Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

спектаклі, пастаўленыя па творах рускіх аўтараў - Д.Ленскага, Ф.Коні, М.Някрасава,

П.Каратыгіна. Сапраўднымі падзеямі ў культурным жыцці беларускіх гарадоў былі

пастаноўкі п'ес М. Гогаля, А. Грыбаедава, А. Сухаво-Кабыліна.

Для аблягчэння нагляду за тэатральным мастацтвам урад у 1846(-1847 гг. правёў

тэатральную рэформу. Усе вандроўныя трупы забараняліся, у губернскіх гарадах

ствараліся пастаянныя руска-польскія тэатры i тэатральныя дырэкцыі. Гэтыя тэатры мелі

манапольнае права на выступление ў гарадах губерні. Аднак рэформа не была даведзена

да канца. Ужо ў сярэдзіне 50-х гг. у Беларусі, як i раней, дзейнічалі "аб'язныя" трупы, хаця

i тэатральныя дырэкцыі, створаныя ў час рэформы, працягвалі сваю дзейнасць.

Значнай падзеяй у тэатральным жыцці Беларусі стала стварэнне першай

нацыянальнай трупы В. Дуніна-Марцінкевіча. 9 лютага 1852 г. у мінскім гарадскім тэатры

адбылася прэм'ера камічнай оперы "Сялянка" (аўтар лібрэта В. Дунін-Марцінкевіч,

кампазітары С.Манюшка, К. Кжыжаноўскі). Упершыню з тэатральнай сцэны загучалі

народныя песні, прымаўкі, прыказкі. Большая частка музычных i драматычных сцэн

гэтага твора выконвалася на беларускай мове. Гэта была не проста творчая смеласць

драматурга i кампазітара,. што адважыліся ва ўмовах адмаўлення ўсяго беларускага

адкрыта заявіць аб

153

сваіх сімпатыях, а глыбока прадуманая i свядомая акцыя, якая адлюстроувала

творчыя памкненні, грамадзянскія і ідэйныя пазіцыі аўтараў. Трэба было ва-лодаць

немалой мужнасцю для таго, каб у часы Мікалая I сказаць пра прыгон так, як гэта зрабілі

героі В.Дуніна-Марцінкевіча і С.Манюшкі

Пастаноўка "Сялянкі" на мінскай сцэне была здзейснена членамі музычна-

драматычнага гуртка, арганізаванага драматургам на рубяжы 40-50-х гг. У склад

калектыву ўваходзілі 20 чалавек. Дзесяць з ix прынялі непасрэдны ўдзел у мінскай

пастаноўцы "Сялянкі". У спектаклі апрача В.Дуніна-Марцінкевіча ўдзельнічалі яго дочкі

Каміла i Мальвіна, а таксама сын Міраслаў. Для выканання оперы быў залучаны аркестр, а

таксама хор, складзены з сялян маёнтка Люцынка, што належаў драматургу. Асаблівым

поспехам у слухачоў карысталіся народныя песні.

У далейшым, нягледзячы на забарону ўладамі пастановак "на простанароднай

мове", "Сялянку" неаднаразова ставілі ў Мінску (1853-1855), Баб-руйску, Слуцку,

Нясвіжы, Глуску. Аднак спектаклі праходзілі ўжо не ў тэатральных памяшканнях, a ў

прыватных дамах.

Пастаноўку оперы "Сялянка" можна разглядаць як важную падзею ў гісторыі

беларускай музычнай культуры. Яна знаменавала нараджэнне нацыянальнага музычнага

тэатра. Гэта падзея непарыўна звязана з імем славутага кампазітара С.Манюшкі (1819-

1872). Яго сувязі з Беларуссю былі надзвычай глыбокімі i шырокімі. Ні адзін з

музыкантаў, што працаваў тут у сярэдзіне XIX ст., не аказаў такога сур'ёзнага ўплыву на

развіццё музычнай культуры Беларусі, як ён. Кампазітар усяляк падтрымліваў i

садзейнічаў творчасці Ф.Міладоўскага, КМарціневіча, Н.Орды, Н.Міцкевіча i іншых

таленавітьгх музыкантаў, якія з цягам часу атрымалі прызнанне за межамі Беларусі.

Увогуле музычнае жыццё ў краі ў другой чвэрці XIX ст. было даволі ажыўленым.

Мінск, Віцебск, Гродна, Магілёў, Бабруйск, Пінск наведалі вядомыя рускія i замежныя

артысты. На гарадскіх плошчах, у парках наладжваліся канцэрты духавых i струнных

аркестраў, ансамбляў народных інструментаў. У залах гарадскіх гімназій, дваранскіх

сходаў выступалі мяс-

___________

Музыкальный театр Белоруссии: Дооктябрьский период, Мн., 1990. С.211.

154

цовыя музыканты. Да сярэдзіны XIX ст. культурнае жыццё беларускіх гарадоў

дасягнула даволі высокага ўзроўню, які ў многіх адносінах не саступаў буйнейшым

гарадам імперыі. Не выпадкова пецярбургскі "Театральный и музыкальный вестник" у

1856 г. пісаў: "Мінск у тэатральных i музычных адносшах з даўніх часоў займае не

апошняе месца ў шэрагу губернскіх гарадоў. У Мінску заўсёды бывалі вялікія канцэрты, у

якіх бралі ўдзел нават еўра-пейскія славутасці".

На беларускай сцэне з'яўляліся таленавітыя оперныя спевакі, якія валодалі

добрымі вакальнымі данымі. Дзейнасць гэтых артыстаў стымулявала творчасць мясцовых

кампазітараў, якія пачалі ствараць свае творы ў разліку на пэўнага выканаўцу. У гэты

перыяд гарадскімі трупамі, а часам i аматарскімі калектывамі ўпершыню былі здзейснены

пастаноўкі твораў кам-пазітараў С.Манюшкі ("Каспер Хаўзер", "Латарэя", Канторшчыкі"),

К. Кжыжаноўскага ("Рэкруцкі набор"). Музычны рэпертуар такіх калекты-ваў уключаў

оперы еўрапейскіх кампазітараў Г.Даніцэці, В.Беліні, К.Вебера i рускіх - А.Вярстоўскага,

М.Глінкі.

Жывапіс. Архітэктура. Вялікую ролю ў развіцці беларускага выяўленчага

мастацтва ў першай палове XIX ст. адыгралі Віленская школа жывапісу, аддзяленне

прыгожых мастацтваў факультэта літаратуры i мастацтва мясцовага універсітэта. За 25

гадоў сваёй дзейнасці школа падрыхтавала больш за 250 мастакоў, гравёраў, скульптараў.

Яе выхаванцамі былі вядомы майстар партрэтнага жанру i гістарычных кампазіцый

Я.Дамель, аўтары шматлікіх беларускіх пейзажаў, графічных твораў М.Кулеша i Н.Орда,

адзін з лепшых партрэтыстаў В.Ваньковіч i інш.

Пасля закрыцця Віленскага універсітэта ў 1832 г. мастацкае жыццё Бе-ларусі

становіцца менш інтэнсіўным, пачынаецца адток таленавітых мастакоў у Пецярбург - у

Акадэмію мастацтваў i ў маскоўскае Строганаўскае вучылішча, а таксама за мяжу.

Для выяўленчага мастацтва першай паловы XIX ст. характэрна апе-раджальнае

развіццё партрэтнага жанру, што было звязана з ростам цікавасці да ўнутранага свету

чалавека. Адным з найболын вядомых партрэтыстаў, у творчасці якога яскрава праявіліся

дзве тэндэнцыі, уласцівыя гэтаму жанру ў той час, - класіцызм i акадэмізм, быў

І.Аляшкевіч (1777-1830). Ім напісаны шэраг твораў, прысвечаных знакамітым людзям

Беларусі - князю АЛартарыйскаму, магнатам Л.Сапегу, М.Радзівілу, графу Плятэру, а

таксама А.Міцкевічу.

Развіццё беларускага партрэта ў сярэдзіне 30-х гг. звязана з імёнамі мастакоў,

болыпасць з якіх першапачатковую адукацыю атрымалі ў Віленскай мастацкай школе. Да

ix належалі В.Ваньковіч, К.Рыпінскі, І.Хруцкі i інш. Творы гэтых мастакоў аб'ядноўвае

ўласцівасць, характэрная для Віленскай школы, - адыход ад канонаў акадэмічнага

класіцызму, уважлівае вывучэнне натуры i асноў рэалістычнага мастацтва, імкненне

перадаць у партрэце псіхалагічны стан героя, аб'ектыўнае адлюстраванне рэчаіснасці.

155

Адзін з найбольш славутых прадстаўнікоў гэтай плеяды - В. Ваньковіч (1800-

1842) упісаў асабліва яркую старонку ў гісторыю айчыннага жывапісу першай паловы

XIX ст. У яго вялікай i разнастайнай творчай спадчыне нямала цікавых постацей

літаратараў i мастакоў, грамадскіх дзеячаў, вучоных, у тым ліку партрэты А.Міцкевіча,

піяністкі М.Шыманоўскай. Аднак В.Ваньковіч маляваў не толькі вядомых асоб, a i

простых людзей. Ён вядомы i як аўтар шматлікіх партрэтаў-мініяцюр, асабліва

распаўсюджаных у той час.

Выдатным прадстаўніком беларускага партрэтнага жывапісу гэтага часу, чыё імя

цесна звязана i з рускай мастацкай культурай, быў І.Хруцкі. Гэты мастак на беларускай

глебе развіў лепшыя дэмакратычныя традыцыі рускага партрэтнага жывапісу.

Значны след амаль ва ўсіх жанрах выяўленчага мастацтва пакінуў Я.Дамель

(1780-1840). Яго творчая спадчына была вялікай. Ён добра ведаў айчынную i антычную

гісторыю. У сваіх палотнах мастак імкнуўся адлюстраваць найбольш яркія,

кульмінацыйныя моманты гістарычнага развіцця краіны. Рысы класіцызму ў яго творчасці

цесна знітаваны з рэалізмам, таму гістарычныя палотны майстра жыццёвыя i

пераканаўчыя. Найбольш вядомыя творы, напісаныя мастаком у гістарычным жанры, -

"Смерць Глінскага ў няволі", "Вызваленне Касцюшкі з цямніцы", "Адступленне

французаў праз Вільню ў 1812 г." Я.Дамелю належаць таксама карціны "Хрышчэнне

славян", "Цар Аляксандр I падпісвае ў Вільні амністыю". Пэўнае месца ў яго творчасці

займаў пейзаж. Мастак шмат працаваў i як дэкаратар, ён афармляў многія ўрачыстасці ў

Мінску. На тво-рах Я.Дамеля выхоўвалася не адно пакаленне беларускіх мастакоў, якія

адлюстравалі гісторыю краю ў жывапісных кампазіцыях, малюнках, гісторыка-

этнаграфічных замалёўках, пейзажах. У ліку гэтых майстроў пэндзля былі Я.Сухадольскі,

А.Шэмеш, К.Рыпінскі, Ю.Карчэўскі.

Яркім прадстаўніком айчыннага пей-зажнага жывапісу першай паловы XIX ст.

з'яўляўся В. Дмахоўскі (1805 - 1862), якога сучаснікі называлі Клодам Ларэнам віленскіх

ваколіц. Яго пейзажы былі такімі ж паэтычнымі i велічнымі, эмацыянальна насычанымі,

строгімі па кампазіцыі, як i ў славутага французскага мастака. Вядомасць В.Дмахоўскаму

прынеслі пейзажы "Радзіма", "Возера

156

Свіцязь", "Заход сонца" i інш. Творчая спадчына В.Дмахоўскага вельмі каштоўная

для айчыннага выяўленчага мастацтва. Яго па праву лічаць заснавальнікам беларускага

рэалістычнага пейзажа. Нягледзячы на пэўную ідэалізацыю патрыярхальнага побыту

дробнай шляхты, ён унёс у беларускі пейзаж свежы дэмакратычны струмень.

Жывапіс Беларусі ў першай палове XIX ст. прайшоў шлях ад класіцызму да

рэалізму. Яго развіццё адбывал ася ў цесным узаемадзеянні з мастацтвам польскага,

украінскага, рускага i літоўскага народаў. Ён увабраў пэўныя рысы нацыянальнай

культуры гэтых народаў, але ніколі не страчваў сваіх характэрных, уласцівых толькі яму

асаблівасцей.

Новыя ўмовы, у якіх апынулася Беларусь пасля далучэння да Расійскай імперыі,

аказалі прыкметны ўплыў на развіццё горадабудаўніцтва i архітэктуры. Ужо ў канцы

XVIII ст. гарады краю трапілі ў сістэму горадабудаўнічых пераўтварэнняў. Рэарганізацыя

i рэканструкцыя планіроўкі гарадоў (у першую чаргу губернскіх i павятовых) мела на

мэце ліквідаваць рэшткі сярэднявечных фартыфікацыйных збудаванняў, валоў, бастыёнаў,

асабліва там, дзе яны стрымлівалі планіровачнае развіццё горада (Магілёў, Мінск, Рэчыца

i інш.); упарадкаваць хаатычную забудову мяшчанскіх сядзіб, ліквідаваць крывыя вуліцы i

завулкі; вызначыць галоўныя кірункі (восі) развіцця забудовы i ў адпаведнасці з імі

стварыць квартальную вулічную сетку. Надыходзіў канец горадабудаўніцтву, залежнаму

ад густаў зямельных уласнікаў. Новыя перспектывы горада вырашаліся на некалькі

дзесяцігоддзяў наперад зацверджаным генеральным планам. Праекты рэгулярнай

планіроўкі гарадоў Беларусі ў асноўных рысах былі ўвасоблены ў жыццё да сярэдзіны

XIX ст.

Да асноўных прапаноў рэгулярнай планіроўкі адносілася рэканструкцыя

гарадскіх цэнтраў. Гэта мерапрыемства, звязанае з новым зместам цэнтраў беларускіх

гарадоў, было прадыктавана практычнай неабходнасцю. У цэнтры гарадоў знаходзіліся

будынкі розных грамадскіх устаноў, гасцінныя двары, ратушы, гандлёвыя рады,

культавыя будынкі, жылыя дамы i інш. Для забудовы новых цэнтраў характэрна

ансамблевасць. Тут выкарыстоўваліся тыпавыя або паўторныя праекты. Архітэктура

тыпавых будынкаў вылучалася строгасцю i стрыманасцю ў дэкаратыўных прыёмах.

Агульным стылістычным кірункам у архітэктуры гэтага часу быў класіцызм, які

знайшоў сваё адлюстраванне ў забудове гарадоў Беларусі.

У культавым будаўніцтве з канца XVIII ст. убранне інтэр'ераў становіцца болыш

сціплым. Будаўніцтва невялікіх цэркваў у гарадах i вёсках звычаина вялося па праектах

епархіальных архітэктараў, што садзейнічала разнастайнасці пабудоў. Аднак да сярэдзіны

XIX ст. прасочваюцца рысы тыпізацыі ў культавым дойлідстве. У сярэдзіне стагоддзя

будаўніцтва мураваных цэркваў пачынае весціся ўжо па тыпавых узорах. Вынікам гэтага

стала распаўсюджанне ў Беларусі, як i ў іншых мясцовасцях Расіі, храмаў са

своеасаблівым перапляценнем "візантыйскіх" i псеўдастаражытных формаў.

157

РАЗДЗЕЛ 2

СТАНАЎЛЕННЕ БУРЖУАЗНАГА ГРАМАДСТВА (60-90-я гг. XIX ст.)

ГЛАВА 1

БУРЖУАЗНЫЯ РЭФОРМЫ I КОНТРРЭФОРМЫ. АСАБЛІВАСЦІ

ПАЛІТЫКІ ЦАРЫЗМУ Ў БЕЛАРУСІ

1. Аграрный рэформы другой паловы XIX ст.

"Палажэнні" 19 лютага 1861 г. Ix рэпянальныя асаблівасці ў Беларусь

19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпісаў маніфест i зацвердзіў ухваленыя

Дзяржаўным саветам праекты "Палажэнняў" аб адмене прыгону ў Расіі, якія атрымалі сілу

закону. У маніфесце былі выкладзены асноўныя пачаткі рэформы. Адмена прыгону

абвяшчалася добраахвотным ахвяраваннем i дабрадзействам дваранства. Адначасова

сялянам настойліва ўнушалі думку пра абавязак падпарадкавання ўладам i выканання

прызначаных павіннасцей

Закон аб адмене прыгону складаўся з "Агульнага палажэння", мясцовых

"Палажэнняў", "Палажэнняў" аб уладкаванні дваровых людзей, выкупе, губернскіх i

павятовых па сялянскіх справах установах, а таксама дадатковых правілаў, што тычыліся

асобных груп насельніцтва.

У "Агульным палажэнні" былі выкладзены правілы для ўсіх губерняў Расійскай

імперыі, дзе меліся прыгонныя. Яно вызначала асаоістыя i маёмасныя правы сялян,

парадак кіравання i выканання імі казённых, земскіх i грамадскіх павіннасцей.

3 адменай прыгону панскія сяляне сталі асабіста свабоднымі. Памешчыкі былі

пазбаўлены права распараджацца імі як сваёй уласнасцю, прадаваць, закладаць, дарыць,

біць, самавольна перасяляць з месца на месца i інш, Сяляне атрымалі шэраг грамадзянскіх

(асабістых, сямейных, маёмасных) правоў: заключаць дагаворы, узбуджаць іскі, несці

асабістую адказнасць перад судом, свабодна ўступаць у шлюб, браць удзел у рабоце

органаў сялянскага кіравання, пераходзіць у іншыя саслоўі i сялянскія абшчыны,

адлучацца з месца жыхарства, паступаць на службу i ў навучальныя ўстановы, свабодна

займацца гандлем i промысламі, валодаць рухомай i нерухомай маёмасцю

. Вызваленне

сялян ад прыгоннай залежнасці было адной з галоўных прагрэсіўна-гістарычных праяў

рэформы.

Разам з тым у значнай меры захаваўся пазаэканамічны прымус сялян. Памешчыкі

засталіся ўласнікамі ўсёй зямлі маёнткаў. Сяляне на працягу дзевяці гадоў па-ранейшаму

былі прымацаваны да надзелаў. Да заключэння выкупных здзелак сяляне былі на

становішчы "часоваабавязаных". Але i пасля заканчэння зазначанага тэрміну селянін

толькі з дазволу памешчыка

______________

ПСЗ. Собр. 2-е Т. 36. №36650.

Там жа. №36657. Ст. 21-33.

158

меў права выкупу палявой зямлі. Памешчык жа мог прымусіць сялян выкупляць

палявы надзел без ix згоды. Пры гэтым сядзібу яны маглі выкупіць адразу, без дазволу

землеўласніка. Памеры надзелаў вызначаліся канчаткова, сяляне пазбаўляліся права

прырэзкі зямлі ў будучым. Яны былі звязаны кругавой парукай у спраўным адбыванні

павіннасцей дзяржаве, а пры абшчынным карыстанні ўсімі ўгоддзямі - i памешчыку,

падлягалі цялесным пакаранням у сялянскіх валасных судах, ix аддавалі ў "пабочныя

заработкі". Да спынення часоваабавязаных адносін памешчыкі захоўвалі права вотчыннай

паліцыі ў сялянскай грамадзе i апекі над сялянамі. 3 пераходам на выкуп часоваабавязанае

становішча спынялася, i сялян залічвалі ў разрад так званых сялян-уласнікаў

. Але i пасля

гэтага сялянства заставалася непаўнапраўным, падатковым саслоўем.

Мясцовыя "Палажэнні" вызначалі парадак надзялення сялянства зямлёй i

выканання павіннасцей за карыстанне ёю. У Беларусі рэфармаваннем былі ахоплены

1860,3 тыс. (78 %) душ абодвух полаў ггрыватнаўласніцкіх сялян

. Рэформа праводзілася

паводле агульных узаконенняў i двухмясцовых"Палажэнняў". На Магілёўскую i

Віцебскую (акрамя Дрысенскага i латгальскіх паветаў) губерні распаўсюджвалася

мясцовае "Пала-жэнне" для губерняў "вялікарасійскіх, наварасійскіх i беларускіх". У

Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай губернях, Дрысенскім i латгальскіх паветах

Віцебскай губерні дзейнічала асобнае мясцовае "Палажэнне".

Наяўнасць двух мясцовых "Палажэнняў" тлумачыцца найперш сацыяльна-

эканамічнымі матывамі. Да адмены прыгону ў панскіх маёнтках усходніх паветаў

Беларусі, падобна да рускіх губерняў, існавала сялянскае абшчыннае землекарыстанне,

якое распаўсюджвалася на ўсе ўгоддзі. Павіннасці на карысць памешчыкаў вызначаліся з

цягла, але фактычна сяляне адбывалі ix з рабочай душы. У другой палове 40-х - 50-я гг.

XIX ст. у мностве панскіх маёнткаў гэтага рэгіёна абавязковыя інвентары не былі

ўведзены. У заходніх жа i цэнтральных паветах Беларусі, як i ў Літве, панскія сяляне

карысталіся ворнай i сенакоснай зямлёй падворна, а ся-лянскія павіннасці на карысць

памешчыкаў вылічвалі з падворнага зямель-нага участка, з другой паловы 40-х гг. - у

адпаведнасці з абавязковымі інвентарамі. Акрамя таго, тут мелася значная праслойка

малазямельных сялян - агароднікаў i бабылёў, болып ужывалася парабкоўская наёмная

праца

. Прымаючы асобнае "Палажэнне" для Заходняй, Цэнтральнай Беларусі i Літвы,

царызм кіраваўся таксама палітычнымі меркаваннямі. Урад баяўся сялянскага руху ў

гэтым рэгіёне, які межаваў з Каралеўствам Польскім, Прыбалтыкай, Прусіяй, дзе сяляне

ўжо карысталіся асабістай свабодай. Апрача таго, у 30 - 50-я гг. XIX ст. царскае

самадзяржаўе лічыла больш апазіцыйнай да сябе мясцовую апалячаную шляхту.

Мясцовыя "Палажэнні" аддавалі перавагу "добраахвотным пагаднен-ням" сялян з

памешчыкамі аб памерах надзелаў i павіннасцей. Калі ж такое было немагчыма, уступалі ў

сілу пэўныя ix нормы, вызначаныя гэтымі "Па-лажэннямі". У апошнім выпадку велічыня

надзелаў i павіннасцей сялян на ўсходзе i захадзе Беларусі вызначалася на аснове розных

прынцыпаў.

____________

ПСЗ. Собр. 2-е Т. 36. №36657. Ст.3,4,8,11,12,14-16,18, 148,156 i інш.

Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861-

1900 гг. С.28-31.

РДГА, ф.1290, воп.6, спр.19, арк.4-7, 9-10; Улащик Н.Н. Введение обязательных

инвентагрей в Белоруссии и Литве. С.262, 267, 272-274.; i інш.

159

Паводле мясцовага "Палажэння" для рускіх, паўднёваўкраінскіх i

ўсходнебеларускіх губерняў, у Віцебскай (8 паветаў) i Магілёўскай губернях, як i ў

цэнтральнх рэгіёнах Расіі, быў устаноўлены душавы зямельны надзел. Для кожнай

мясцовасці былі ўведзены вышэйшая i ніжэйшая яго нормы. У гэтых месцах Беларусі

памеры вышэйшага душавога надзелу па асобных паветах вагаліся ад 4 да 5,5 дзесяціны,

ніжэйшага - ад 1,3 да 1,8 дзесяціны. Калі дарэформенны надзел перавышаў вышэйшую

норму, то па-мешчык меў права адрэзаць лішак зямлі на сваю карысць. У выпадку, калі ў

памешчыка заставалася менш за 1/3 агульнай плошчы ўгоддзяў маёнтка, ён мог утрымаць

за сабой да трэці ўсіх прыдатных зямель. Са згоды сялян землеўласнік атрымаў права

памяншаць надзел да чацвяртнога (1/4 вышэйшага), што даваўся бязвыплатна ("дармовы",

або "жабрацкі", надзел)

За сялянамі, за выключэннем адзначаных вышэй выпадкаў, павінны былі

захоўвацца надзельныя землі, якімі яны карысталіся да рэформы

. Аднак гэтыя выключна

важныя артыкулы закону часта ігнараваліся. Скарачэнне памераў надзелаў, абеззямеленне

сялянства перад адменай прыгону i пры ўвядзенні "Палажэнняў" 19 лютага 1861 г. ва

Усходняй Беларусі практыкавалася ў значных памерах. У Магілёўскай губерні колькасць

сялянскай надзельнай зямлі на 1862 г. паводле ўстаўных грамат, што ахоплівалі 60,4 %

душ мужчынскага полу былых панскіх сялян, у параўнанні з велічынёй надзельнага

землекарыстання напярэдадні рэформы паменшылася на 102,7 тыс. дзесяціны, або на 12,7

%. Памешчыкі поўнасцю пазбавілі надзелу 10 900 (4,2 %) душ

. Акрамя таго, частку сялян

яны перавялі без зямлі ў дваровыя людзі.

Паводле мясцовага "Палажэння" для Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай,

Мінскай і часткі Віцебскай губерняў, за сялянскай грамадой замацоўваліся надзельныя

землі, якія знаходзіліся ў пастаянным карыстанні сялян на 19 лютага 1861 г. Аднак калі

памер надзелу быў вышэйшы за інвентарны ці ў памешчыка заставалася менш чым 1/3

угоддзяў маёнтка, праводзілася адпаведная адрэзка сялянскай зямлі. Разам з тым

дарэформенны надзел не мог быць паменшаны больш чым на 1/6 частку

. Паколькі

сялянам адводзілася зямля, што лічылася за імі на момант абнародавання рэформы, то

ўзаконьвалася абеззямеленне сялянства памешчыкамі, якое ўзмоцнена праводзілася з

увядзеннем абавязковых інвентароў панскіх маёнткаў і з падрыхтоўкай адмены прыгону

прыняло ў многіх мясцовасцях гэтага рэгіёна масавы характар. Адпаведна няпоўным

афіцыйным даным, у канцы 40-х гг. XIX ст. у панскіх маёнтках Віленскай i Гродзенскай

губерняў беззямельных (бабылёў i дваровых людзей) значылася 25,3 тыс. душ

мужчынскага полу (7,4 % прыгонных), аў 1859 г. - 36,6тыс. (10,9 %)

. Надзелы,

дадзеныясялянам згодна з мясцовым "Палажэннем", у мностве панскіх уладанняў былі

ўрэзаны, скарачаліся. Паводле звестак абавязковых інвентароў i ўстаўных грамат, якія

ахопліваюць звыш 97 % панскіх сялян Гродзенскай губерні, з сярэдзіны 40-х гг. XIX ст. да

рэформы 1861 г. памешчыкі адабралі ў сялян 157,3 тыс. дзесяцін надзельнай зямлі, ці 20,7

% яе агульнай плошчы. Пасля адмены прыгону памеры сялянскага надзельнага

землекарыстання, паказа-

_____________

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 36. Х°36662. Ст.16, 18, 20,123; Приложения (приложение к

ст.15).

Там жа. Т. 36. №36662. Ст. 17, 53.

Шпаков М.Ф. Реализация реформы 1861 г. в Могилевской губ. С.566, 569, 570.

ПСЗ. Собр. 2-е Т. 36. №36665. Ст.3, 5,6,9.

Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии. С.331-335.

160

ныя ва ўстаўных граматах губерні на 1862 г., адносна ix сапраўднай велічыні

скараціліся яшчэ на 66,8 тыс. дзесяцін (9,8 %)

. Улічваючы тое, што мясцо-выя

"Палажэнні" неакрэслена, невыразна вызначалі сялянскія правы на агульныя ўгоддзі i

сервітуты

, памешчыкі імкнуліся пазбавіць сялян карыстання імі, асабліва пашамі, у якіх

сялянская гаспадарка мела вялікую патрэбу. Мясцовыя "Палажэнні" рэгламентавалі

сервітутныя правы сялян адносна карыстання панскім лесам, агульным вадапоем,

прагонам для жывёлы i г.д. На ўсёй тэрыторыі Беларусі памешчыкі не абавязаны былі

адпускаць сялянам будаўнічы лес. У тых маёнтках, дзе да рэформы сялянам давалі паліва,

яны маглі атрымліваць яго за асобную плату або павіннасці на працягу дзевяці гадоў

пасля адмены прыгону

Праводзячы адрэзкі, адмежаванне i развярстанне агульных i цераспалосных

зямельных угоддзяў, памешчыкі мелі магчымасць забіраць у сялян лепшыя ворныя землі,

сенажаці, пашу, вадапоі, што выкарыстоўвалася для ix закабаления. У выніку "Палажэнні"

19 лютага 1861 г. абумовілі рост абеззямелення сялянства, пралетарызацыю яго асноўнай

масы.

Згодна з "Палажэннямі" за пастаяннае карыстанне надзельнай зямлёй

часоваабавязаныя сяляне да пераводу на выкуп павінны былі па-ранейшаму адбываць

грашовыя (аброк) i адпрацовачныя (паншчына) феадальныя павіннасці. Ix памер

вызначаўся ўстаўнымі граматамі. Сяляне ўносілі аброк там, дзе плацілі яго да рэформы

або адбывалі ў эпоху феадалізму змешаныя павіннасці - аброчную i паншчынную. Сяляне,

якія да 1861 г. знаходзіліся на паншчыне, павінны былі адбываць яе i пасля адмены

прыгону.

Мясцовае "Палажэнне" для рускіх, паўднёваўкраінскіх і ўсходнебела-рускіх

губерняў вызначала памеры павіннасцей адпаведна велічыні душавога надзелу. Паводле

яго, сяляне павінны былі абкладвацца аброкам да тых памераў, у якіх апошні збіраўся з ix

на час адмены прыгону. На самай жа справе аброк, які існаваў ва Усходняй Беларусі

напярэдадні рэформы, часта завышаўся. У Віцебскай (восем паветаў) і Магілёўскай

губернях за вышэйшы душавы надзел сяляне абавязаны былі выплачваць 8 руб. аброку ў

год. Калі яны атрымалі надзел, меншы за вызначаную вышэйшую норму, то памеры

плацяжоў паніжаліся, але не прапарцыянальна памяншэнню колькасці зямлі, а на аснове

прынцыпу так званай градацыі павіннасцей. Ён заключаўся ў тым, што на першую

дзесяціну душавога надзелу прыпадала палова аброку, на другую - 25 %, на астатнія

дзесяціны, разам узятыя, - таксама 25 %

. Такім чынам, пры памяншэнні вышэйшага

надзелу ў выніку адрэзкі сялянскай зямлі памешчыкі былі забяспечаны адносна большым

аброкам. Градацыі павіннасцей дазвалялі апошнім у значнай меры захаваць тыя даходы,

якія яны атрымлівалі ад асобы селяніна да рэформы.

Парэформенны аброк, як правіла, перавышаў даходнасць надзельнай зямлі.

Зыходзячы з сумы выкупных плацяжоў i рэальнага паніжэння ix па-мераў у параўнанні з

аброкам, з адменай прыгону аброчныя сяляне Магілёўскай губерні да 1864 г. уносілі

штогод аброчных плацяжоў у сярэднім каля 7 руб. 47 кап. з рабочай душы, або 1 руб. 56

кап. на дзесяціну пры-

_____________

Хилюта ВЛ. Землепользование и землевладение бывших помещичьих крестьян

Гродненской губ. в середине XIX века (40-е -начало 70-х гг.). СИ, 16,17.

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 36. №36662. Ст.65-67,69; №36665. Ст.38-40,42.

Там жа. Ст.33,36,47-49; №36665. Ст.12,14,23-25.

Там жа. Ст.161-162,168-170.

161

датнай зямлі

. Між тым гэта дзесяціна ў пяці заходніх губернях у 60-я - па-чатку

70-х гг. XIX ст. давала чыстага даходу ў сярэднім не больш чым 1 руб. 20 кап.

Паводле мясцовага "Палажэння" для заходнебеларускіх i літоўскіх губерняў, у

аснову вызначэння памераў аброку i паншчыны была пакладзена агульная вартасць

павіннасцей з надзельнага участка, азначаных у інвентары маёнтка. Гранічная велічыня

сялянскіх плацяжоў у параўнанні з інвентарнай некалькі зніжалася, вызначаўся максімум

ix не вышэй чым 3 руб. з дзесяціны палявога надзелу ў год

. Аднак i такі аброк быў не пад

сілу для аброчных сялян. 3 часу адмены прыгону па 1863 г. у Гродзенскай губерні яны

плацілі аброку штогод у сярэднім 2 руб. 35 кап. з дзесяціны надзелу, у Мінскай - 2 руб. 12

кап., у Віленскай - 2 руб. 11 кап.

Такім чынам, аброчныя плацяжы ix у сярэднім амаль у

два разы перавышалі даходнасць сялянскай зямлі.

Дарэформы 1861 г. асноўная маса панскіх сялян Беларусі адбывала паншчыну. 3

адменай прыгону паншчынная павіннасць на ўсходзе Беларусі была некалькі аблегчана.

Як i ў цэнтральных рэгіёнах Расіі, да зацвярджэння ўстаўных грамат паншчына павінна

была не перавышаць пяці дзён у тыдзень

. Але многія памешчыкі насуперак "Палажэнню"

захоўвалі яе ў дарэформенных памерах або нават павялічвалі. У мясцовасцях з

абшчынным ка-рыстаннем усёй зямлёй сяляне, звязаныя кругавой парукай, павінны былі

адбываць паншчыну i за адсутных аднасяльчан

.3 зацвярджэннем устаўных грамат за

вышэйшы душавы надзел (незалежна ад яго велічыні) сяляне Усходняй Беларусі

абавязаны былі адпрацоўваць 40 мужчынскіх і 30 жаночых дзён у год, ці 13 - 18 дзён з

дзесяціны. Пры паніжэнні памераў душавога надзелу паншчына памяншалася, аднак не

суразмерна скарачэнню плошчы надзельнай зямлі. Як i пры аброчнай павіннасці, большая

колькасць паншчынных дзён прыпадала на першыя дзесяціны надзелу

На захадзе i ў цэнтры Беларусі, як i ў Літве, з адменай прыгону сяляне да

зацвярджэння ўстаўных грамат павінны былі адбываць паншчыну ў памерах,

устаноўленых інвентарамі панскіх маёнткаў

. У гэтых умовах, паколькі надзелы мноства

сялян перад рэформай былі ўрэзаны памешчыкамі, велічыня паншчыннай павіннасці ix

фактычна ўзрасла. Пасля зацвярджэння ўстаўных грамат колькасць паншчынных дзён у

параўнанні з інвентарнымі адпаведна мясцоваму "Палажэнню" для заходнебеларускіх i

літоўскіх губерняў паменшылася на 10 % i не павінна была перавышаць 23 муж-чынскія і

жаночыя дні з дзесяціны ў год

. Аднак i гэтыя нормы былі на-

_____________

Отчет Государственного банка по выкупной операции с открытия выкупа по 1

января 1892 года. СПб., 1893. Приложение 24. С.98; Статистика поземельной

собственности и населенных мест Европейской России. СПб., 1882. Вып. V. С.167; і інш.

Янсон Ю.Э. Опыт статистического исследования о крестьянских наделах и

платежах. СПб., 1881. Приложения. С.14-15,17, 22-23.

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 36. №36665. Ст. 128,150. ,

Отчет Государственного банка по выкупной операции с открытия выкупа по 1

января 1892 года. С.26, 86, 98; Статистика поземельной собственности и населенных

мест Европейской России. Вып. V. С.21, 71,103.

ПСЗ. Собр. 2-е Т. 36. №36661. Ст.7.

НГАБ, ф.2642, воп.1, спр.98, арк.72; спр.124, арк.269; спр.137, арк.6.

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 36. №36662. Ст. 189; Приложения (приложение к ст. 190).

Там жа. №36661. Ст.10.

Там жа. №36665. Ст. 150.

162

столькі высокія, што амаль не ўжываліся. 3 адменай прыгону некаторыя памешчыкі

павялічвалі памер паншчыны

Праз два гады пасля абвяшчэння рэформы сяляне атрымалі права пераходу з

паншчыны на аброк, пры ўмове адсутнасці нядоімак па падатках дзяржаве i павіннасцях

памешчыку, а таксама выплаты аброку апошняму за паўгода наперад

Надзельную зямлю сяляне набывалі на аснове "Палажэння аб выкупе", агульнага

для ўсёй Расійскай імперыі. Вартасць надзелу па выкупу вылічвалі шляхам капіталізацыі

аброку з 6 % гадавых. Атрыманы такім чынам капітал пры штогоднім абароце прыносіў

суму ранейшага гадавога аброку i дадатковую суму на пагашэнне выкупнога капіталу і на

выдаткі па выкупной аперацыі. Апошнюю праводзіла дзяржава, якая выдавала сялянам

выкупную пазыку. Пры згодзе сялян на выкуп, калі яны атрымлівалі поўны надзел, гэта

пазыка складала 80 % выкупной сумы, пры паменшаным надзеле - 75 %. Астатнюю частку

выкупной сумы (20 - 25 %) сяляне павінны былі выплаціць памешчыку наяўнымі пры

заключэнні выкупнога пагаднення. Пры выкупе ўсяго надзелу па аднабаковым

патрабаванні яго такой даплаты не патрабавалася. Адзначаныя 75 - 80 % выкупной сумы,

за вылікам даўгоў, што ляжалі на маёнтку, у 1861 - 1863 гг. выдавалі памешчыкам

аднаразова дзяржаўнымі 5 %-мі банкаўскімі білетамі і выкупнымі пасведчаннямі

. Пазней,

з 1863 па 1871 г., у сувязі з паўстаннем у Беларусі i Літве i выплатай кантрыбуцыйнага

збору мясцовымі памешчыкамі тэту суму дзяржава штогод давала ім наяўнымі, у памеры

вылічанага гадавога, 5,5 %-га даходу з надзельных зямель сялян, пераведзеных на выкуп.

Затым яна паступова зноў была заменена выкупной сумай, якую выдавалі дзяржаўнымі

крэдытнымі паперамі

. Выкупную пазыку сяляне абавязаны былі пагашаць на працягу 49

гадоў штогоднімі выкупнымі плацяжамі ў памеры 6 % выкупнога доўгу

Фактычна выкуплялася не зямля, a феадальныя паншчынная i аброчная

павіннасці сялян на карысць памешчыка

. Не надзельная зямля, а душавы пазаземляробчы

"заработак" ix з'яўляўся крыніцай выкупных плацяжоў. Яны мелі характар феадальных

падушных збораў

Суадносіны так званых выкупных цэн на зямлю з мясцовымі рыначнымі яе

цэнамі былі розныя. У пяці заходніх губернях сярэдняя цана дзесяціны зямлі па выкупу

вагалася ад 7 руб. 87 кап. да 20 руб. 75 кап., а цана яе на мясцовым зямельным рынку ў

1863 - 1872 гг. - у сярэднім ад 6 руб. 58 кап. да 15 руб. 26 кап. у залежнасці ад губерні

. У

Віленскай і Гродзенскай губернях выкупны кошт дзясяціны надзелу ў сярэднім быў на

18,2 - 26,9 % ніжэйшы за прадажны, што было абумоўлена як больш высокім рыначным

коштам зямлі, так i меншымі памерамі аброку, пакладзенага ў аснову выкупной сумы.

Нягледзячы на меншы памер цаны зямлі па выкупу ў параўнанні з рыначным коштам яе ў

гэтым рэгіёне, сяляне i тут значна пераплацілі за свае

_______________

Белоруссия в эпоху капитализма. Мн., 1983. Т.1. С.61.

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 36. №36662. Ст.236,237,239; №36665. Ст. 196,197,199.

Там жа. №36659. Ст.4,64-66, 68-70,72.

Там жа. №39960; Т. 39. №40901; Т. 46. №49473.

Там жа. №36659. Ст.113-114.

Дружинин Н.М. Русская деревня на переломе 1861-1880 гг. М., 1978. С.22.

Вильсон И. Выкупные за землю платежи крестьян-собственников, бывших

помещичьих. 1862 - 1876. СПб., 1878. С.43.

Лосицкий А. Выкупная операция. СПб., 1906. С.38-39.

163

надзелы ў сувязі са шматгадовым спагнаннем дзяржавай высокіх (6) працэнтаў па

выкупной пазыцы.

Змяненне ўмоў вызвалення панскіх сялян у Беларусь Новы ўздым сялянскага

руху супраць памешчыкаў у Беларусі i Літве, абумоўлены спадзяваннямі сялян атрымаць

"сапраўдную волю" ў дзень другой гадавіны абвяшчэння рэформы, пачатак паўстання ў

Каралеўстве Польскім прымусілі царскі ўрад стаць на шлях лавіравання, пайсці на пэўныя

ўступкі былым прыгонным, каб прыцягнуць ix на свой бок. Указам ад 1 сакавіка 1863 г. у

Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Ковенскай губернях, Дрысенскім і латгальскіх паветах

Віцебскай губерні абавязковыя адносіны паміж сялянствам i памешчыкамі спыняліся з 1

мая гэтага ж года. Уводзіўся абавязковы выкуп ca зніжэннем аброчных i адпаведна ім

выкупных плацяжоў. Сялян, што адбывалі паншчыну, пераводзілі на аброк з

памяншэннем яго на 20 % супраць аброчных плацяжоў, вызначаных устаўнымі граматамі.

Для праверкі гэтых плацяжоў былі створаны павятовыя праверачныя камісіі. Яны ж

павінны былі складаць выкупныя акты

. 2 лістапада гэтага ж года быў выдадзены ўказ аб

спыненні з 1 студзеня 1864 г. абавязковых адносін у Магілёўскай губерні, беларускіх i

рускіх паветах Віцебскай губерні. Тут таксама былыя панскія сяляне пераведзены на

абавязковы выкуп са зніжэннем выкупных плацяжоў адносна аброчных на 20 %

. Функцыі

праверачных камісій выконвалі павятовыя міравыя з'езды. У той жа час закон аб абавяз-

ковым выкупе ўсіх былых панскіх сялян рускіх, паўночна- і паўднёваўкраінскіх губерняў

быў апублікаваны толькі ў 1881 г.

Асноўная маса былых панскіх сялян Беларусі перайшла з аброку на выкуп ужо да

пачатку другога парэформеннага дзесяцігоддзя. На 1 студзеня 1871 г. у Магілёўскай

губерні было канчаткова зацверджана 96,6 % выкупных актаў, у Віленскай - 93,7, у

Гродзенскай - 91,6, у Мінскай - 77,9 %

. Разам з тым многія сяляне, асабліва на поўдні

Міншчыны, доўгі час вялі барацьбу з памешчыкамі за так званыя спрэчныя землі. Апрача

таго, урад да канца XIX - пачатку XX ст. вымушаны быў зацвярджаць новыя выкупныя

акты на "прапушчаныя" надзельныя ўчасткі.

3 мэтай адцягнення абеззямеленых сялян ад удзелу ў паўстанні, паводле

цыркуляра віленскага генерал-губернатара М. Мураўёва ад 18 кастрычніка 1863 г., у

Заходняй i Цэнтральнай Беларусі, а таксама ў Літве ім павінны былі вярнуць землі,

захопленыя памешчыкамі пасля 1857 г., калі яны не пас-тупілі ў надзел іншым прыгонным

або не знаходзіліся ў арэндзе. Сялянства, пазбаўленае зямлі ў 1846 - 1856 гг., атрымлівала

трохдзесяцінны сямейны надзел

. У заходніх i цэнтральных паветах Беларусі былі

надзелены зямлёй 19,2 тыс. двароў (каля 12,5 % двароў былых панскіх сялян)

. 3

вяртаннем часткі адрэзкаў, а таксама павелічэннем наяўных надзелаў, перакласіфікацыяй

угоддзяў плошча сялянскага землеўладання ўзрасла. Паводле выкупных актаў сялянства

Гродзенскай губерні (97 %) атрымала на 84,8 тыс. (13,8 %) дзесяцін прыдатнай зямлі

больш, чым меркавалі адвесці яму па-

_______________

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 38. №39337,39463.

Там жа. №40172.

ДГА Літвы, ф.378, воп. 121, спр.625, арк.67; РДГА, ф.1281, воп.7, спр.73, арк.13;

ф.1284, воп.67, спр.118, арк.74.

Сборник правительственных распоряжений по устройству быта крестьян-

собственников в Северо-Западном крае. Вильна, 1864. С.64-66, 77-78.

РихтерД. Материалы по вопросу о земельном наделе бывших помещичьих

крестьян и о сервитутах в юго- и северо-западных губерниях России // Вест, финансов,

пром-ти и торговли. 1900. №39. С.602-603.

164

мешчыкі згодна з устаўнымі граматамі, Магілёўскай (60,4 % сялян) - на 62,8 тыс.

(8,9 %) дзесяцін

Датэрміновы перавод сялян на выкуп прымусіў царскія ўлады займацца

сервітутамі i агульнымі пашамі. Ва ўстаўных граматах яны нават не ўпаміналіся

, што

давала магчымасць памешчыкам пазбаўляць сялян гэтых угоддзяў. Пры складанні

выкупных актаў, акрамя надзельнай зямлі, за сялянствам замацоўвалася права на

сервітутныя i агульныя ўгоддзі, да развярстання ix

. Апошнія мелі важнае значэнне ў

сялянскай гаспадарцы. У 60-я гг. XIX ст. зямельнымі сервітутамі i агульнымі пашамі

карысталіся 56 % двароў былых панскіх сялян Цэнтральнай i Заходняй Беларусі

. У 1863

г., нягледзячы на пераход на выкуп, было пацверджана i права беларускіх сялян да

пачатку 70-х гг. атрымліваць паліва з панскіх лясоў за вызначаныя плату ці павіннасці

там, дзе карысталіся ім раней