Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

сярэдзіны XIX ст., як вынікае з прыведзеных даных, дасягнула значнай велічыні.

Рост паншчыны. Дзяржаўныя падаткі і павіннасці сялянства. 3 пашырэннем

плошчы фальварковай ворнай зямліадбываўся перавод сялян з аброчныху паншчынныя.

Да сярэдзіны XIX ст. у параўнанні з апошнім дзесяцігоддзем XVIII ст. удзельная вага

паншчыннага сялянства ў панскіх маёнтках Беларусі павялічылася з 77 да 97 %

. Казённыя

сяляне да 40-х гг. XIX ст. таксама адоывалі паншчыну. Гэта тармазіла разлажэнне

феадальна-прыгонніцкіх і развіццё капіталістычных адносін як у фальварковай, так i ў

сялянскай гаспадарцы, але не магло спыніць яго.

На працягу першай паловы XIX ст. памер паншчьшы, што прыпадала на

сялянскую гаспадарку, узрос у сярэднім у 1,5 - 2 разы. У 30-40-я гг. у большасці маёнткаў

найбольш пашырана была паншчына ў 6 дзён у тыдзень з сялянскай гаспадаркі.

Павялічыліся нормы згонаў (гвалтаў), іншых работ. У многіх маёнтках існавала урочная

сістэма паншчыннай працы. Нявыкананыя за дзень работы пераносіліся на другі тэрмін.

Захоўваліся шматлікія павіннасці па абслугоўванні панскага двара i натуральны аброк

("даніна") - абавязак даваць землеўладальніку прадукты сваёй гаспадаркі: палатно,

птушку, яйкі, мёд, а таксама грыбы, ягады i інш. Многія памешчыкі аддавалі сваіх

прыгонных у наём падрадчыкам па кантрактах на будаўнічыя i дарожныя работы,

адпраўлялі на нарыхтоўку i сплаў лесу

Апрача павіннасцей за карыстанне зямлёй сяляне неслі дзяржаўныя грашовыя i

натуральныя павіннасці. Да першых належалі падушны падатак, земскі збор, якія ў 40-я

гг. XIX ст. складалі 5-7 руб. з сялянскага двара. Заплаціць такую суму сялянскай беднаце

часта было не пад сілу. Сяляне адбы-валі дарожную, кватэрную (пастойную) натуральныя

павіннасці, абавязаны былі перавозіць ваенныя грузы. Новым для Беларусі відам цяжкай

павіннасці стала рэкруцкая павіннасць, што забірала з сялянскіх сямей ма-ладых,

здаровых работнікаў. Кожны рэкрут прыпадаў на 200 сялянскіх двароў. Забеспячэнне яго

ляжала на абавязку сельскай грамады

Сялянская гаспадарка. У сялянскай гаспадарцы, як i ў панскай, панавала

папарнае трохполле. Сяляне аралі зямлю сахой, рыхлілі яе галоўным чынам драўлянай

бараной. Сеялі ўручную, збожжа i траву ўбіралі сярпом i касой, малацілі цэпам.

Удасканаленыя прылады працы i машыны практычна адсутнічалі. Структура пасеваў

збожжавых культур на сялянскіх палях амаль не адрознівалася ад фальварковай. Але ў

сялян большую плошчу займалі тэхнічныя расліны - лён i каноплі. Сяляне паўночнай

часткі Беларусі сеялі лён не толькі для сябе, але i на продаж. У другой палове гэтага

перыяду пасля хлеба найбольш важным прадуктам сялянскага харчавання стала бульба.

Пры дрэнным угнаенні глебы i нярэдка горшай якасці сялянскай зямлі ў

параўнанні з фальварковай яе ўраджайнасць была нізкая. Звычайна ўраджай на

надзельных палях складаў сам-2-3

. Пры такой ураджайнасці з зямель-

______________

Материалы научной сессии по теме «Разложение крепостнической системы и

процесс формирования капиталистического уклада в сельском хозяйстве Белоруссии и

Литвы». С.35; Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине XIX века. С.

117.

Гісторыя Беларускай ССР. Т.1. С.480-483.

Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине XIX века. С.136-

138.

Материалы научной сессии по теме «Разложение крепостнической системы и

процесс

Нормирования капиталистического уклада в сельском хозяйстве Белоруссии и

Литвы». С.66; Козловский П.Т., Мелешко В.М., Панютич В.Л. и др. Основные

этапы развития сельскохозяйственного производства в Белоруссии во второй половине

XVIII - начале XX в. С.7.

108

нага надзелу, які меўся ў большасці сялян (8-12 дзесяцін на двор ва ўсходніх,

цэнтральных i 12-15 дзесяцін у заходніх наветах), у многіх выпадках немагчыма было

пракарміць сялянскую сям'ю. Нізкі агратэхнічны ўзровень земляробства ва ўмовах

панавання паншчыннай сістэмы выклікаў частая неўраджаі.

У цэлым павялічвалася пагалоўе сялянскай рабочай i прадукцыйнай жывёлы.

Адначасова рост яго ў сялянскіх дварах запавольваўся тым, што феадалы захоплівалі

грамадскія лугі. Немалыя страты былі ад эпізаотый, што паўтараліся даволі часта.

Сяляне, як i раней, займаліся рознымі промысламі (вырабам для сябе льняных i

суконных тканін для адзення, аўчын, драўляных хатніх прадметаў, вазоў, саней, простых

прылад працы). Прамысловыя заняткі яны звы-чайна спалучалі з сельскагаспадарчымі, з

апрацоўкай зямельнага надзелу. У многіх панскіх i дзяржаўных маёнтках зімой, у вольны

ад земляробчых работ час, амаль усе сяляне з дазволу ўладальніка ішлі на

лесараспрацоўкі. Шырокае распаўсюджанне атрымалі адыходныя промыслы - работы на

будаўніцтве дарог, крэпасцей i асабліва сплаў лесу, возніцтва. У 40-я гг. XIX ст. толькі з

Магілёўскай губерні адыходзілі на дарожна-будаўнічыя работы да 10 тыс. сялян. На

пабудове Кіева-Брэсцкай шашы ў Гродзенскай губерні працавала каля 3 тыс. чалавек. У

30-я гг. у Беларусі на сплаве лесу было занята 50-60 тыс. чалавек, у 40-50-я гг. - да 150

тыс.

Промыслы, асабліва адыходныя, садзейнічалі пранікненню таварных адносін у

сялянскую гаспадарку. Яны з'яўляліся для асноўнай масы сялянства амаль адзінай

крыніцай атрымання грашовых сродкаў для выплаты падаткаў і закупкі неабходных

______________

Материалы научной сессии по теме «Разложение крепостнической системы и

процесс формирования капиталистического уклада в сельском хозяйстве Белоруссии и

Литвы». С.73; Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами

Генерального штаба. Гродненская губ. / Сост. П. Бобровский.СПб., 1863. 4.1. С.215.

109

тавараў. Аднак неземляробчай прамысловай дзейнасці сялян перашкаджала

паншчынная сістэма з вельмі высокай нормай адпрацовачных павіннасцей.

Рэформа П.Кісялёва ў дзяржаўйых маёнтках. Крызіс феадальна-прыгонніцкіх

формаў гаспадаркі, узмацненне сялянскага руху прымусілі ца-рызм правесці некаторыя

змены ў сістэме феадальнай эксплуатацыі сялянства. У снежні 1839 г. пачалася

перабудова адміністрацыйна-гаспадарчага кіравання дзяржаўнай вёскай заходніх

губерняў. Яна з'яўлялася састаўной часткай агульнарасійскай рэформы П.Кісялёва.

Праводзілася люстрацыя, г.зн. падрабязнае апісанне маёнткаў i вызначэнне памераў

сялянскага землекарыстання i павіннасцей. Уводзіўся падушны надзел, роўны 3

дзесяцінам ворнай зямлі i 1 дзесяціне сенажацей. На аснове маёмаснай няроўнасці на

дзяржаўнай вёсцы сяляне былі падзелены на цяглых, напаўцяглых, агароднікаў i бабылёў.

Цягламу двару паншчына вызначалася памерам у шэсць дзён на тыдзень, паўцягламу -

тры дні. Агароднікі за карыстанне агародамі i пашамі павінны оылі выконваць розныя

дваровыя работы, а ў выпадку неабходнасці прыцягвацца i на паншчыну. Бабылі

працавалi ў маёнтку за натуральную ці грашовую плату.

Рэформа палепшыла становішча дзяржаўных сялян. У выніку праведзенай

люстрацыі павіннасці казённых сялян Віцебскай i Магілёўскай губерняў зменшыліся на

62-65 %, Гродзенскай i Мінскай - на 30-35; зямельныя надзелы ў апошніх губернях

павялічыліся на 32-36, у Магілёўскай - на 15 %. 3 1844 г. у дзяржаўных уладаннях

Беларусі ліквідаваліся фальваркі, сяляне пераводзіліся з паншчыны на грашовы аброк.

Памеры яго адпавя-далі даходу, які атрымлівала казна па інвентарах i арэндных

кантрактах. Пазней былі адменены даніна i дадатковыя адпрацовачныя павіннасці.

Перавод на аброк істотна змяніў эканамічны стан сялян: яны атрымалі большую свабоду

для гаспадарчай дзейнасці. Была спынена таксама здача дзяржаўных маёнткаў у арэнднае

карыстанне

Інвентары панскіх маёнткаў. У1844 г. Мікалай I зацвердзіў Палажэнне, згодна з

якім у гэтым жа годзе ва ўсіх заходніх губернях былі створаны губернскія дваранскія

камітэты для складання абавязковых інвентароў панскіх маёнткаў. Камітэты павінны былі

перагледзець старыя інвентары ў маёнтках, а там, дзе яны адсутнічалі, - скласці новыя.

Увядзенне ў дзеянне перагледжаных i складзеных ўпершыню інвентароў у Беларусі

пачалося ў 1845 г. Павіннасці сялян у ix вызначаліся адпаведна колькасці i якасці

надзельнай зямлі, але не маглі перавышаць 1/3 валавога даходу з пазямельных участкаў.

Інвентары фіксавалі i велічыню надзелаў з мэтай некалькі аб-межаваць сялянскія

павіннасці. Зямля, што знаходзілася ў фактычным карыстанні сялян, захоўвалася за імі.

Разам з тым для цяглага двара вызначаліся нормы надзелу ад 4,75 да 9 дзесяцін. Такая

гаспадарка абавязана была адпрацаваць у тыдзень на паншчыне тры дні з канем

(мужчынская паншчына) i адзін дзень без яго (жаночая паншчына). Фурманачная

павіннасць выконвалася ў лік паншчынных дзён. Памешчыкам было забаронена самаволь-

на вызначаць згонныя дні, а таксама абкладаць сялян натуральнымі паборамі

Інвентарная рэформа выклікала незадавальненне памешчыкаў, якія ўвогуле

выступілі супраць умяшання дзяржавы ва ўнутрыпамеснае размеркаванне ўгоддзяў i

рэгламентацыю сялянскіх павіннасцей. Яны ўсяляк тар-

____________

Гісторыя Беларускай ССР. Т.1. С.487-488.

Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в. С.58

—59; Псторыя Беларускай ССР. Т.1. С.488.

110

мазілі перагляд старых i ўвядзенне новых інвентароў. Уваходзячы ў інвен-тарныя

камітэты, памешчыкі дабіліся па многіх маёнтках не толькі захавання ранейшых

прыгонніцкіх павіннасцей, але часта i ix павелічэння. Увядзен-не абавязковых інвентароў

ішло павольна. Царскі ўрад, баючыся абвастрыць адносіны з мясцовымі памешчыкамі, не

асабліва падганяў ix. У панскіх уладаннях Заходняй i Цэнтральнай Беларусі абавязковыя

інвентары былі складзены i ўведзены ў другой палове 40-х гг. XIX ст. Ва ўсходніх паветах

яны былі ўведзены ў частцы маёнткаў. Тут інвентары некалькі разоў перагля-даліся i

выпраўляліся. Перагляд i выпраўленне ix ва Усходняй Беларусі зацягнуліся да 1857 г., калі

пачалася падрыхтоўка адмены прыгону. У сувязі з гэтым неабходнасць ва ўвядзенні

абавязковых інвентароў у маёнтках зусім адпала. У цэлым інвентарная рэформа,

выкліканая крызісам прыгонніцкага ладу, засталася незавершанай i не аблегчыла

становішча панскіх сялян. Вынікам яе было абвастрэнне класавай барацьбы на панскай

вёсцы

Такім чынам, у Беларусі, як i ва ўсёй Расійскай імперыі, прыгонніцкая сістэма

гаспадаркі, асновай якой з'яўлялася феадальная ўласнасць на зямлю, да сярэдзіны XIX ст.

прыйшла ў заняпад. Яна стала тормазам для далейшага развіцця прадукцыйных сіл, што ў

канцы XVIII - першай палове XIX ст. вяло да станаўлення капіталістычнага укладу ў

нетрах феадалізму. У 40-50-я гг. XIX ст. феадальна-прыгонніцкі спосаб вытворчасці

аказаўся ў стане глыбокага крызісу. Адначасова павялічвалася феадальная эксплуатация

болыпай часткі сялянства, становішча яго пагаршалася. Вынікам гэтага былі масавыя

сялянскія хваляванні.

2. Антыпрыгонніцкі рух сялян

Сялянскі рух, які з'яўляўся адным з найважнейшых фактараў разлажэння i крызісу

прыгонніцтва, у першай палове XIX ст. узрастаў. Гэта ў першую чаргу было выклікана

ўзмацненнем феадальна-прыгонніцкага ўціску, што знайшло сваё адлюстраванне ў

павелічэнні феадальных павіннасцей, захопе ці скарачэнні сялянскіх надзелаў,

гвалтоўным перасяленні сялян на горшыя, неўрадлівыя землі, пераводзе на вотчынныя

фабрыкі, ператварэнні вольных людзей у прыгонных, у жорсткім абыходжанні з імі

памешчыкаў, аканомаў, арандатараў казённых маёнткаў (пасэсараў). Узмацненню

феадальнага прыгнёту сялянства аказвала ўсё больш рашучы адпор.

Формы сялянскага руху былі разнастайныя: скаргі, "іскі аб волі", адмова ад

выканання павіннасцей, уцёкі, падпалы панскіх i дзяржаўных будынкаў, супраціўленне

землеўласнікам, аканомам, пасэсарам, а таксама паліцыі i войску, забойства памешчыкаў,

ix служачых.

Сялянства не абмяжоўвалася барацьбой за змякчэнне прыгонніцкага ўціску. Яно

ішло значна далей - выступала за поўную ліквідацыю прыгоннай залежнасці. У першай

палове XIX ст. у Беларусі, як i ў іншых рэгіёнах Расійскай імперыі, барацьба прыгонных

за "волю" з'яўлялася вядучым кірункам сялянскага руху. У апошнія перадрэформенныя

гады назіраўся рост выступленняў сялян за знішчэнне прыгону, вольных людзей - за зям-

______________

Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в. С.59;

Улащик Н.Н. Введение обязательных инвентарей в Белоруссии и Литве // Ежегодник по

аграрной истории Восточной Европы. 1958. Таллин, 1959. С. 262, 267, 272-274, 276-277;

Короткевич А.Т., Лысенко М.Г. Инвентарный вопрос в Восточной Белоруссии в период

кризиса крепостничества // Уч. зап. Полоцк, гос. пед. ин-та. 1958. Вып.1. С.50-62.

111

лю ў сувязі з выгнаннем ix з маёнткаў. Масавы антыпрыгонніцкі рух сялянства

аказваў істотнае ўздзеянне на памешчыкаў i палітыку ўрада. Барацьба сялян стрымлівала

імкненне першых да бязмежнага павелічэння феадальных павіннасцей, a іншы раз

прымушала змякчаць прыгонніцкі ўціск, ідучы на ўступкі. Супраціўленне сялянства

сур'ёзна тармазіла панскую каланізацыю на ўскраіны Расійскай імперыі

Хваляванні сялян у 1800-1839 гг.

У гэтыя гады ў Беларусі зафіксавана (акрамя

ўцёкаў) 160 выступленняў сялян. Імі было ахоплена 147 маёнткаў, звыш 200 паселішчаў у

40 паветах

. 3 адзначаных маёнткаў 109 з'яўляліся панскімі i 31 - дзяржаўны

. У 37

выпадках для падаўлення сялянскіх хваляванняў выклікалася войска. Найбольшая

колькасць выступленняў сялян (44) прыпадае на 1818-1823 гг. У 1830- 1832 гг. адбылося

18 хваляванняў, у 1812-1814 гг. i 1833-1835 гг. - па 13, у 1803-1805 гг. - 12. Шэраг

сялянскіх выступленняў вылучаўся ўпартасцю і вялікім напалам барацьбы: 28

хваляванняў працягваліся больш за два гады. У некаторых з ix сяляне змагаліся з

уладальнікамі маёнткаў і ўладамі на працягу многіх гадоў

Сялянства супраціўлялася ўзмацненню феадальна-прыгонніцкага ўціску,

змагалася з панскім самавольствам. Як ужо адзначалася, пратэст сялян выяўляўся ў

розных формах. Найбольш пашыранай пасіўнай формай сялянскага руху ў Беларусі ў

разгледжаны час з'яўляліся прашэнні, скаргі, а таксама "іскі аб волі" ці змяншэнні памераў

павіннасцей. Усіх ix, паводле далека не поўных даных, улічана 83. Пераважная большасць

(56) зыходзіла з панскіх маёнткаў

. Скаргі падаваліся губернатару, маршалку, пракурору,

іншы раз - у Правячы Сенат або на імя цара. У ix сяляне ўказвалі на цяжар павіннасцей,

частыя перасяленні, катаванні, якія ўчынялі над імі памешчыкі i арандатары маёнткаў. Як

правіла, скаргі прызнаваліся несправядлівымі, a скаржнікі сурова караліся. Асабліва

жорсткая расправа была з тымі, хто праяўляў упартасць у адстойванні сваіх

патрабаванняў. Скаргі адлюстроўвалі наіўную веру сялян у тое, што ўлады і цар могуць

выступіць у ix абарону, супраць непамернай эксплуатацыі і бясчынстваў землеўласнікаў,

ix аканомаў, пасэсараў.

Калектыўныя "іскі аб волі" ці змяншэнні велічыні павіннасцей падавалі панскія

сяляне мястэчак i некаторых вёсак, якія раней з'яўляліся мяшчанамі або дзяржаўнымі

сялянамі. Ix хваляванні былі найбольш значнымі ся-

_______________

История крестьянства России с древнейших времен до 1917 г. М., 1993.

Т.З.С.419,424.

У адзначаны перыяд назіраўся працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкай

сістэмы, які ў 40-50-я гг. XIX ст. прывёў да крызісу феадальных адносін. Гэта пакладзена

ў аснову перыядызацыі сялянскага руху ў Беларусі ў 1800-1860 гг.

У сучасных граніцах Беларусі ўлічаны і сялянскія выступленні ў паветах, цэнтры

якіх знаходзяцца за яе межамі.

Чатыры маёнткі належалі царкве, адзін - манастыру. У двух выпадках

саслоўная прыналежнасць уладальнікаў маёнткаў у крыніцах не вызначана.

Падлічана па: Крестьянское движение в России в 1796-1825 гг.: Сб.

документов / Под ред. С.Н. Валка. М., 1961. С.840-910; Крестьянское движение в России

в 1826-1849 гг.: Сб. документов / Под ред. А.В.Предтеченского. М., 1961. С.704-759;

Мельцер МД. Из истории крестьянского движения в Белоруссии в 1-й четверти XIX

века // Уч.зап. Белгосуниверситета. Сер. ист. 1950. Вып.10. С.67-87; Лысенко М.Г.

Крестьянское движение в Восточной Белоруссии в 1825-1860 гг. (по материалам

Могилевской губ.) // Уч.зап. Полоцк. гос.пед. ин-та. 1958. Вып.П. С.4-11; Игнатович И.М.

Крестьянское движение в России в первой четверти XIX века. М., 1963. С.70-72, 82-83,

95-96, 354-374, 422-429; УлащикНЛ. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве

и Западной Белоруссии. С.417-436; Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в

первой половине XIX в. С. 103-ПО, 117-119,121,123,126-150,155-158,169,184,186.

Там жа.

112

лянскімі выступленнямі гэтага перыяду i нярэдка працягваліся шмат гадоў. Сяляне

або адмаўляліся выконваць паншчынныя i іншыя павіннасці, спасылаючыся на тое, што

яны вольныя, або патрабавалі выканання павіннасцей згодна з інвентарамі маёнткаў XVIII

ст., г.зн. у меншых памерах. У "ісках аб волі" сяляне даказвалі сваё свабоднае паходжанне

ці незаконнае запрыгоньванне ix памешчыкамі, нярэдка спасылаліся ў агульнай форме на

велікакняжацкія або каралеўскія указы, канстытуцыйныя акты, іншыя як быццам

існуючыя дакументы.

Як актыўная форма сялянскай барацьбы найбольшае распаўсюджанне ў Беларусі

атрымала адмова ад выканання ўзросшых феадальных павіннасцей, перш за ўсё

паншчыны, а таксама распараджэнняў памешчыкаў, аканомаў, пасэсараў, мясцовых улад.

Паводле звестак адзначаных вышэй крыніц, такія хваляванні адбыліся ў 75 маёнтках

Беларускага рэгіёна. Сяляне звычайна спасылаліся на інвентары панскіх уладанняў,

зазначаючы, што патрабаванні ix уладальнікаў перавышаюць памер павіннасцей,

прадугледжаны гэтымі дакументамі. У асобных выпадках яны патрабавалі пераводу з

паншчыны на грашовы аброк. Часта такія выступленні адбываліся ў здадзеных у арэнду

маёнтках, дзе сяляне пратэставалі супраць вымаганняў арандатараў. Асабліва значныя

хваляванні супраць выканання феадальных павіннасцей адбыліся ў 1808-1809 гг. у

Слуцкім, Ігуменскім i Рэчыцкім паветах Мінскай губерні

Хваляванні ў беларускай вёсцы не заціхалі i ў час вайны 1812 г. Сяляне выступалі

супраць памешчыкаў, у першую чаргу апалячаных, у якіх яны ба-чылі прыхільнікаў

Напалеона i сваіх спрадвечных прыгнятальнікаў. Акадэмік Я. Тарле адзначыў, што

Беларусь у ліпені i жніўні 1812 г. была ахопле-на бурнымі сялянскімі хваляваннямі, якія

месцамі пераходзілі ў адкрытыя паўстанні. Памешчыкі ў паніцы беглі ў Вільню, Віцебск,

Магілёў, Мінск, прасілі ўзброенай дапамогі супраць сялян, а таксама аб правядзенні

карных экспедыцый

. У прыватнасці, у Віцебскай губерні сялянскі рух назіраўся ў

Полацкім, Гарадоцкім, Суражскім паветах. Тут мноства сялян перастала

падпарадкоўвацца сваім уладальнікам, выганяла ix з маёнткаў, граміла сядзібы, разбірала

панскую маёмасць. Земская (сельская) паліцыя не магла ix уціхамірыць

Пасля вайны беларускія сяляне, якія зведалі цяжар акупацыі i ўдзельнічалі ў

барацьбе супраць французаў, спадзяваліся атрымаць вызваленне ад прыгоннай

залежнасці, чакалі, што ўрад палепшыць ix становішча. Аднак прыгнёт, павіннасці

павялічваліся. Імкнучыся кампенсаваць прынесеныя вайной страты i ўзняць разбураную

гаспадарку, памешчыкі ўзмацнілі прыгонніцкую эксплуатацыю сялян. Апрача таго,

апалячаныя памешчыкі, якія падтрымлівалі Напалеона, помсцілі сваім прыгонным за ix

удзел у вызваленчай вайне. Нездавальненне i абурэнне сялян выявіліся ў масавых вы-

ступлениях, колькасць якіх асабліва ўзрасла ў канцы другога - пачатку трэцяга

дзесяцігоддзя XIX ст.

У 1800 - 1839 гг. у Беларусі былі зафіксаваны i сялянскія выступленні, што

праяўляліся ў рэзкіх, наступальных формах: забойства памешчыкаў, ix аканомаў i

арандатараў маёнткаў - 10 выпадкаў, разгром маёнткаў, падпалы будынкаў - 8, напад на

памешчыкаў, пасэсараў - 4. Характэрна, што 9 з 10 за-

_____________

Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в.

С.107-109.

Тарле Е.В, Нашествие Наполеона на Россию. 1812 год. М., 1938. С.175.

Игнатович И.И. Крестьянское движение в России в первой четверти XIX века.

С.84.

113

бойстваў, усе разгромы маёнткаў і падпалы будынкаў адбыліся ў панскай вёсцы.

Сяляне часта ўцякалі ад сваіх прыгнятальнікаў. У час неўраджаяў i голаду гэта

сацыяльная з'ява набывала масавы характар. У прыватнасці, у сувязі з неўраджаем збожжа

i голадам тысячы сялян Магілёўскай i Віцебскай губерняў у 1822-1824 гг. накіраваліся ў

суседнія Смаленскую, Кіеўскую i Baлынскую губерні. Віцебскія памешчыкі звярнуліся да

міністра ўнутраных спраў з просьбай прыняць рашучыя меры супраць уцёкаў сялян, якія,

паводле ix слоў, "уцякаюць бесперастанку, не толькі па адным, але сем'ямі i цэлымі

вёскамі". Пытанне аб уцёках усходнебеларускіх сялян разглядалася на пасяджэнні

Камітэта міністраў. Царскі ўрад у 1822 г. задаволіў хадайніцтва памешчыкаў усходніх

паветаў Беларусі аб вяртанні гэтых сялян ix уладальнікам. У канцылярыі гродзенскага

губернатара ў 1813 - 1839 гг. таксама налічвалася да 160 спраў аб уцёках прыгонных

Сялянскія хваляванні ў 1840 - 1860 гг. 3 павелічэннем памераў паншчыны,

узмацненнем панскага прыгнёту i свавольства ва ўмовах крызісу феадальна-прыгонніцкай

сістэмы сялянскі рух значна ўзрос. За гэтыя гады ў Беларусі адзначана (акрамя ўцёкаў)

350 выступленняў сялян, якія ахапілі 330 маёнткаў, 380 паселішчаў у 39 паветах. 3 гэтых

маёнткаў 307 былі панскія, 17 - дзяржаўныя i 6 належалі царкве. Такім чынам, абсалютная

болыпасць сялянскіх хваляванняў прыпадае на панскія ўладанні. 32 выступленні

падаўлены ваеннай сілай. Наибольшая колькасць выступленняў (90) назіралася перад

адменай прыгону - у 1858-1860 гг. Як i раней, многія хваляванні сялян вылучаліся

ўпартасцю i вялікім напалам барацьбы: 20 выступленняў працягваліся болын чым два

гады. Некаторыя сяляне змагаліся з памешчыкамі i ўладамі шмат гадоў

. Самай

распаўсюджанай формай сялянскага руху ў Беларусі ў 40-50-я гг. XIX ст. заставаліся

прашэнні, скаргі, колькасць якіх намнога ўзрасла. Сяляне падавалі таксама "іскі аб волі"

або змяншэнні велічыні павіннасцей. Усіх ix згодна са звесткамі названых вышэй крыніц

_____________

Крестьянское движение в России в 1796-1825 гг. С.896; Чепко В.В. Классовая

борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в. С.124-125; Игнатович И.М.

Крестьянское движение в России в первой четверти XIX века. С.447; Мельцер МД. Из

истории крестьянского движения в Белоруссии в 1-й четверти XIX века. С.75.

Падлічана па: Крестьянское движение в России в 1826-1849 гг. С.762-

813;Крестьянское движение в России в 1850-1856 гг.: Сб. документов / Под ред. СБ.

Окуня. М., 1962. С.684-731; Крестьянское движение в России в 1857 - мае 1861 гг.: Сб.

документов / Под ред. СБ. Окуня и К.В. Сивкова. М., 1963. С.570-679; Гесэн У. Барацьба

сялянства на Беларусі напярэдадні 19 лютага 1861 г. // Савецкая краіна. 1932. №6. С.23-

26; Мельцэр М.Д. Да гісторыі сялянскага руху на тэрыторыі Беларусі перад сялянскай

рэформай 1861 года // Вуч. зап. Сер. гіст. 1948. Вып.6. С. 10—21; Палонскі A. Сялянскі рух

у Гродзенскай губ. перад рэформай 1861 г.: 36. навуковых работ. Мн., 1952. С.28-37,41-

46; Неупокоев В. Крестьянские волнения в помещичьей деревне Литвы накануне

объявления рескрипта от 20 ноября 1857 года (1832-1857 гг.) // Уч. зап. Сер. обществ,

наук. Вильнюс, 1954. Т.І. С.129, 143-145, 149; Короткевич А.Т. Антифеодальное

крестьянское движение в Витебской губ. в период кризиса крепостничества// Уч. зап.

Минской партшколы. 1957. Вып. 1. С. 122-124,130,132; Дружинин Н.М. Государственные

крестьяне и реформа П.Д. Киселева. Т.2. С.502-503; Лысенко М.Г. Крестьянское

движение в Восточной Белоруссии в 1825-1860 гг. (по материалам Могилевской губ.).

С.15,17-22; Фридман М.Б. Отмена крепостного права в Белоруссии. Мн., 1958. С. 52-59;

Фірсава Е.І. Сялянскі рух на Беларусі ў 40-50-я гады XIX стагоддзя // Весці АН БССР. Сер.

грамад. навук. 1960. №1. С.58, 60, 62, 64-65; Лазутка СА. Революционная ситуация в

Литве 1859-1862 гг. М., 1961. С.83-87; Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы

1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. С. 440-442, 444-445; Конюхова ТА. Крестьянское

движение в государственной деревне Виленской и Ковенской губерний в период реформы

П.Д.Киселева (1840-1857 гг.) // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы, 1966.

Таллин, 1971. С.415-418; Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской деревне в первой

половине XIX в. С.177-190, 215-216, 220-222, 242-256, 26,0-262.

114

зафіксавана 152, у тым ліку апошніх - 19. Абсалютная большасць выступ-ленняў

(144) прыпадала на панскія маёнткі. Важна падкрэсліць, што прыведзеныя лічбы далека не

поўныя. Пра гэта, у прыватнасці, сведчыць той факт, што па канцылярыі гродзенскага

губернатара з канца 40-50-х гг. XIX ст. захавалася каля 400 епраў аб сялянскіх скаргах. У

справах канцылярыі віцебскага губернатара за 1843-1858 гг. маецца да 80 розных скаргаў

сялян. Колькасць ix асабліва павялічылася пасля апавяшчэння 20 лістапада 1857 г.

рэскрыпта цара на імя віленскага генерал-губернатара У. Назімава аб вызваленні сялян ад

прыгоннай залежнасці. Прашэнні, скаргі, "іскі аб волі" падаваліся павятовым уладам, у

губернскія i цэнтральныя установи, часам - на імя цара. Але ўсе прашэнні пераходзілі ў

найніжэйшыя інстанцыі, пападалі да мясцовых улад, якія каралі сялян, саджалі ў турму

Пошукі волі, імкненне вызваліцца ад прыгоннай залежнасці, панскай улады былі

характэрнай рысай сялянскага руху ў Беларусі ў гэты перыяд. Сялянства прагна

прыслухоўвалася да чутак аб волі, горача ўспрымала весткі аб сялянскіх хваляваннях у

суседніх рэгіёнах, рэвалюцыйных падзеях на Захадзе. Пошукі волі ўсё часцей становяцца

падставай для выступленняў беларускіх сялян. Некаторыя з ix працягваліся гадамі.

Нярэдка сяляне патрабавалі пераводу ix з паншчыны на аброк ці перадачы ў казённае

ведамства. Такія патрабаванні адзначаны ў 12 маёнтках

Як i раней, масавай формай сялянскага пратэсту з'яўляліся ўцёкі. У

перадрэформеннае дваццацігоддзе толькі злоўленых збеглых па кожнай з заходніх

губерняў штогод налічвалася па некалькі соцень чалавек, a ў час голаду i іншых бедстваў

колькасць ix значна павялічвалася. У Віленскай губерні ў пачатку 40-х гг. кожны год

паліцыя затрымлівала ад 1700 да 2000 i больш уцекачоў. У Гродзенскай губерні у 1855 г.

было затрымана 900 збеглых, у 1856 г. - 1082. Каля 3/4 ix з'яўляліся мясцовымі панскімі

сялянамі, што ўцякалі ад сваіх уладальнікаў з-за катаванняў i голаду

. Паводле няпоўных

даных, у Магілёўскай губерні ў 1855 г. затрымана 786 збеглых сялян, у 1857 г. -1016

Часта ўцёкі сялян былі выкліканы чуткамі аб дараванні волі, перадачы ix у казну.

У жніўні-верасні 1841 г. каля 1200 панскіх сялян Беліцкага павета Магілёўскай губерні

пакінулі маёнткі і з сем'ямі, рухомай маёмасцю накіраваліся ў Херсонскую,

Екацярынаслаўскую губерні i Бесарабію. Масавыя ўцёкі ix былі выкліканы чуткамі аб

царскім маніфесце, згодна з якім перасяленцы на поўдні быццам бы атрымаюць волю,

зямлю, пэўныя льготы. 3 гэтай нагоды ў адзначаным годзе прыгонныя ўцякалі таксама з

суседняга Рэчыцкага павета Мінскай губерні. Для затрымання збеглых былі пасланы

воінскія каманды. Большую частку сялян затрымалі ў Чарнігаўскай губерні. Арганізатары

ўцёкаў былі пакараны шпіцрутэнамі, высланы на катар-гу або ў арыштанцкія роты.

Многія сяляне, якія ўдзельнічалі ў самавольным перасяленні, былі высечаны розгамі.

Аднак уцёкі працягваліся. У 1845 г. у сувязі з неўраджаем, голадам i пагалоскай аб

магчымасці пазбавіцца ад пры-

_____________

Гісторыя Беларускай ССР. Т.1. С.562; Чепко В.В. Классовая борьба в

белорусской деревне в первой половине XIX в. С.179,180.

Падлічана паводле даных адзначаных вышэй крыніц.

Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии. С.447.

Шпаков М.Ф. Реализация реформы 1861 г. в Могилевской губ. С.563.

115

гоннай залежнасці беларускія сяляне самавольна масава накіраваліся на Каўказ

У выніку частых неўраджаяў невыносным было становішча сялян Віцебскай

губерні. У сярэдзіне 40-х гг. неўраджаі тут працягваліся тры гады запар. Шырокае

распаўсюджанне атрымалі чуткі, што сам цар даруе волю сялянам i што тыя з ix, хто

адпрацуе тры гады на будаўніцтве Мікалаеўскай чыгункі, будуць вызвалены ад прыгоннай

залежнасці і паселены за межамі губерні, якую як неўраджайную ўлады мяркуюць

запусціць пад лес. Пад ix уздзеяннем у сакавіку - маі 1847 г. хваляванні ахапілі да 10 тыс.

віцебскіх сялян. У Дрысенскім, Себежскім, Полацкім, Лепельскім і іншых паветах

прыгонныя ўцякалі ў Пецярбург спачатку асобнымі сем'ямі, невялікімі групамі, а затым

рушылі цэлымі вёскамі, вялікімі партыямі ў некалькі соцень чалавек. Мясцовыя ўлады з

дапамогай паліцыі беспаспяхова спрабавалі спыніць гэты паток уцекачоў. Сяляне,

узброеныя дубінамі, косамі, сякерамі, пікамі, стрэльбамі, уступалі ў сутычкі, з якіх

нярэдка выходзілі пераможцамі, i накіроўваліся далей. Для спынення хваляванняў

віцебскіх сялян i расправы над імі былі выкарыстаны значныя воінскія сілы. Пасланыя

войскі затры-малі сялян, супраціўленне ix было злом лена. Усяго з уцёкаў вернута 6 тыс.

чалавек. Звыш i 00 з ix аддалі пад ваенны суд, каля 4 тыс. высеклі розгамі

Масавы рух сялян Віцебскай губерні ў 1847 г. з'яўляўся адным з найбуйнейшых

сялянскіх выступленняў у Расіі 40-х гг. XIX ст. Ён адрозніваецца ад звычайных уцёкаў

сялян як па маштабах, так i па сваім характары. Тысячныя натоўпы аб'яднаных збеглых

прыгонных ператвараліся ў атрады паўстанцаў, што са зброяй у руках змагаліся супраць

царскіх войскаў i паліцыі. Рух віцебскіх сялян паўплываў на сялян іншых мясцовасцей

Беларусь У 1847 - 1848 гг. многія з ix у Магілёўскай, Мінскай i Віленскай губернях

уцякалі ад сваіх памешчыкаў на пабудову той жа Мікалаеўскай чыгункі

Сярод актыўных формаў барацьбы сялян па-ранейшаму найбольш пашыранымі

з'яўляліся масавыя адмовы ад выканання павіннасцей i распараджэнняў памешчыкаў,

аканомаў, мясцовых улад. Выступленні такога тыпу выяўлены ў 146 маёнтках.

Пераважная болыпасць адмоў ад выканання павіннасцей (69 з 88) была накіравана

выключна супраць адбывання паншчыны. Нярэдкахваляванні набывалі ўпарты, працяглы

характар i ўсё часцей заканчваліся сутычкамі з прадстаўнікамі мясцовай улады, паліцыяй i

войскам.

3 другой паловы 40-х гг. XIX ст. сялянскі рух у Беларусі ўзмацніўся так-сама з

увядзеннем у панскіх уладаннях абавязковых інвентароў. Такое хва-ляванне ўспыхнула ў

красавіку 1856 г. у Гомельскім маёнтку князя Паскевіча, дзе мелася каля 40 тыс. сялян.

Інвентары тут не аблегчылі становішча прыгонных, павіннасці ix засталіся ранейшымі.

Сярод сялян шэрагу вёсак распаўсюдзіліся чуткі, што інвентары хлуслівыя, і яны

адмовіліся

__________

Лысенко М.Г. Крестьянское движение в Восточной Белоруссии в 1825-1860 гг.

(по материалам Могилевской губ.). С.12—14; Мельцэр М.Д. Да гісторыі сялянскага руху

на тэрыторыі Беларусі перад сялянскай рэформай 1861 года. С.12.

Короткевич АЛ. Антифеодальное крестьянское движение в Витебской губ. в

период кризиса крепостничества. С. 126-129; Слупский Ф, О волнениях крестьян

Витебской губ. // Памятная книжка Витебской губ. на 1866 год. Витебск, 1866. С.110—

117.

Короткевич А.Т. Антифеодальное крестьянское движение в Витебской губ. в

период кризиса крепостничества С. 129; Лысенко М.Г. Крестьянское движение в

Восточной Белоруссии в 1825-1860 гт. (по материалам Могилевской губ.). С.14;

Неупокоев В. Крестьянские волнения в помещичьей деревне Литвы накануне объявления

рескрипта от 20 ноября 1857 года (1832-1857 гг.). С.139.

117

адбываць паншчыну, плаціць аброк, падпарадкоўвацца мясцовым уладам. У

маёнтак былі накіраваны два батальёны войскаў, i з дапамогай экзекуцый хваляванне

спынілі

. У некаторых месцах увядзенне інвентароў суправаджалася скарачэннем

сялянскіх надзелаў, павелічэннем павіннасцей. Абеззямеленне сялян пры правядзенні

інвентарнай рэформы зафіксавана ў дзевяці панскіх уладаннях. 3 абвастрэннем класавай

барацьбы ў беларускай вёсцы пачасціліся забойствы i замахі на памешчыкаў, аканомаў,

арандатараў, якія выяўлены адпаведна па 25 i 15 маёнтках.

Спецыфічнай формай сялянскай барацьбы з'яўляўся так званы рух цвярозасці, які

напярэдадні адмены прыгону ахапіў большасць губерняў краіны i асаблівага размаху

дасягнуў у Заходняй Беларусі i Літве. Сяляне добраахвотна адмаўляліся ад ужывання

спіртных напіткаў. У Віленскай i Гродзенскай губернях рух пачаўся ў жніўні-верасні 1858

г., a ў наступным годзе ім было ахоплена тут 428,6 тыс. чалавек, або палова насельніцтва.

Асноўную масу яго ўдзельнікаў складала сялянства

. Рух быў накіраваны супраць

памешчыкаў - уладальнікаў вінакурань; адкупшчыкаў, феадальнай дзяржавы i карчмароў.

Яго вынікам з'яўлялася ліквідацыя ў пачатку 60-х гг. у заходніх губернях акцызна-

адкупной сістэмы вінакурства i замена апошняй новай акцызнай сістэмай.

Такім чынам, у першай палове XIX ст. у Беларусі адзначалася ўзмацненне

сялянскага руху. Многія выступленні вызначаліся вялікай актыўнасцю, масавасцю i

вастрынёй. Сялянскі рух натхняўся ідэяй вызвалення ад прыгоннай залежнасці. Разам з

тым, як i ў папярэдні перыяд, ён характарызаваўся распыленасцю, лакальнасцю, слабай

арганізаванасцю, адсутнасцю выразных палітычных пазіцый, што абумовіла яго няўдачу.

3. Прамысловасць. Шляхі зносін. Гандаль

Фінансы i крэдыт. Уніфікацыя мер даўжыні i вагі. У канцы XVIII - пачатку

XIX ст. у фінансава-грашовай сістэме Расійскай імперыі - важным інструменце ўплыву

дзяржавы на эканоміку - склалася цяжкая сітуацыя. Увядзенне папяровых грашовых

знакаў - асігнацый, якія атрымалі хаджэн-не з 1769 г., прывяло да ўзрастання

інфляцыйных працэсаў. На беларускія губерні вольнае абарачэнне банкаўскіх асігнацый

было распаўсюджана паводле указу ад 8 лютага 1795 г. Курс асігнацый у адносінах да

срэбнай мане-ты падаў з кожным годам. У 1814-1815 гг. ён знізіўся да 20 кап. срэбрам -

найбольш нізкага ўзроўню ў XIX ст.

Інфляцыя стрымлівала развіццё капіталістычных адносін, гандлю i крэдыту.

Грашовая рэформа 1839-1843 гг., якую правёў міністр фінансаў Я. Канкрын, усталявала

сістэму срэбнага монаметалізму з абарачэннем

_____________

Лысенко М.Г. Крестьянское движение в Восточной Белоруссии в 1825-1860 гг.

(по материалам Могилевской губ.). С.20-21; Фридман М.Б. Отмена крепостного права в

Белоруссии. С.56-57.

Палонскі А. Сялянскі рух у Гродзенскай губ. перад рэформай 1861 г. С.46-47.

Бумажные денежные знаки России и СССР. М., 1991. С.27.

118

устойлівых папяровых грашовых знакаў

. Яна амаль што на дзесяць гадоў

стабілізавала грашовае абарачэнне i з'явілася імпульсам хуткага развіцця таварна-

грашовых адносін

У банкаўскай справе захоўвалася дзяржаўная манаполія. Паводле ўказаў ад 15

лістапада 1776 г., 8 снежня 1824 г., 22 сакавіка 1844 г. на Беларусь была распаўсюджана

дзейнасць Дваранскага i Дзяржаўнага камерцыйных банкаў, дазволена арганізацыя

пазыковых кас. Аднак гэтыя меры мелі выразны саслоўны характар і тычыліся толькі

памешчыкаў. На арганізацыю прамысловай вытворчасці ў гэты перыяд крэдытная сістэма

з прычыны сваёй неразвітасці істотнага ўплыву не аказвала.

Страхавая справа ў Беларусі пачынаючы з 20-40-х гг. XIX ст. была прадстаўлена

аперацыямі расійскіх страхавых таварыстваў (двух супрацьпажарных, страхавання

капіталу i даходаў, марскога, рачнога i сухапутнага транспарту i інш.). У адрозненне ад

банкаўскай страхавая справа з першых крокаў з'яўлялася выключна капіталістычнай,

прыватнапрадпры-мальніцкай ініцыятывай.

Уніфікацыі беларускага i расійскага рынкаў садзейнічала ўвядзенне адзіных мер

даўжыні i вагі. У Расійскай імперыі такая стандартызацыя была пачата ў канцы XVIII ст.

паводле указу 29 красавіка 1797 г. 28 лістапада 1824 г. Камітэт міністраў прыняў рашэнне

аб выкарыстанні ў Падольскай, Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Валынскай губернях i

Беластоцкай вобласці толькі тых мер даўжыні i вагі, якія былі ўстаноўлены для ўсёй

дзяржавы. Аб гэтым было загадана паведаміць па губернях, з амбонаў цэркваў i касцёлаў

Аляксандр I пацвердзіў гэты загад указам ад 30 сакавіка 1825 г. Хаця атрыманне ўзорных

мер даўжыні i вагі зацягнулася аж да пачатку 30-х гг., агульнарасійскія адзіныя меры

даўжыні i вагі паступова ўвайшлі ў побыт беларускіх губерняў.

3 1830 г. пачала ажыццяўляцца афіцыйная палітыка абароны правоў вытворцаў

шляхам дзяржаўнага зацвярджэння прамысловых клеймаў. Яна была накіравана супраць

пранікнення на рынак падробак i няякаснай прадукцыі. Усяго з 1830 па 1860 г. права на

клеймаванне сваёй прадукцыі атрымаў 51 беларускі прадпрымальнік

Увядзенне адзіных мер даўжыні i вагі, разам з абаронай правоў вытворцаў,

паклала пачатак стандартызацыі - неад'емнай рысы індустрыяльнага грамадства.

Прадпрымальніцтва. У прамысловасці Беларусі канца XVIII - першай паловы

XIX ст. найболыпыя эканамічныя поспехі былі дасягнуты ў сферы дваранскага