Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Beauvois D. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich. 1803-1832. T. 2. Szkoły

podstawowe i średnie. Rzym; Lublin, 1991. S. 164.

Taм жa.S.165-167.

Там жа. S.253.

BruknerA. Dzeje kultury polskiej. Kraków, 1931. T.3. S. 261.

142

стала. У1808 г. тут вывучалася 300 студэнтаў, у 1824 г. - 900, у 1830 г. - 1300 (у той

час у самым старэйшым i буйным расійскім універсітэце — Маскоўскім налічваласяў 1808

г. каля 160, a ў 1824 i 1830 гг. - некалькі больш за 800 студэнтаў)

Віленскі універсітэт меў чатыры факультэты: маральна-палітычных навук,

літаратуры i вольных мастацтваў, фізіка-матэматычны i медыцынскі. Высокім быў

прафесійны ўзровень прафесараў. Тут у розныя часы выкладалі такія вядомыя вучоныя, як

астраном Я.Снядэцкі (рэктар універсітэта ў 1806- 1815 гг.) i яго брат выдатны натураліст

А.Снядэцкі, вядомыя медыкі I.Франк i Г.Балнус, мастакі Ф.Смуглевіч i Я.Рустэм,

гісторыкі І.Анацэвіч, М.Баброўскі, І.Даніловіч, І.Лялевель i многія іншыя. Пры

універсітэце працавалі медыцынская, ветэрынарная, агранамічная школы, абсерваторыя,

навуковы калектыў аднаго з багацейшых у Еўропе батанічнага сада, універсітэцкі i

заалагічны музеі, багатая бібліятэка, клінікі i аптэка, а таксама друкарня, якая з 1805 г.

выпускала штомесячны навукова-літаратурны часопіс "Dziennik Wileński", аў 1816 г.

"Wiadomości Brukowe" - орган таварыства вольналюбіва настроеных выкладчыкаў, на

старонках якога вя-лася вострая палеміка з полацкімі езуітамі.

Пасля таго як А.Чартарыйскі быў адхілены ад кіраўніцтва Віленскай на-

вучальнай акругі, яго пасаду заняў прадстаўнік афіцыйнага Пецярбурга М.Навасільцаў. У

навучальных установах Віленскай акругі было пашырана вывучэнне рускай мовы,

гісторыі i літаратуры. Школы i вучылішчы Магілёўскай i Віцебскай губерняў былі

перададзены ў падпарадкаванне Пецярбургскай навучальнай акругі i перайшлі на рускую

мову выкладання. У хуткім часе яны вылучыліся ў асобную Беларускую навучальную

акругу. Разгром паўстання 1830-1831 гг. прыспешыў "карэннае вырашэйне" праб-лем,

звязаных з Віленскай навучальнай акругай. У 1832 г. бліскучы Віленскі універсітэт быў

закрыты як "рассаднік вальнадумства", а замест яго ў Вільні былі створаны медыка-

хірургічная i духоўная рымска-каталіцкая акадэміі. У пачатку 1840-х гг. яны былі

пераведзены адпаведна ў Кіеў i Пецярбург.

Стан асветы ў 1830-1850-я гг. Беларуская навучальная акруга праіснавала да

1850 г., калі навучальныя ўстановы Беларусі зпоў былі падзелены паміж Віленскай i

Пецярбургскай навучальнымі акругамі. У гэты перыяд праводзіліся ў жыццё патраоаванні

мікалаеўскага школьнага статута 1828 г. Ён зафіксаваў існаванне трохступеннай сістэмы

сярэдняй адукацыі, але больш жорстка, чым раней, замацоўваў саслоўны прынцып

адукацыі. Гімназіі прызначаліся толькі для дваранства i чыноўніцтва, павятовыя

вучылішчы - для мяшчан, купцоў i рамеснікаў, прыходскія - для ніжэйшых саслоўяў.

Гэта сістэма была прыстасавана для рускага грамадства. Яна не ўлічвала

асаблівасці Беларусі, дзе большую частку мяшчан i купцоў складалі прад-

_________

BeauvoisD. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich. 1803-1832. T.

l.Uniwersitet Wileński. Rzym; Lublin, 1991. S. 275 -276.

143

стаўнікі яўрэйскага насельніцтва, для якога былі не прыдатнымі хрысціянскія

навучальныя установы, а вялікая колькасць шляхты не мела сродкаў i магчымасцей

аддаваць дзяцей у гімназіі. Да таго ж у той час пачалося планавае знішчэнне

прыкляштарных вучылішч. Многія малалетнія беларускія шляхціцы вымушаны былі

задавальняцца набыццём адукацыі ў прыходскіх i бясплатных ланкастарскіх школах разам

з аднадворцамі i мяшчанамі ці карыстацца паслугамі танных хатніх настаўнікаў, такіх жа

бедных, як i ix вучні

Кіраўніцтва Беларускай навучальнай акругі неаднаразова звярталася да ўлад з

просьбай дазволіць дзецям небагатых шляхціцаў атрымліваць адукацыю у мясцовых

прыходскіх вучылішчах i выдаткаваць ім грашовую дапамогу

. Але расійская асвета

пакутавала на хранічны недахоп сродкаў. 3 гэтай прычыны ў 1830-1840-я гг. рабіліся

спробы перавесці павятовыя вучылішчы на танную ланкастарскую сістэму, a ў 1839 г.

была закрыта Віцебская настаўніцкая семінарыя, якая праіснавала пяць гадоў. 3 гэтай жа

прычыны не здзейсніўся намер усталяваць у Оршы Беларускі ліцэй

, хаця ідэя стварэння ў

Беларусі напаўвышэйшай ці вышэйшай навучальнай установы як аплота "рускага

пачатку" на далучаных землях ухвалялася ўладамі.

Менавіта русіфікацыя асветы на беларускіх землях складала галоўную мэту

дзейнасці расійскіх улад у адносінах да мясцовых навучальных устаноў. Між тым у

Беларускай навучальнай акрузе яўна не хапала настаўнікаў, якія свабодна валодалі рускай

мовай. Да таго ж закрыццё Віленскага універсітэта пазбавіла акруговыя школы прытоку

новых прафесійных настаўніцкіх кадраў. Таму першы папячыцель акругі Р. Карташэўскі

шмат

_____________

Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и белорусскому краю. Мн., 1992, С.

212.

НГА РБ, ф. 3157, воп. 1, спр. 13, арк. 108.

Касмылёў В.С., Да гісторыі вышэйшых навучальных устаноў на Беларусі // Наш

радавод. Кн.З. Ч. 2. Гродна, 1991. С. 347-351.

144

зрабіў для таго, каб выпускнікі гімназій Беларусі маглі атрымаць вышэйшую

адукацыю ў рускіх сталічных універсітэтах i вярнуцца на радзіму настаўнікамі. Гэтыя

педагогі, як правіла, ужо былі носьбітамі рускай культуры, здабыткі якой актыўна

прапагандавалі.

У той час русіфікатарскія павевы закранулі i прыватныя школы Беларусі у тым

ліку і вельмі папулярныя тады жаночыя пансіёны. Абавязковым патрабаваннем да

ўладальнікаў пансіёнаў было валоданне рускай мовай. Вучылішчнае начальства ў другой

трэці XIX ст. дэманстратыўна падтрымлівала нешматлікія ў Беларусі прыватныя жаночыя

ўстановы рускай арыентацыі. Такія, напрыклад, як дзявочы пансіён, які існаваў з 1825 г. у

Прапойску, a ў 1832 г. быў перанесены ў Магілёў

. 3 канца 1830-х гг. у Беларусі пачалі

стварацца дзяржаўныя жаночыя пансіёны ў Мінску, Гродне, Магілёве, Віцебску, Полацку.

У 1841 г. у Беластоку пачаў дзейнічаць дзяржаўны інстытут высакародных дзяўчат

У 1840-1850-я гг. улады паспрабавалі ўсталяваць кантроль над дзейнасцю

шматлікіх яўрэйскіх рэлігійных навучальных устаноў. У асяроддзі літвакоў (так заўжды

называлі сябе яўрэі Беларусі i Літвы) здаўна рупліва захоўваліся тысячагадовыя

рэлігійныя i культурна-побытавыя традыцыі, вялікая ўвага надавалася рэлігійнаму

выхаванню i адукацыі, сістэма якой была выдатна распрацавана i выпрабавана на працягу

стагоддзяў. Праз навучанне ў меламедаў i ў хедарах праходзіла ўсё яўрэйскае мужчынскае

насельніцтва. Найбольш здольныя да навук юнакі мелі магчымасць працягваць адукацыю

ў ешывах, якіх было нямала ў Беларусі. Найбольш папулярнымі ў той час лічыліся

сусветна вядомыя Валожынская i Мірская ешывы.

У час царавання Мікалая I рускае заканадаўства, абмежавальнае ў сваёй аснове, у

адносінах да яўрэяў стала яшчэ больш жорсткім i рэпрэсіўным. Галоўнай прычынай такіх

адносін расійскай дзяржавы да іншавернага іудзейскага насельніцтва, як вызначалі вярхі

імперыі, з'яўлялася яго культурная ізаляванасць i самаізаляванасць, якія павінны былі

быць ліквідаваны. Ва ўрадавых колах быў распрацаваны маштабны план карэннага

рэфармавання традыцыйнай яўрэйскай адукацыі. Ён не толькі прадугледжваў стварэнне

дзяржаўных навучальных устаноў для яўрэяў з напаўсвецкімі праграмамі навучання, а, па

сутнасці, пасягаў на асновы традыцыйнай яўрэйскай рэлігійнай асветы, з якой, на думку

афіцыйнага Пецярбурга, неабходна было выцесніць - ні больш, ні менш - вывучэнне

Талмуда.

Менавіта таму ў ствараемыя з 1847 г. у губернскіх i павятовых гарадах яўрэйскія

казённыя вучылішчы 1-га i 2-га разрадаў яўрэйскія абшчыны накіроўвалі дзяцей,

аплакваючы ix як рэкрутаў, i ў такой нязначнай колькасці, каб толькі гэтыя ўрадавыя

вучылішчы лічыліся існуючымі

. Вельмі сціплая статыстыка колькасці навучэнцаў

казённых яўрэйскіх вучылішч сведчыла: яўрэі дзяржаўныя школы, па сутнасці,

байкатавалі i працягвалі аддаваць дзяцей на вучобу да меламедаў. Апошнія, паводле

распараджэннк ўрада, павінны былі зарэгістраваць свае школы ў навучальнай акрузе,

рэгулярна адсылаць вучылішчнаму начальству спісы вучняў, а таксама здаваць экзамены

па рускай i нямецкай мовах. Аднак большасць меламедаў ад такога кантролю вырашыла

ўхіліцца, працягваючы вучыць дзяцей па-старому,

___________

НГА РБ, ф. 3157, воп. 1, спр. 20.

Киприанович ГЯ. К истории женского образования в Западной России. Вильно,

191'. С. 6-11.

НГА РБ, ф 3157, воп.1, арк. 2-7; Марек П. Очерки по истории просвещения в

России. М 1909. С. 31.

145

але ўжо тайна. Такім чынам яўрэйства абаранялася ад гвалтоўных наступаў

імперскай улады на сваю культурную прастору. Гэта супрацьстаянне ўлады i яўрэйства

некалькі паслабела ў пачатку царавання Аляксандра II, калі ўрад пайшоў на адмену

некаторых асабліва жорсткіх палажэнняў рэпрэсіўнага расійскага заканадаўства ў

адносінах да іудзеяў, адмовіўся ад грубага ўмяшальніцтва ва ўнутранае культурна-

рэлігійнае жыццё яўрэяў i ліквідаваў яўрэйскія казённыя вучылішчы.

Пачатак царавання Аляксандра II прынёс новыя павевы ў сістэму народнай

адукацыі. У Беларусі адкрываліся новыя гімназіі, быў зроблены крок да пашырэння

пачатковай адукацыі, у тым ліку i для сялян - да 1860 г. на беларускіх землях заснавана

болын за 100 новых школ для сялянскіх дзяцей

. Узмацнілася цікавасць i да прафесійнай

адукацыі - пры гімназіях працягвалі адкрывацца агранамічныя, землямерныя, каморніцка-

таксатарскія класы. Плённа працаваў Горы-Горацкі земляробчы інстытут - першая ў Расіі

вышэйшая навучальная агранамічная ўстанова, арганізаваная ў 1848 г. на базе створанай у

1840 г. земляробчай школы. Тут вучылася моладзь з усёй Расійскай імперыі. Адзін з яе

студэнтаў беларускі шляхціц С. Дышкевіч у канцы 1850-х гг. арганізаваў у Горках

першую вядомую на сёння беларускую, таемную, школу, у якой дзеці вучыліся "па

букварах i кніжках на беларускай гаворцы"

Горы-Горацкі земляробчы інстытут, зразумела, не мог у поўнай меры

кампенсаваць адсутнасць у рэгіёне такой шматпрофільнай вышэйшай навучальнай

установы, як універсітэт. Пасля закрыцця Віленскага універсітэта юнакі з Беларусі

адпраўляліся па веды ва універсітэты Пецярбурга i Масквы, радзей - у замежныя

вышэйшыя навучальныя установи. Тады распачаўся працэс адцягвання з краю лепшых

інтэлектуальных сіл, у тым ліку i навуковых.

Аднак гэта не азначала, што навуковыя даследаванні ў Беларусі не вяліся.

Важныя пошукі праводзіліся ў Горы-Горацкім інстытуце, а ix вынікі публікаваліся ў

"Записках Гори-Горецкого земледельческого института" (1852-1857). Дзякуючы працы

таленавітых высокапрафесійных лекараў развівалася медыцынская навука

. У той час

Беларусь стала аб'ектам пільнай увагі навукоўцаў, што стымулявала развіццё гістарычных,

філалагічных, этнаграфічных даследаванняў.

Станаўленне беларусазнаўства. Першая палова XIX ст. была часам станаўлення

навуковага беларусазнаўства, якое ўзнікла як складаная частка маладой тады навукі -

славістыкі. Менавіта ў той час распачалося комплекснае даследаванне гісторыі, мовы,

матэрыяльнай i духоўнай культуры беларускага этнасу.

Вялікую цікавасць да Беларусі пачынаючы з канца XVIII ст. праяўлялі польскія i

рускія даследчыкі, што, несумненна, у значнай ступені тлумачы-лася як настальгічнымі

пачуццямі польскага грамадства ў адносінах да былых усходніх тэрыторый падзеленай i

такім чынамі знішчанай Рэчы Паспалітай, так i імкненнем Расійскай дзяржавы бліжэй

пазнаёмщца з новадалучанымі заходнімі тэрыторыямі. Першыя звесткі пра Беларусь

руская навука атрымала ад публікацый вынікаў падарожжаў акадэмікаў І.Ляпёхіна i

В.Севяргіна,

_____________

Асвета i педагагічная думка ў Беларусі. Мн., 1984, с 192.

Киселев Г.В, Разыскивается классик. Мн., 1989. С.323-338.

Грицкевич В.П. С факелом Гиппократа: Из истории белорусской медицины. Мн.,

1987. С.146-185.

146

і дзейнасці дзяржаўных устаноў, якія ажыццяўлялі генеральнае межаванне

зямельнага фонду Беларусі.

Сярод першых даследчыкаў старажытнага беларускага пісьменства былі польскія

вучоныя Т.Чацкі, С.Ліндэ, рускі бібліёграф В.Сопікаў. Першая спроба даследавання

жывой беларускай мовы належала рускаму вучонаму К.Калайдовічу. Беларускія

фальклорныя i этнаграфічныя матэрыялы змяшчалі ў сваіх капітальных выданнях

выдатныя польскія даследчыкі Л.Галамбёўскі, АТлінскі i рускія навуковыя славутасці

І.Снегіроў, А.Афанасьеў. Беларускія фальклорныя запісы, сабраныя мясцовымі

энтузіястамі для І.Кірэеўскага, склалі каштоўнейшы рукапісны "Беларускі архіў"

знакамітага рускага вучонага.

Беларуссю i беларусамі цікавіліся i вядомыя еўрапейскія славісты. Знакаміты

П.Шафарык у той час, калі многія яго калегі, у тым ліку польскія i рускія, вагаліся ў

вырашэнні пытання самастойнасці i самабытнасці беларускага этнасу, у сваёй

манументальнай працы "Славянскае народапісанне" (1842) на аснове вядомых яму

лінгвістычных i фальклорных даных, "прадказаў існаванне Беларусі, як астраном

прадказвае існаванне новай, яшчэ невядомай планеты"

Найбольш вялікі i каштоўны уклад у станаўленне i развіццё беларусазнаўства

таго часу ўнеслі прадстаўнікі самой Беларусі, тыя яе ўраджэнцы i жыхары, якія распачалі

руплівую працу па збіранню вялікага гісторыка-этнаграфічнага, філалагічнага,

фальклорнага матэрыялу, а потым i па яго сістэматызацыі i асэнсаванню. Значную

дапамогу першым даследчыкам аказвалі праграмы вывучэння народнага жыцця,

падрыхтаваныя Віленскім універсітэтам, Міністэрствам народнай асветы Расіі, Рускім

геаграфічным таварыствам. Арганізацыю i фінансаванне даследаванняў бралі на сябе

Віленскі універсітэт, Варшаўскае таварыства сяброў навук, Расійская Акадэмія навук,

Маскоўскае таварыства гісторыі i старажытнасцей расійскіх, асобныя мецэнаты.

Члены румянцаўскага гуртка, якіх аб'яднаў граф М.Румянцаў, атрымаўшы ў

спадчыну ад бацькі Гомель, арганізавалі самую буйную на той час археаграфічную

экспедыцыю па Беларусі з мэтай выяўлення мясцовых дакументальных гістарычных

крыніц. Румянцаў фінансаваў складанне i вы-данне "Беларускага архіва" (1824) аднаго з

першых беларускіх гісторыкаў І.Грыгаровіча. Князь А.Чартарыйскі аказаў значную

дапамогу ўраджэнцу Случчыны З.Даленгу-Хадакоўскаму, чые даследаванні зрабілі моцны

ўплыў наразвіццё сусветнай славістыкі, беларусазнаўстваў прыватнасці

На фарміраванне даследчыцкіх інтарэсаў піянераў беларусазнаўства ў першай

трэці XIX ст. істотна паўплывала новае пакаленне выкладчыкаў Віленскага універсітэта,

якія праяўлялі вялікую цікавасць да народазнаўства, а таксама гістарычныя даследаванні

прафесараў І.Даніловіча, І.Анацэвіча, М.Баброўскага. Гісторыя, этнаграфія, фальклорныя

пошукі былі вельмі папулярныя ў асяроддзі студэнтаў, многія з якіх былі ўраджэнцамі

Беларусі. Вывучэннем народнага жыцця актыўна займаліся, напрыклад, віленскія

філаматы.

У першай трэці XIX ст. у віленскім i пецярбургскім перыядычным друку з'явіліся

першыя публікацыі апісанняў беларускіх народных абрадаў – плён

______________

Киселев Г.В. Разыскивается классик. С. 36.

Козлов В.П. Колумбы российских древностей. М, 1985, с. 31; Каханоўскі Г.А. i

інш. Беларуская фалысларыстыка. Эпоха феадалізма. Мн., 1988. С. 38-46; Аксамітаў

А.С., Малаш Л.А. 3 душой славяніна. Мн., 1991. С. 33-34.

147

даследчыцкай працы першых беларускіх аматараў навукі М.Чарноўскай,

І.Шыдлоўскага, К.Фалютынскага i інш. У 1840-1850-я гг. колькасць i даследчыкаў, i

публікацый па пытаннях беларускай гісторыі, этнаграфіі i фальклору значна павялічылася,

што сведчыла пра ўзрастанне цікавасці да беларусазнаўства, найперш сярод адукаванай

грамадскасці самой Беларусі. У той час выйшлі ў свет працы беларускіх даследчыкаў, якія

сталі этапнымі ў гісторыі развіцця беларускай этнаграфіі i фалькларыстыкі: "Беларусь"

(1840) А.Рыпінскага, "Сялянскія песні з-пад Нёмана i Дзвіны"

(1837—1846) Я.Чачота, "Народныя песні пінскага люду" (1851) Р. Зянькевіча,

"Апісанне Барысаўскага павета" (1847) Я.Тышкевіча, "Падарожжа па Палессю i

беларускаму краю" (1853-1855) i "Беларусь у характарыстычных апісаннях i

фантастычных яе казках" (1853—1856) П.Шпілеўскага, "Беларускія народныя песні"

(1853) Л.Паўлоўскай, "Беларускія прыказкі i прымаўкі" (1852) I. Насовіча.

Здабыткі пачатковага этапу развіцця беларусазнаўства сведчылі: у першай палове

XIX ст. быў закладзены трывалы падмурак вывучэння матэрыяльнай i духоўнай культуры

Беларусі. У навуковы ўжытак былі ўведзены значныя i каштоўныя этнаграфічна-

фальклорныя i лінгвістычныя матэрыялы, якія прадстаўлялі амаль усе рэгіёны этнічнай

Беларусі, зафіксавалі асаблівасці побыту i духоўнага жыцця беларускага сялянства -

захавальніка мовы i традыцыйнай культуры i часта незалежна ад суб'ектыўнай пазіцыі

аўтараў публікацый яскрава сведчылі аб арыгінальнасці i самастойнасці беларускага

этнасу.

Публікацыя этнаграфічных i фальклорных матэрыялаў садзейнічала i таму, што

нацыянальныя традыцыі, якія да таго часу захоўваліся на побыта-вым узроўні станавіліся

здабыткам усяго беларускага грамадства, а гэта спрыяла ўзмацненню кансалідацыі,

працэсаў унутры нацыі. Калі да таго ж прыгадаць, што першыя даследчыкі, прадстаўнікі

шляхты i разначынцаў, адносіліся да вывучэння сялянскіх традыцый як да пазнання

ўласных культурных каранёў, то беларусазнаўства без перабольшвання можна лічыць тым

стрыжнем, вакол якога пачалося збіранне культурных сіл народа ў той час, калі

распачыналася фарміраванне беларускай нацыянальнай свядомасці. Працэс гэты

адбываўся ў неспрыяльных гістарычных умовах, вызначаўся маруднасцю і

супярэчлівасцю і ў немалой ступені абцяжарваўся шэрагам перашкод, сярод якіх немалае

месца займалі праблемы нацыянальнага друку.

Друкарская i бібліятэчная справа. У пачатку XIX ст. у Беларусі дзейнічалі

казённыя губернскія друкарні ў Віцебску i Мінску, друкарня рымска-каталіцкай

кансісторыі ў Магілёве, друкарня Полацкай езуіцкай акадэміі i прыватныя друкарні ў

Гродне, Мінску, Копысі, Шклове, Магілёве, Нясвіжы, Заслаўі, Лядах i Дуёроўне. Пазней

узніклі Гродзенская губернская друкарня, друкарня штаба 1-й рускай арміі ў Магілёве і

шэраг приватных друкарняў. Аднак існаванне апошніх не было стабільным: значная

колькасць прыватных друкарняў дзейнічала на працягу кароткага часу i за-

крывалася з-за фінансавых цяжкасцей. Усяго ў першай трэці XIX ст. у Беларуси

працавала 36 друкарняў, у тым ліку 30 прыватных, з-пад станкоў якіх выйшла ў свет 725

кніг

Большую частку друкаванай прадукцыі ў тагачаснай Беларуси складала

рэлігійная літаратура , якую выпускалі каталіцкія і прыватныя яўрэйскія друкарні. Свецкія

выданні складалі менш, але яны вызначаліся разнастайнасцю. Гэта была ў асноўным

літаратура арыгінальная: мастацкая, медыцынская, сельскагаспадарчая. Кніжная

прадукцыя ўсіх друкарняў Беларусі была шматмоўнай. Яна складалася з выданняў на

польскай (болыш за палову кніг), лацінскай, яўрэйскай, нямецкай, французскай,

італьянскай, латышскай мовах

Прыняты ў пачатку царавання Мікалая I новы цэнзурны статут 1826 г. не спрыяў

росквіту друкарскай справы ў імперыі, у тым ліку i Беларусі. Новы статут 1828 г. некалькі

змякчаў палажэнні папярэдняга, але не закранаў яго рэакцыйнай сутнасці. Таму сітуацыя

не палепшылася. Да таго ж пасля задушэння паўстання 1830-1831 гг. расійскія ўлады

ўзмацнілі кантроль над усімі сферамі грамадскага жыцця "неблаганадзейных" заходніх

губерняў, у тым ліку i над кнігавыдавецкай справай. Менавіта таму ў 1830-1850-я гг.

колькасць друкарняў натэрыторыі Беларусі зменшылася да 21, а аб'ём ix прадукцыі, у

параўнанні з папярэднім перыядам, знізіўся амаль у тры разы i склаў 278 выданняў

Спынілі дзейнасць каталіцкія друкарні, былі закрыты многія прыватныя друкарні.

Як i раней, большасць выдадзеных у краі кніг была ў той час польска-моўнай,

хаця ў працэнтных адносінах колькасць літаратуры на польскай мове пачала змяншацца.

Удзельная ж вага рускіх выданняў паступова ўзрастала. 3 1838 г. губернскія друкарні

краю, да якіх у 1834 г. далучылася магілёўская губернская друкарня, пачалі выпускаць

"Губернские ведомости" — афіцыйныя газеты мясцовых адміністрацый, якія праіснавалі

да 1917 г. У 1840-1850-я гг., калі ў беларускім грамадстве значна ўзмацнілася цікавасць да

гісторыі i этнаграфіі краю, на старонках неафіцыйных частак гэтых казённых газет пачалі

друкавацца шматлікія матэрыялы па мясцовай гісторыі, этнаграфіі, фалькларыстыцы,

краязнаўству. У 1845 г. па ініцыятыве тагачаснага мінскага губернатара А. Сямёнава

мінская губернская друкарня выпусцілаў свет "Збор старажытных грамат i актаў Мінскай

губерні". Большая частка твораў беларускіх даследчыкаў гісторыі i народнай культуры

выходзіла ў Вільні, a таксама ў Варшаве, Пецярбургу i Маскве. Друкуючы, нягледзячы на

шматлікія перашкоды, беларускія матэрыялы i творы беларускіх пісьменнікаў, рускія i

польскія выдаўцы i рэдактары аказвалі маладой беларускай культуры неацэнную паслугу.

Беларускае слова прыходзіла да чытача пад прыкрыццём польскага ці рускага,

надрукаванага адпаведна лацінкай ці кірыліцай.

У 1855-1857 гг., у час аляксандраўскай "адлігі", адбылася вялікая падзея ў

гісторыі беларускай літаратуры i беларускага кнігадрукавання. Дзякуючы намаганням

мінскіх прыватных кнігадрукароў i кнігагандляроў братоў Бейліных i Ё.Дворца ў Мінску

ўбачылі свет творы В.Дуніна-Марцінкевіча “Гапон" (1855), "Цікавішся? - Прачытай!"

(1856), "Дудар беларускі" (1857). Гэтыя выданні, як i першая кніга першага класіка новай

беларускай літара-туры "Сялянка", надрукаваная ў 1846 г. у Вільні, засведчылі з'яўленне

нацы-

_____________

Кніга Беларусі. 1517-1917. Зводны каталог. Мн., 1986. С 276.

Там жа.

148

янальнай беларускай літаратуры і, па сутнасці, сталі на той час адзінымі

беларускімі кнігамі, даступнымі чытачам.

Прадукцыя беларускіх друкарняў, з прычыны сваёй малалікасці, не магла

поўнасцю насыціць кніжны рынак краю i задаволіць чытацкія патрэбы. Жыхары i

дзяржаўныя ўстановы Беларусі куплялі i выпісвалі кнігі i перыёдыку з Пецярбурга,

Масквы, Варшавы, Вільні, краін Заходняй Еўропы. Такім жа чынам папаўняліся i

фарміраваліся фонды бібліятэчных устаноў Беларускага краю.

Змены, якія адбываліся ў культурным жыцці Беларусі ў канцы XVIII - першай

палове XIX ст., закранулі i бібліятэчную справу. Мерапрыемствы па рэарганізацыі асветы

ў краі прыводзілі часам да таго, што расфарміроўваліся i распыляліся даволі багатыя,

збіраемыя на працягу доўгага часу бібліятэкі навучальных устаноў.

Так здарылася з багацейшай i каштоўнейшай бібліятэкай Віленскага універсітэта,

якой карысталася не адно пакаленне студэнтаў беларуска-літоўскага рэгіёна. Пасля

закрыцця універсітэта яго бібліятэка, якая налічвала к таму часу 60 тыс. кніг

, была

падзелена паміж медыка-хірургічнай i духоўнай акадэміямі ў Вільні i часткова

перададзена Беларускай навучальнай акрузе, Кіеўскаму i Кракаўскаму універсітэтам.

Пасля выгнання езуітаў з Расіі вялікі 40-тысячны кнігазбор бібліятэкі Полацкага калегіума

перайшоў, як i вучылішча, да піяраў. Аднак у 1830 г. піярскае вучылішча спыніла сваё

існаванне, a бібліятэка, адна з самых багатых у Беларуси была расфарміравана. Кнігі з яе

трапілі у іншыя навучальныя установи Беларусі i у Пецярбург. Да ліку страт неабходна

далічыць і знакамітую нясвіжскую бібліятэку Радзівілаў, у 1/72 г. вывезеную ў Пецярбург.

Такі ж лес у 1834 г. напаткаў і дзярэчынскія бібліятэку і архіў Сапегаў.

Аднак гісторыя бібліятэчнай справы ў Беларусі адзначанага часу складалася не

толькі са страт, Працягвала папаўняцца новай літаратурай i старадрукамі знакамітая

шчорсаўская бібліятэка Храптовічаў. Князь А. Храп-товіч адчыніў дзверы сваёй бібліятэкі

для навукоўцаў i сваіх маладых сяброў філаматаў. 3 унікальнымі выданнямі гэтага

кнігазбору працавалі Я.Снядэцкі, А.Снядэцкі, І.Лялевель, У.Сыракомля. А.Міцкевіч.

Пасля адбывання ссылкі на Урале бібліятэкарам у шчорсаўскай бібліятэцы працаваў

Я.Чачот.

У 1830-я гг. актыўна папаўняліся фонды бібліятэк гімназій i вучылішч. Пры

гэтым вучылішчнае начальства Беларускай навучальнай акругі імкнулася спрыяць

прытоку ў школьныя бібліятэкі рускіх кніг, у першую чаргу твораў рускай літаратуры.

Дырэкцыі Віцебскай i Магілёускай гімназій закуплялі кнігі ў пецярбургскіх

кнігагандляроў. Для Віцебскай гімназіі ахвяравалі рускія кнігі М.Румянцаў i

В.Сянькоўскі . У бібліятэцы

_________________

Лекало М.Н. История библиотечного дела в БССР. Мн., 19§6. С. 22.

НГА РБ, ф. 3157, воп. 1, спр. 24, арк. 3-4, 20-21,22; Куэняева СА. Русская книга в

Белоруссии конца XVIII - середины XIX в. //Книга в Белоруссии: Книговедение, источники,

библиография. Вып.2. Мн., 1983. С.9-10.

149

Мінскай гімназіі ў 1830-я гг. налічвалася поруч з 85 польскімі 79 рускіх кніг

Важнымі асяродкамі распаўсюджвання i папулярызацыі рускай літаратуры

закліканы былі стаць першыя публічныя бібліятэкі, якія пачалі стварацца з 1830 г. у

губернскіх гарадах Беларусі. Ix арганізатары карысталіся паслугамі сталічных

кнігавыдаўцоў i кнігагандляроў. Для віцебскай публічнай бібліятэкі выпісваліся кнігі з

Пецярбурга, для магілёўскай - з Масквы. У мінскай публічнай бібліятэцы, адкрытай у

1845 г., чытачы маглі знаёміода з лепшымі ўзорамі рускага прыгожага пісьменства

Першыя публічныя бібліятэкі ў Беларусі ўзнікалі не без цяжкасцей: не хапала

сродкаў, спецыяльна ўладкаваных памяшканняў. Сказвалася i адсутнасць шырокага кола

чытачоў менавіта рускай літаратуры, якое к сярэдзіне XIX ст. толькі начало складвацца -

найперш дзякуючы намаганням устаноў народнай асветы. Між тым публічныя бібліятэкі

ўяўлялі сабой культурныя установы новага тыпу, дэмакратычныя па сваёй сутнасці, i гэта

адпавядала патрабаванням таго часу, калі развіццё ўсіх сфер культурнага жыцця пачало

падпарадкоўвацца агульнаеўрапейскай тэндэнцыі дэмакратызацыі.

2. Фальклор. Літаратура. Мастацтва

Фальклор. Літаратура. Першая палова XIX ст. у айчыннай культуры адзначана

выразнымі з'явамі, якія сведчылі аб тым, што ў нетрах беларускага грамадства пачаўся

важны, глыбінны i складаны працэс нацыянальна-культурнага адраджэння.

Набіралася моцы новая беларуская літаратура. Рабілі першыя крокі нацыянальны

тэатр i музыка. У адукаванай частцы грамадства краю, якая выхоўвалася на суседніх

культурах - польскай i рускай, мацнела i пашыралася цяга да выяўлення ўласных

гістарычных і культурных каранёў, асэнсавання ўласных нацыянальных традыцый, расла

цікавасць да вывучэння матэрыяльнага i духоўнага жыцця сялянства, якое захавала

родную мову, самабытныя звычаі i абрады.

Асновай духоўнага нацыянальна-культурнага адраджэння беларусаў, якое пачалося

ў першай чвэрці XIX ст., з'явіўся найбагацейшы фальклор, што ўзнік у старажытнасці,

дасягнуў росквіту ў часы Сярэднявечча, дайшоў да XIX ст., працягваў існаваць пазней.

Аснову беларускага фальклору складалі каляндарна-абрадавая, сямейна-абрадавая i

пазаабрадавая паэзія, празаічныя эпічныя творы (казкі, паданні, легенды), прыказкі,

прымаўкі, Іншыя віды вуснай народнай творчасці.

Менавіта збор, даследаванне i мастацкая апрацоўка фальклорных твораў

садзейнічалі зараджэнню новай беларускай літаратурнай мовы i станаўленню

нацыянальнай літаратуры.

Ля вытокаў нацыянальна-культурнага адраджэння стаялі інтэлігенты - пераважна

выхадцы з акаталічанай i апалячанай у часы Сярэднявечча беларускай шляхты. Многія з ix

былі выхаваны ў польскім патрыятычным духу. Пры гэтым яны з дзяцінства добра ведалі i

"простую" (беларускую) мову, а пазней, вывучаючы гісторыю роднага краю, даведаліся i

аб яе багатай

_____________

Адо Н. Краткий исторический очерк Минской мужской гимназии. Мн., 1903.

С.103-107.

Цыбуля В.А. Первые библиотеки в Минске // Доклады к XI конференции молодых

ученых Белорусской ССР. Мн., 1967. С.25-30.

150

мінуўшчыне. Відавочным быў у пачатку XIX ст. i глыбокі заняпад гэтай мовы,

амаль палкам выключанай са сферы пісьмовага, грамадскага i культурнага ўжытку. Не

выпадкова таму для значнай часткі беларускай інтэлігенцыі, што толькі нараджалася,

галоўнай заставалася польскамоўная творчасць, а таксама ідэя Польшчы як айчыны ў

шырокім сэнсе слова. Беларусь успрымалася як "малая радзіма". Любоў да роднай зямлі,

узмоцненая ідэямі рамантызму, з уласцівай для яго цікавасцю да нацыянальных

своеасаблівасцей, з'явілася асновай для захаплення фальклорнымі творамі. Даследаванне

вуснай народнай творчасці, а таксама гісторыі краю прыводзіла да высновы аб існаванні

самастойнага беларускага народа, садзейнічала пераходу да творчасці на беларускай мове.

Вядучай сферай праяўлення беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння з

самага пачатку стала мастацкая літаратура. Ля яе вытокаў стаял i А.Міцкевіч, Я.Чачот,

Я.Баршчэўскі, А.Рыпінскі, А.Вярыга-Дарэўскі, У.Сыракомля, В.Дунін-Марцінкевіч.

Адным з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры па праву лічыцца Я.Чачот

(1796 - 1847). Ніколі не страцяць сваёй эстэтычнай вартасці сабраныя ім беларускія

народныя песні i прыказкі. Выданне ix у 1837-1846 гг. у шасці зборніках "Вясковыя песні

з-над Нёмана i Дзвіны" былі першымі па часе. Такім чынам, Я. Чачот - адзін з

першаадкрывальнікаў беларускага фальклору. Упершыню пасля двух стагоддзяў

маўчання са старонак добра аформленых друкаваных кніг загучала жывое беларускае

слова. Два фаль-клорныя зборнікі паэта (1844 i 1846 гг.), у якіх ён змясціў уласныя

беларускія вершы, засведчылі факт нараджэння новай беларускай літаратуры. Пяру

Я.Чачота належаць i поўныя маладогу запалу беларускія студэнцкія вершы i песні, якія

былі папулярныя сярод яго сяброў-філаматаў, а таксама цікавыя, заснаваныя на народных

паданиях рамантычныя балады, што істотна паўплывалі на А.Міцкевіча

. Арыгінальныя

творы Я. Чачота на беларускай мове, ix арыентацыя на дэмакратычнага чытача,

грамадзянскі пафас i лірызм уздзейнічалі на далейшае развіццё беларускай літаратуры.

Галоўнай жа яго працай сталі шэсць выпускаў кнігі "Вясковыя песні з-над

Нёмана i Дзвіны". У ix увайшло каля тысячы народных песень. Асаблівую каштоўнасць

уяўляе апошні выпуск (1846). У ім змешчаны аўтэнтычны беларускі фальклор. Народныя

песні ў зборніку (у адрозненне ад папярэдніх) не перакладзены на польскую мову. Сярод

ix - валачобныя, юр'еўскія, калядныя, жніўныя, вясельныя, дзіцячыя. У прадмове да

зборніка Я.Чачот адзначыў: "Даручаючы гэту маю працу добразычлівай прыхільнасці

чытачоў, чулых да лёсу сялян чалавечых сэрцаў i ласкавай увазе даследчыкаў

славяншчыны, малю цябе, Божа, каб ты таксама, як даў мне час i магчымасць для яе

завяршэння, меў ласку i благаславіць"

Свой след у айчыннай літаратуры пакінуў і А.Рыпінскі (1811-1900). У канцы 1839

г. напасяджэнні Польскага літаратурнага таварыства ў Парыжы ён прачытаў даклад аб

беларускіх народных песнях, а пазней дапоўніў яго гісторыка-літаратурнымі i

этнаграфічнымі звесткамі, апісаннямі i ха-рактарыстыкамі абрадаў, выслоўяў беларусаў

Віцебшчыны. Усе гэтыя матэрыялы ляглі ў аснову этнаграфічна-фальклорнай кнігі

"Беларусь", якая пабачыла свет у Парыжы ў 1840 г.

Ілюструючы сваё даследаванне шматлікімі цытатамі, А.Рыпінскі зрабіў агляд

розных жанраў беларускага фальклору. На яго думку, народная паэзія

________________

Чачот Я. Выбраныя творы. Мн. 1996. С.18.

Там жа. С.231.

151

валодае "чароўнай сілай". Ён зазначыў, што ў вуснай народнай творчасці тояцца

"новыя невычарпальныя крыніцы мовы, гісторыі i паэзіі". На думку А.Рыпінскага,

менавіта на фальклоры можна даследаваць "сапраўды нацыянальную, свабодную ад

чужаземшчыны літаратуру". Паэт выкарыстоўваў беларускі фальклор i ва ўласных

паэтычных творах.

Сярод літаратурнай спадчыны першай паловы XIX ст. асобнае месца займае ўзор

рамантычнай прозы "Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях"

Я.Баршчэўскага (1794-1851), у якім шырока выкарыстаны народныя казкі i паданні.

Крытыкі называлі гэты твор беларускім цыклам "Тысяча i адна ноч". На прыкладзе гэтага

аўтара бачна, з якімі цяжкасцямі сустракалася на сваім шляху маладая беларуская

літаратура. Яны не ў малой ступені заключаліся ў тым, што значная частка адукаваных

беларусаў лепш валодала польскай i рускай, чым роднай мовай. Менавіта з такой

акалічнасцю давялося лічыцца аднаму з пачынальнікаў беларускай літаратуры Я.

Баршчэўскаму. Названы твор напісаны ім на беларускім матэрыяле, але па-польску. Аўтар

тлумачыць гэта наступным чынам: "Не ўсім чытачам можа быць зразумела беларуская

мова, таму мясцовыя апавяданні, якія я пачуў з вуснаў народа, я вырашыў, наколькі змог,

перадаць у даслоўным перакладзе па-польску". Тут Я.Баршчэўскі мог мець на ўвазе

чытачоў не толькі карэнньгх польскіх, але i беларускіх зямель, тым больш што i сама кніга

выйшла з друку не ў Варшаве, a ў Пецярбургу.

I ўсё ж беларускую нацыянальную ідэю, якая нараджалася i выспявала менавіта ў

XIX ст., наймацней успрыняў В.Дунін-Марцінкевіч (1807-1884). Хоць ён, як i яго

папярэднікі, быў выхаваны на узорах польскай літаратуры i культуры i па-польску пісаў

больш, чым па-беларуску, але першым глыбока зразумеў, што беларуская літаратура можа

ўзнікнуць толькі на грунце духоўнага народнага жыцця.

Па тэматыцы, ахопу з'яў сучаснай яму рэчаіснасці спадчына В.Дуніна-

Марцінкевіча найшырэйшая i найбагацейшая ў беларускай літаратуры XIX ст. У

адрозненне ад іншых пісьменнікаў ён не абмінае ў сваіх творах жыцця дваранства,

шляхецкага, дробнамаёнткавага асяроддзя ("Сялянка", "Вечарніцы", Тапон", "Шнская

шляхта"), а таксама гістарычнай тэматыкі ("Славяне ў XIX стагоддзі", "Люцынка, або

Шведы на Літве"), чым значна пашырае межы айчыннай літаратуры. Але, як i ў іншых

беларускіх пісьменнікаў, большая частка напісанага прысвечана жыццю вёскі, яе побыту,

апісанню характару селяніна. Вясковы чалавек, яго праца, кола этычных, маральных,

эстэтычных уяўленняў - усё гэта складае асноўны змест творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча.

Менавіта яму айчынная літаратура абавязана глыбокім мастацкім пранікненнем у душу

свайго народа. Пасля азнаямлення з яго творамі няўмольна змяншалася колькасць

152

людзей, што адмаўлялі арыгінальны характар, самабытнасць беларускай мастацкай

літаратуры, якая стваралася толькі на ўласцівым для яе адной моўным матэрыяле.

Гаворачы пра беларускую літаратуру першай паловы XIX ст., варта падкрэсліць,

што яна з'яўлялася найважнейшым сродкам i формай развіцця агульнанацыянальнай

літаратурнай мовы. Апошняя пачала фарміравацца на аснове жывой шматдыялектнай

народнай гаворкі без непасрэднай апоры на здабыткі i традыцыі старабеларускага

пісьменства. Нанова, вядома, склаліся правапісныя i граматычныя нормы, грамадска-

палітычная, навуковая i іншая лексіка. Пры гэтым пісьменнікі выкарыстоўвалі ў сваёй

твор-часці дыялекты роднай ім мясцовасці i ў залежнасці ад паходжання i культуры

выхавання - розны алфавіт: ці лацінскі - польскагаўзору, ці кірылічны -рускага. Так,

аўтарамі выдатных твораў нацыянальнай літаратуры "Энеіда навыварат" i "Тарас па

Парнасе", імёны якіх засталіся невядомымі, былі прадстаўнікі беларускай творчай

інтэлігенцыі, выхаванай у рускай культуры. Першая паэма напісана ў 10-20-я гг. XIX ст.,

другая - не пазней сярэдзіны стагоддзя. Упершыню яны з'явіліся ў друку адпаведна ў 1845

i 1889 гг. Гэтыя творы - выдатныя ўзоры літаратурнай апрацоўкі сярэднебеларускай

гаворкі, якая i стала асновай новай беларускай літаратурнай мовы.

Тэатр. Музыка. У першай палове XIX ст. галоўнай формай сцэнічнага мастацтва

з'яўляўся тэатр прыватнай антрэпрызы, які ўвасабляў новы, камерцыйны падыход да

арганізацыі відовішчаў. Па форме дзейнасці тэатры былі "аб'язнымі". Такі тэатр меў базу ў

губернскім або буйным павятовым горадзе i перыядычна гастраляваў па бліжэйшых

гарадах i мястэчках. У пачатку XIX ст. пастаянныя тэатральныя калектывы дзейнічалі ў

Вільні, Гродне (тэатр С.Дзешнер), Мінску (трупа Кажынскага). У 30-я гг. тэатральныя

відовішчы пастаянна адбываліся ў многіх гарадах Беларусі. Рэпертуар мяс-цовых

драматычных тэатраў вызначаўся багаццем i мастацкай разнастайнасцю. На ix сцэнах

ставіліся п'есы Ф. Шылера, В.Гюго, А. Дзюма-бацькі, Л. Мерсье i інш. Прыкметнае месца

ў рэпертуары займалі драмы, камедыі, задэвілі польскіх аўтараў: А. Фрэдра, Ю.

Кажанеўскага, Я. Ясінскага, Т. Ленартовіча. Вялікім поспехам у гледачоў карысталіся