснову якіх

складалі панскае землеўладанне i царскае самадзяржаўе. За ўрэзаныя надзелы сяляне

абавязаны былі плаціць вялікі выкуп. Як адзначалася, фактычна яны выкуплялі

феадальныя (паншчына, аброк) павіннасці. Буйныя феадальна-прыгонніцкія перажыткі

заставался i пасля ажыццяўлення іншых аграрных рэформаў.

У заходніх губернях у адрозненне ад унутраных i некаторых іншых рэгіёнаў

Еўрапейскай Расіі адмена часоваабавязанага стану панскіх сялян, перавод з аброку на

выкуп абсалютнай болыпасці ix, a затым i пераважнай часткі дзяржаўных сялян, з

зацвярджэннем выкупных i люстрацыйных актаў былі праведзены ўжо ў 60-я гг. XIX ст.

Гэта азначала ліквідацыю адпрацовачнай i грашовай феадальнай рэнты, г. зн. аджыўшых

прыгонніцкіх вытворчых адносін. Тым самым ствараліся болын спрыяльныя ўмовы для

ўсталявання капіталізму ў сялянскай гаспадарцы. У Беларусі, як i ў Літве, найбольш

істотныя змены ў вызваленні панскіх сялян, унесеныя ўказамі ад 1 сакавіка i 2 л істапада

1863 г., абумоўленымі імі цыркулярнымі распараджэннямі віленскай адміністрацыі i

пастановамі павятовых праверачных камісій, зводзіліся да скасавання абавязковых

пазямельных адносін i значнага зніжэння аброчных i адпаведна выкупных плацяжоў.

Менш адчувальным для сялянства было пэўнае ўзнаўленне плошчы яго ранейшага

землекарыстання. Адзначаныя ўказы, распараджэнні, пастановы - рэфармаванне былых

панскіх сялян на новых, больш спрыяльных для ix умовах пад уздзеяннем паўстання 1863

г. i масавага сялянскага руху ў адказ на першапачат-ковыя надзвычайна цяжкія ўмовы

адмены прыгону.

Аднак пералічаныя ўступкі не змянілі грабежніцкага характару рэформы. У

выніку яе правядзення памешчыкі вярнулі беларускім сялянам далека не ўсе землі,

адрэзаныя з часоў увядзення абавязковых інвентароў. Толькі паўстанне 1863 г.,

узмоцненая барацьба сялянства за зямлю не дазволілі правесці новую масавую

экспрапрыяцыю сялянскіх надзельных зямель. Памешчыкі Беларусі захавалі за сабой

пераважную частку зямельнай плошчы маёнткаў. Пры гэтым ім належалі не толькі

лепшыя ворныя землі, але i болыпасць сенажацей, амаль увесь лес, у якіх сяляне мелі

вялікую патрэбу. Памешчыкі ўсяляк імкнуліся абмежаваць, a ў многіх маёнтках i

пазбавіць сялян права карыстання сервітутнымі i агульнымі пашамі, вельмі неабходнымі ў

ix гаспадарцы. Буйным феадальным зямельным уласнікам заставалася i дзяржава, якая

пасля правядзення рэформы 1867 г. сканцэнтравала звыш паловы казённых зямель.

Нягледзячы на значнае зніжэнне выкупных плацяжоў былога панскага сялянства

болынасці рэгіёнаў Беларусі, яны паглыналі львіную долю сялянскіх даходаў. Сяляне

маглі аплачваць у асноўным толькі высокія працэнты па дзяржаўнай выкупной пазыцы.

Высокімі, хоць i меншымі, былі памеры выкупу таксама ў былога казённага сялянства.

Буржуазныя аграрныя рэформы другой паловы XIX ст. не толькі замацавалі

малазямелле, але фактычна скарацілі сялянскае землеўладанне і землекарыстанне, што

вяло да ўзмацнення пралетарызацыі i згалення асноўнай масы сялянства. Яны замацавалі і

ўзмацнілі адрозненні ў памерах надзелаў i арандаваных сялянамі зямельных участкаў, у

гаспадарча-эканамічным становішчы ix розных сацыяльных груп.

169

Рэформа 1861 г. у вялікай ступені вызначыла кірунак эканамічнай, са-цыяльнай i

палітычнай эвалюцыі беларускай вёскі. Яна паскорыла развіццё аграрнага капіталізму,

прадукцыйных сіл сельскай гаспадаркі, прывяла да значнага паглыблення грамадскага

падзелу працы, дзе сялянства адыгрывала важную ролю. Вызначальным фактарам

эвалюцыі сельскагаспадарчай вытворчасці стала панаванне таварна-грашовых,

капіталістычных адносін. Панская гаспадарка ўсё цясней звязвалася з рынкам, станавілася

прадпрымальніцкай. Сялянская гаспадарка таксама набыла дробнабуржуазны характар.

Пры гэтым у ёй пераважаў дробнатаварны уклад, звязаны з простай таварнай

вытворчасцю. Але ва ўмовах капіталістычнай фармацыі гэта вытворчасць пастаянна

параджала капіталістычныя адносіны. Рэформа 1861 г паклала пачатак працэсу

разлажэння сялянства як класа-саслоўя феадальнага грамадства на сялянскую буржуазію

(галоўным чынам дробную) i сельскі пралетарыят, пераважна з надзелам.

Вызваліўшы сялян ад улады прыгоннікаў, рэформа паставіла першых у

кабальную залежнасць ад тых жа памешчыкаў i дзяржавы. Гэта абумовіла жывучасць i

шырокую распаўсюджанасць у Беларусі адпрацовачных, ран-некапіталістычных метадаў

эксплуатации феадальнымі ўласнікамі сялянства i парабкаў, панаванне прускага,

буржуазна-панскага шляху развіцця аграрнага капіталізму. Разам з тым тут меліся

элементы больш прагрэсіўнага амерыканскага буржуазна-фермерскага шляху. Яны

выяўляліся ў гаспадарках сялянскай буржуазіі, заснаваных галоўным чынам на наёмнай

працы, якія не практыкавалі кабальных гандлёва-ліхвярскіх прыёмаў прыгнечання.

Рэформа 1861 г. не вырашыла аграрна-сялянскага пытання ў Расійскай імперыі, у тым ліку

ў Беларусі. Захаванне буйных рэшткаў прыгонніцтва выклікала вострыя класавыя

канфлікты ў вёсцы. У выніку развіцця аграрных адносін парэформеннага перыяду

сфарміраваліся аб'ектыўныя перадумовы буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі 1905-1907

гг.

2. Рэформы дзяржаўных інстытутаў i мясцовага кіравання.

Контррэформы

Сельскае кіраванне. Пытанне аб увядзенні земстваў. Сялянская рэформа

1861г. стала важнейшым гістарычным актам прагрэсіўнага значэння. Яна разам з

наступнымі дзяржаўнымі рэформамі буржуазнага зместу ўмацавала трывалае становішча

Расійскай імперыі сярод буйнейшых сусвет-ных дзяржаў. Таму адмена прыгону ў

Расійскай імперыі з'яўлялася рэгіянальнай праявай агульнага гістарычнага працэсу. У той

ці іншай форме ў розных краінах адбывалася паступовая ліквідацыя феадальнай

залежнасці сялян, у тым ліку прыгонных адносін. У той жа час нельга лічыць рэформу

1861 г. толькі буржуазнай ці прыгонніцкай на падставе таго, што яна ажыццяўлялася

царскімі ўладамі i захоўвала памешчыцкае землеўладанне. Гісторыя не мае прыкладаў

адмены прыгону "знізу", i нідзе адначасова не былі цалкам пазбаўлены ўласнасці на

зямлю былыя прыгоннікі. Асаблівасцю i адначасова важкім доказам на карысць

буржуазнага характару адмены прыгоннага права з'яўляецца i тое, что гэты акт быў

першым у шэрагу дзяржаўных пераўтварэнняў у кірунку да пабудовы буржуазнага

грамадства. Змяняліся не толькі адносіны паміж сялянамі i памешчыкамі; але i лад

сялянскага жыцця. Былыя прыгонныя сяляне атрымалі асабістую волю.

Агульнае палажэнне 19 лютага 1861 г. вызначыла новы парадак кіраван-ня

сялянамі на ніжэйшым узроўні. Згодна яму на сялянскіх землях

171

ўводзіліся новыя адміністрацыйныя адзінкі - сельскія грамады i воласці, з

выбарнымі службовымі асобамі. Як правіла, тыя сяляне, што раней жылі на землях аднаго

памешчыка, складалі адну сельскую грамаду, якая на сходзе выбірала сельскага старасту i,

па меры неабходнасці, іншых службовых асоб. Сельскія старасты падпарадкоўваліся

валасному праўленню, улада якога пашыралася на сялян вёсак, што адносіліся да аднаго

царкоўнага прыходу. На валасных сходах старасты i выбраныя ад сельскай грамады - па

адным ад 10 дамоў, выбіралі валаснога старшыню i яго памочнікаў тэрмінам на тры гады.

Колькасць жыхароў у воласці - не менш чым 300 i не болын чым 2000 рэвізскіх

душ мужчынскага полу. Наибольшая адлегласць населенага пункта ў воласці да валаснога

цэнтра не павінна была перавышаць 13 вёрст

. Сельскія старасты i валасныя праўленні

загадвалі галоўным чынам раскладкай i зборам подацей i кантралявалі выкананне

сялянамі павіннасцей. Органы сельскай улады выконвалі i некаторыя адміністрацыйныя і

паліцэйскія функцыі: аб'яўлялі сялянам законы i распараджэнні ўлад, сачылі за

парушэннямі грамадскага парадку. За спраўнае выкананне павіннас-цей i выплату

падаткаў сяляне адказвалі на падставе кругавой парукі.

Стараста меў права пакараць вінаватага за нязначныя правіннасці: прызначыць на

грамадскую працу тэрмінам да двух дзён, а таксама штраф да аднаго рубля, арышт да двух

сутак. Валасны сялянскі суд дзейнічаў на аснове норм i традыцый звычаёвага права. Ён

штогод выоіраўся на валасным сходзе. Валасному суду падлягалі маёмасныя спрэчкі

паміж сялянамі на суму да 100 руб., а таксама нязначныя правіннасці сялян. Ён мог

пакараць вінаватага грамадскай працай да шасці дзён, арыштам да сямі дзён, грашо-вым

спагнаннем да трох рублёў, розгамі да 20 удараў.

Уся выбарная адміністрацыя сельскага самакіравання атрымлівала жалаванне ў

памерах, вызначаных грамадой. Апрача таго, яна пазбаўлялася ад натуральных

павіннасцей і цялесных пакаранняў, а валасны старшыня i члены яго сям'і (да ваеннай

рэформы) - ад рэкруцкай павіннасці.

Сяляне i ix грамадскія ўстановы падпарадкоўваліся агульным губернскім i

павятовым упраўленням.

Паводле палажэння ад 1 студзеня 1864 г. у паветах i губернях ствараліся выбарныя

земскія ўстановы. Яны павінны былі кіраваць мясцовай земскай гаспадаркай, народнай

асветай, медыцынскім абслугоўваннем насельніцтва, мясцовай дабрачыннасцю i нават

мелі права арганізаваць мясцовую павятовую пошту. Яны маглі весці земскае страхаванне

ад пажараў, прымаць меры па ветэрынарнай ахове, дапамагаць у будоўлі цэркваў. Земствы

мелі права вызначаць грашовыя зборы на мясцовыя патрэбы i хадайнічаць перад

дзяржаўнай адміністрацыяй аб ix задавальненні. Яны былі абавязаны садзейнічаць

грамадзянскім i вайсковым уладам у ix мясцовых мерапрыемствах.

У адрозненне ад былых саслоўных органаў кіравання земствы насілі ўсесаслоўны

характар. Усе землеўладальнікі, гандляры i прамыслоўцы, якія мелі нерухомую маёмасць

вызначанай каштоўнасці, а таксама сельскія грамады атрымалі права выбіраць сваіх

прадстаўнікоў - гласных - на павятовыя земскія сходы. Штогод гэтыя сходы пад

кіраўніцтвам павятовага кіраўніка дваранства збіраліся на кароткі тэрмін для

абмеркавання гаспадарчых i іншых спраў. Павятовы земскі сход выбіраў пастаянна

дзейнічую

_______________

Сапилов Е.В. Крестьянская реформа в России 1861-1866 гг. (Забытые

фрагменты). М., 1998. С. 23.

172

павятовую земскую ўправу ў складзе старшыні і двух членаў. Губернскі земскі

сход пад кіраўніцтвам губернскага прадвадзіцеля дваранства таксама штогод збіраўся ў

складзе дэпутатаў ад павятовых земскіх сходаў. Губернскі сход выбіраў губернскую

земскую ўправу.

Земствы не мелі органаў выканаўчай улады i таму былі абавязаны звяр-тацца i

карыстаццаўрадавым адміністрацыйна-паліцэйскім апаратам. Дзейнасць земстваў

знаходзілася пад кантролем мясцовай адміністрацыі, губернатараў i Міністэрства

ўнутраных спраў. Земствы былі першым рэальным крокам самадзяржаўя на шляху

палітычнай перабудовы Расійскай імперыі. Аднак гэта спроба, як i іншыя палітычныя i

грамадскія рэформы, што праводзіліся "зверху", мела вельмі абмежаваны характар i

ахоплівала далека не ўсю тэрыторыю дзяржавы. Згодна з палажэннем 1864 г. земствы

ствараліся ў 33 губернях, прычым не адначасова, а па меры ix падрыхтаванасці, якую

вызначаў міністр унутраных спраў. Апошняе з 33 дазволеных губернскіх земстваў пачало

дзейнічаць толькі з 1871 г.

На землі Беларусі, Літвы i Правабярэжнай Украіны палажэнні аб земскай

рэформе не распаўсюджваліся. Справа ў тым, што як на выбарах, так i ў земскіх установах

асноўнай кіруючай фігурай, паводле задумы ўлад, павінны былі стаць мясцовыя

памешчыкі. Аднак пасля паўстання 1863 -1864 гг. царскі ўрад палітычна не давяраў

мясцовым памешчыкам "польскага паходжання". Такіх у 1863 г., паводле даных

Галоўнага камітэта аб усталяванні сельскага стану, толькі ў Віленскай губерні было 85 %,

у Гродзенскай - 95, у Мінскай - 94 %

. Пры выбарах земскіх устаноў менавіта яны надалей

ўзялі б ix кіраванне ў свае рукі. Вядома, што для царызму гэта выглядала непрыдатным.

Але i на пашырэнне правоў мясцовагасялянства, у першую чаргу павелічэнне вагі

сялянскай курыі на выбарах, улады не пайшлі таксама, оо гэта разам з абмежаваннем

правоў мясцовых памешчыкаў падрывала асновы дваранскай Расійскай імперыі.

Трэба адзначыць, што рашэнне царскіх улад пакінуць Беларусь па-за сферай

дзейнасці земстваў, не выклікала колькі-небудзь прыметнай барацьбы за земствы на

месцах. Радыкальныя элементы сярод беларускага дваранства былі абяссілены

паражэннем паўстання 1863 г., a беларускіх сялян пытанні новых зямельных i маёмасных

адносін цікавілі больш, чым пытанні мясцовага самакіравання і лад грамадскага жыцця.

Асаблівасці судовай i гарадской рэформаў. Рэформы ў галіне адукацыі i

цэнзуры. Першым крокам да судовай рэформы стала ўвядзенне ў чэр-вені 1860 г. судовых

следчых, дзякуючы чаму следчыя справы перайшлі ад паліцыі да судовага ведамства. 17

красавіка 1862 г. былі адменены жорсткія цялесныя пакаранні, у тым ліку кляйменне. 29

верасня 1862 г. Аляксандр II зацвердзіў асноўныя палажэнні судовай рэформы.

Згодна з судовымі статутамі, зацверджанымі Аляксандрам II 20 лістапа-да 1864

г., суд абвяшчаўся публічным i з незалежнымі ад ўрада суддзямі. Незалежнасць суддзяў

забяспечвалася ix выбарнасцю, нязменнасцю, забаронай пераводу на іншае месца без

асабістай згоды. Кандыдаты на судовыя пасады павінны былі мець адпаведныя

адукацыйны i службовы цэнзы. Для ўсіх саслоўяў уводзіўся адзіны акруговы суд. У

судовым працэсе прадугледжваўся ўдзел адвакатаў. Дзеля гэтага ствараўся спецыяльны

інстытут прысяжных павераных. Яны выконвалі адвакацкія абавязкі ў судовых справах па

крымінальных учынках и па грамадзянскіх справах. Калі падсудны не

___________

Корнилов А.А. Курс истории России XIX века. М., 1993. С. 312.

Зайончковский П.Л. Проведение в жизнь крестьянской реформы 1861 г. М, 1958.

С. 367.

173

меў магчымасці заплаціць прысяжнаму паверанаму за яго паслугі, суд вызначаў

бясплатнага абаронцу. Пытанне аб вінаватасці падсуднага вырашала калегія з 12

прысяжных засядацеляў, якіх выбіралі па жэрабю з "мясцовых абывацеляў усіх саслоўяў".

Для разгляду дробных злачынстваў i нязначных па памерах іскаў быў створаны

міравы суд ca спрошчаным судаводствам. Міравыя суддзі выбіраліся на земскіх і

гарадскіх сходах гласных. Для кандыдатаў на гэту пасаду быў вызначаны ўзроставы (не

маладзей за 26 гадоў), маёмасны i адукацыйны цэнзы. Тэрыторыя, падсудная міравому

суду, складала міравы ўчастак - звычайна валасцей. Рашэнні міравых суддзяў маглі быць

апратэставаны ў павятовы суд міравых суддзяў.

Найбольш важныя справы разглядалі акруговыя суды, якія падзяляліся на

грамадзянскія i крымінальныя. Склад акруговага суда назначаўся імператарам па

прадстаўленню міністра юстыцыі. Апеляцыйнай інстанцыяй для акруговых судоў служылі

судовыя палаты, якія стаялі на чале судовых акругоў. Вышэйшай судовай інстанцыяй

прызначаўся Сенат. Увядзенне судовых статутаў пачалося ў 1866 г. са стварэння судовых

акругоў Пецярбургскай i Маскоўскай судовых палат.

Судовая рэформа была значным крокам на шляху да правазога грамадства i нават

лічыцца найбольш "радыкальнай" з усіх рэформаў 60-70-х гг.

Але яна была

непаслядоўнай, праводзілася не на ўсёй тэрыторыі дзяржавы і захоўвала некаторыя старыя

элементы, у прыватнасці нормы звычаёвага права.

Судовая рэформа ў Беларусі была праведзена са значным спазненнем i

адступленнямі ад палажэння 1864 г. У 1872 г. тут был i ўведзены міравыя суды. Аднак

беларускія губерні не мелі земскіх устаноў, на якіх, згодна з палажэннем 1864 г.,

выбіраліся міравыя суддзі. Таму на гэтыя пасады міністрам юстыцыі назначаліся тыя, у

чыёй палітычнай надзейнасці была ўпэўнена мясцовая адміністрацыя. Такім чынам,

судовая рэформа ў Беларусі была пазбаўлена адной з істотных адзнак - выбарнасці

суддзяў.

Акруговыя суды, судовыя палаты, пракуратура i адвакатура ў асобах прысяжных

павераных у беларускіх губернях таксама былі ўведзены ca спазненнем, ужо пасля

значнага звужэння царызмам судовай рэформы 1864 г. Толькі ў 1883 г. былаўтворана

Віленская судовая палата, якая стаяла на чале акруговых судоў Віленскай, Гродзенскай,

Ковенскай i Мінскай губерняў. Акруговы суд Віцебскай губерні падпарадкоўваўся

Пецярбургскай судовай палаце, Магілёўскай губерні - Кіеўскай судовай палаце

Пасля земскай рэформы ўлады пайшлі на стварэнне новых формаў гарадской

адміністрацыі. 18 чэрвеня 1870 г. было выдадзена гарадавое пала-жэнне, якое ўвяло

ўсесаслоўнае мясцовае самакіраванне ў гарадах. Па прускаму прыкладу ўсе жыхары, якія

плацілі гарадскія падаткі, падзяляліся на тры групы адпаведна з памерамі гэтых падаткаў.

Кожная група выбірала ў гарадскую думу аднолькавую колькасць гласных. Гласныя

гарадской думы выбіралі са свайго асяроддзя гарадскога галаву i членаў гарадской

управы. У негубернскіх гарадах асобы, абраныя на пасаду гарадскога галавы,

зацвярджаліся губернатарамі, у губернскіх - міністрам унутраных спраў.

_________________

Литвак Б.Г. Переворот 1861 года в России: почему не реализовалась

реформаторская альтернатива. М., 1991. С. 216; Захарова Л.Г. Самодержавие и

реформы в России. 1861-1874 (К вопросу о выборе пути развитая)//Великие реформы в

России. 1856-1874. М., 1992. С. 39.

Литвак Б.Г. Переворот 1861 года в России: почему не реализовалась

реформаторская альтернатива. С. 225.

174

Гарадская дума збіралася па меры неабходнасці, гарадская ўправа дзейнічала як

пастаянны выканаўчы орган. Быў усталяваны чатырохгадовы тэрмін паўнамоцтваў

гласных. За дзейнасцю гарадскіх дум i ўпраў назірала губернскае па гарадавых справах

"присутствие" пад старшынствам губернатара.

Гарадавое палажэнне 1870 г. захавала старое дзяленне гараджан на куп-цоў з ix

гільдыямі і рамеснікаў з ix цэхамі. Права браць удзел у выбарах дазвалялася мужчынам ва

ўзросце не менш чым 25 гадоў. Не мелі выбарчых правоў жанчыны. Па-за выбарчай

сістэмай заставалася пераважная коль-касць наемных рабочых i асоб так званай разумовай

працы - чыноўнікі, інжынеры, урачы, выкладчыкі i т.д., таму што болыпасць з ix здымала

кватэры i не мела неабходнай для ўдзелу ў выбарах нерухомай маёмасці, якая падлягала

абкладанню падаткамі. Гэта абмяжоўвала ўсесаслоўнасць гарадскога самакіравання.

Як i земствы, новы парадак гарадскога самакіравання ўводзіўся паступова,

спачатку толькі ў 41 губернскім горадзе i чатырох партовых гарадах

. У цэ-лым новае

палажэнне пераканаўча сведчыла, што гарады з адміністрацыйных цэнтраў паступова

сталі ператварацца ў цэнтры гаспадарчай дзейнасці.

Падобна іншым реформам, напрамак у бок усесаслоўнасці мел i i рэформы ў

галіне адукацыі. Школьная рэформа праводзілася паводле "Палажэння аб пачатковых

народных вучылішчах" i Статута гімназій i прагімназій 1864 г. Сетка пачатковых школ

пашыралася. Сярэднюю адукацыю давалі класічныя і рэальныя гімназіі (з 1871 г.

пераўтвораны ў рэальныя вучылішчы, тэрмін навучання ў ix скарочаны з 7 да 6 гадоў).

Выпускнікам класічных гімназій давалася права паступлення ва універсітэты без уступ-

ных экзаменаў, рэальных гімназій - у тэхнічныя інстытуты.

Універсітэцкая рэформа тычылася беларускіх зямель ускосна, бо яны на той час

не мелі вышэйшых навучальныхустаноў. 3 1862 г. аднавілася практыка замежных

камандзіровак за дзяржаўны кошт для універсітэцкіх вучоных

. У 1863 г. урад выдаў новы

універсітэцкі статут, згодна з якім універсітэты ат-рымалі шырокую аўтаномію. Савет

прафесараў меў права выбіраць усіх службовых асоб універсітэцкай адміністрацыі i

прафесараў на вакантныя пасады. Пры паступленні ў вышэйшыя навучальныя ўстановы

адмяняліся сас-лоўныя абмежаванні. У 70-х гг. пачалі дзейнічаць першыя прыватныя

вышэйшыя жаночыя курсы з праграмамі універсітэцкага навучання.

4 студзеня 1864 г. было прынята новае палажэнне аб вучоных ступенях i званиях,

болып прагрэсіўнае, чым былое палажэнне ад 6 красавіка 1844 г. Згодна яму была

павялічана колькасць мапстратур i колькасць разрадаў дактароў навук, адмяняліся іспыты

на доктарскую ступень. Уводзілася публічная абарона дысертацый i магчымасць

удзельнічаць у дыспуце ўсім жадаючым

. Гэта разам з правам, дадзеным універсітэтам

Статутам 1863 г., зацвярджаць усе вучоныя ступені (кандыдата, магістра, доктара), што

раней належала вышэйстаячым установам, значна спрашчала працэдуру атрымання

вучоных ступеняў i стварала падставы для павелічэння колькасці навуковых i

педагагічных кадраў

У цэлым, нягледзячы на абмежаванні, рэформы ў галіне адукацыі аб'ек-тыўна

спрыялі нашырэнню пісьменнасці, павелічэнню колькасці спецы-

______________

Нардова В.А. Городское самоуправление в России после реформы 1870 г. //

Великие реформы в России. 1856-1874. М., 1992. С. 228.

Соболева Е.В. Организация науки в пореформенной России. Л., 1983. С. 219-222.

Иванов А.Е. Ученые степени в Российской империи. XVIII - 1917 г. М., 1994. С.

165.

Соболева Е.В. Организация науки в пореформенной России. С. 193-194, 201.

175

ялістаў з сярэднім i вышэйшым адукацыйным цэнзам, развіццю навукі і культуры.

6 красавіка 1865 г. былі зацверджаны часовыя Правілы аб друку. Яны адмянялі

папярэднюю цэнзуру для арыгінальных твораў памерам не менш чым 10 друкаваных

аркушаў, для перакладаў - 20 друкаваных аркушаў. Кніжныя выданні меншых памераў,

што прызначаліся для шырокага кола чытачоў, павінны былі праходзіць папярэднюю

цэнзуру. Перыядычныя органы друку маглі быць вызвалены ад папярэдняй цэнзуры пры

ўмове ўнясення вялікага грашовага закладу i пасля атрымання спецыяльнага дазволу

міністраўнутраных спраў. Выдаўцы i рэдактары вызваленых ад папярэдняй цэнзуры

перыядычных выданняў неслі адказнасць толькі праз суд. Аднак асобныя правілы

прадугледжвалі ў некаторых выпадках адміністрацыйныя спагнанні на перыядычныя

органы друку аж да забароны ix выдання. Аднак яны датычыліся толькі тых, якія

знаходзіліся ў Пецярбургу i Маскве, а для правінцыяльных газет i часопісаў па-ранейшаму

існавала папярэдняя цэнзура.

У Беларусі ў 60-я гг. XIX ст. дзейнічалі палажэнні асобных цыркуляраў віленскіх

генерал-губернатараў М. Мураўёва i К. Каўфмана, згодна з якімі друк поўнасцю аддаваўся

пад нагляд i кантроль мясцовай адміністрацыі. Толькі ў 1869 г. было вырашана скасаваць

некаторыя надзвычайныя меры i распаўсюдзіць на беларускія губерні агульныя законы аб

друку

Ваенная рэформа. Ваенная рэформа, пачатая ў 1862 г., стала падмуркам

перабудовы царскай арміі i флоту. На тэрыторыі імперыі былі ўтвораны 15 ваенных акруг.

Беларускія губерні ўвайшлі ў склад Віленскай ваеннай акругі. Пашыралася сетка ваенных

вучылішч, кадэцкія карпусы пераўтвараліся ў ваенныя гімназіі, з 1864 г. ствараліся

юнкерскія вучылішчы. 1 студзеня 1874 г. была ўведзена ўсеагульная воінская павіннасць

для мужчын, якія дасягнулі 20-гадовага ўзросту. Выключэнне складала карэннае

насельніцтва Сярэдняй Азіі, Казахстана, Сібіры, Поўначы i Вялікага княства

Фінляндскага. Вызваляліся ад вайсковай службы тыя маладыя людзі, якія з'яўляліся

адзінымі кармільцамі ў сям'і, хрысціянскае i мусульманскае духавенства, вучоныя i

некаторыя іншыя нязначныя па колькасці катэгорыі насельніцтва. Асобы іудзейскага

веравызнання не падлягалі прызыву на флот. Адбор прызыўнікоў вёўся па жэрабю,