Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

астатнія залічаліся ў так званае апалчэнне. На вайсковую службу пападала прыкладна

трэць мужчын прызыўнога ўзросту. Была магчымасць пайсці на вайсковую службу i

добраахвотна.

Тэрмін абавязковай службы ў арміі складаў шэсць, на флоце - сем гадоў. Пры

наяўнасці адукацыйнага цэнзу тэрмін службы зніжаўся: для выпускнікоў ВНУ - да шасці

месяцаў, гімназій - 1,5 года, гарадскіх вучылішч - трох, пачатковых школ - чатырох гадоў.

Звольненыя ў запас складалі мабілізацыйны рэзерв: дзевяці гадоў у арміі i тры гады на

флоце. Істотным момантам з'яўлялася тое, што пачынаючы з 1875 г. непісьменныя за гады

вайсковай службы абавязкова вучыліся грамаце.

Хоць фармальна саслоўны характар царскай арміі i флоту адышоў ў нябыт, на

самай справе служба ў афіцэрскіх чынах заставалася пераважна прывілегіяй дваранскага

саслоўя і, такім чынам, захоўвала каставы характар

. Увядзенне ўсеагульнай воінскай

павіннасці і паслядоўнасць выканан-

______________

Бярозкіна Н.Ю. Гісторыя кнігадрукавання Беларусі (XVI - пачатак XX ст.): 2-е

выд. Мн., 2000. С 92.

Зайончковский ПЛ. Офицерский корпус русской армии перед первой мировой

войной // Вопросы истории. 1981. № 4. С. 22, 28 - 29.

176

ня вайсковай рэформы зрабілі яе найболын удалай i дасканалай сярод усіх

рэформаў 60-70-х гг.

Контррэформы. Рэжым выключмых законаў у Беларусі. Рэформы 60-70-гг.

значна змянілі сацыяльна-эканамічны лад i грамадскае аблічча Расійскай імперыі, але,

праводзімыя "зверху", яны, вядома, не мелі i не маглі мець усеагульнага характару. Па-за

працэсам перабудовы i рэфармавання засталіся вышэйшыя органы дзяржаўнай улады,

цэнтральная адміністрацыя i ўлада манарха. Адсутнічалі змены і ў нацыянальнай

палітыцы царызму. Ліберальныя намаганні самадзяржаўя сутыкнуліся спачатку з

антыўрадавымі дэманстрацыямі i пракламацыямі, паўстаннем 1863-1864 гг., а по-тым i з

тэрарыстычнымі актамі радыкальных рэвалюцыйных колаў. 4 красавіка 1866 г. былы

студэнт Д. Каракозаў здзейсніў замах нажыццё імператара Аляксандра II. Усё гэта значна

ўзмацніла i без таго ўплывовую пазіцыю праціўнікаў рэформаў i рэакцыянераў. У канцы

красавіка 1866 г. Аляксандр II аддаў загад аб стварэнні Асобай камісіі "для изыскания

всякого рода мер для всех управлений"

. Гэта стала першым крокам на шляху

контррэформаў, хаця адначасова працягвалася праца i па рэфармаванню грамадскага i

дэяржаўнага жыцця.

У 1866 г. суддзі былі падначалены ўладзе губернатара, з вядзення акру-говых

судоў забралі справы аб парушэнні цэнзурных правілаў. У 70-х гг. урад змяніў парадак

судаводства па палітычных справах. У 1878 г. разгляд спраў аб антыўрадавых

выступлениях быў перададзены з суда прысяжных у судовыя палаты i нават у выключных

выпадках у ваенныя суды. Законы ад 12 чэрвеня 1884 г. i 28 красавіка 1887 г. павялічылі

адміністрацыйны нагляд за фарміраваннем складу прысяжных

. Закон ад 12 лютага 1887 г.

фактычна адмяніў публічнасць суда i даў міністру юстыцыі права паводле свайго мер-

кавання абвяшчаць судовыя пасяджэнні закрытымі

Згодна з новым "Палажэннем аб корпусе жандараў", зацверджаным 9 верасня

1867 г., асновай жандарскага ведамства сталі губернскія жандарскія ўпраўленні i

наглядальны склад корпуса жандараў. Пры гэтым у Паўночна-Заходнім краі апрача

губернскіх жандарскіх упраўленняў стваралася i 50 павятовых. Закон 19 мая 1871 г.

значна пашырыў паўнамоцтвы жандарскіх упраўленняў у справах вядзення пошуку i

расследавання дзяржаўных злачынстваў. Раней чыны корпуса жандараў дзейнічалі на

аенове інструкцый. Зараз яны атрымалі законнае права на негалоснае назіранне, агляды,

вобыскі, канфіскацыю дакументаў i матэрыялаў у ходзе следства.

За пачатковай школай быў узмоцнены адміністрацыйны нагляд. 3 гэтай мэтай у

1869 г. уводзілася пасада інспектара народных вучылішч, у 1874 г. - дырэктара народных

вучылішч. 13 чэрвеня 1884 г. было выдадзена палажэнне аб царкоўнапрыходскіх школах.

Яны засноўваліся нароўні з земскімі і падпарадкоўваліся духоўнаму ведамству. На

афіцыйным узроўні неаднаразова падкрэслівалася жаданне павялічыць колькасць

царкоўнапрыходскіх школ.

У пачатку 70-х гг. былі прыняты меры з мэтай абмежаваць доступ да сярэдняй i

асабліва вышэйшай адукацыі асобам недваранскага паходжання.

_____________

Оржеховский И.В. Самодержавие против революционной России (1826-1880

гг.). М., 1982. С. 100.

Афанасьев А.К. Присяжные заседатели в России. 1866-1885 гг. // Великие

реформы в России. 1856-1874. М., 1992. С. 199-200.

Троицкий Н.А. Царизм под судом прогрессивной общественности: 1866-1895 гг.

М., 1979. С. 48-49.

177

"Правілы для студэнтаў імператарскіх расійскіх універсітэтаў", прынятыя ў 1879 г.,

ставілі студэнцтва пад жорсткі кантроль

. У 1884 г. новы універсітэцкі статут знішчыў

універсітэцкую аўтаномію. Згодна яму рэкта-ры універсітэтаў прызначаліся ўрадам, тое ж

датычылася i прафесараў. Праграмы выкладання павінны былі зацвярджацца

Міністэрствам народнай асветы, для кантролю за паводзінамі студэнтаў стваралася асобая

інспекцыя.

Царызм павёў наступ i на рэформу цэнзуры - самую абмежаваную i

непаслядоўную з усіх рэформаў. У канцы мая 1866 г. "по высочайшему повелению" былі

закрыты радыкальныя часопісы "Современник" i "Русское слово". 3 мэтай усталяваць

жорсткі кантроль, у першую чаргу над палітычным зместам друку, з 1873 г. міністру

ўнутраных спраў было дазволена спыняць на неакрэслены час выданне перыядычных

органаў. Праз шэсць гадоў такія паўнамоцтвы атрымалі і генерал-губернатары. Правілы аб

друку ад 28 жніўня 1882 г. канчаткова засведчылі курс улад на ўзмацненне цэнзурных

забарон.

Пасля забойства Аляксандра II 14 жніўня 1881 г. было зацверджана "Палажэнне

аб мерах па ахове дзяржаўнай бяспекі i грамадскага спакою". Згодна гэтаму закону любая

мясцовасць магла быць абвешчана на надзвычайным становішчы, a кожны яе жыхар -

зняволены, сасланы без суда на пяць гадоў, адданы ваеннаму суду. Мясцовая

адміністрацыя атрымала права за-крываць навучальныя ўстановы, гандлёвыя i

прамысловыя прадпрыемствы, прыпыняць дзейнасць земстваў i гарадскіх дум, забараняць

органы друку. Выдадзенае як "часовае", тэрмінам на тры гады, гэта "Палажэнне..."

узнаўлялася па заканчэнні кожнага трохгоддзя i дзейнічала да 1917 г.

3 снежня 1882 г.

Аляксандр III зацвердзіў "Палажэнне аб упарадкаванні сакрэтнай паліцыі ў Расійскай

імперыі"

12 ліпеня 1889 г. было прынята "Палажэнне аб земскіх участковых начальніках".

Яны прызначаліся губернатарамі з мясцовых дваран, па ўзгадненню з губернскімі i

павятовымі прадвадзіцелямі дваранства, i зацвярджаліся міністрам унутраных спраў. У

руках земскіх начальнікаў спалучалася адміністрацыйная i судовая ўлада над сялянамі. У

беларускіх гу-бернях - Віцебскай, Магілёўскай i Мінскай - інстытут земскіх начальнікаў

уводзіўся па палажэннго ад 12 чэрвеня 1900 г. замест павятовых па сялянскіх справах

прысутніцтваў

Новае Гарадавое палажэнне, прынятае 11 чэрвеня 1892 г., у цэлым захоўвала

старыя прынцыпы гарадскога самакіравання, але значна павысіла маёмасны цэнз для

выбаршчыкаў, што істотна скараціла ix колькасць. На-прыклад, у Мінску ў 1893 г. такое

права мелі 248 чалавек, што складала ўсяго 0,28 % жыхароў горада

_______________

Зайончковскій П.А. Кризис самодержавия на рубеже 1870-1880 годов. М,

1964. С.120-122.

Зайончковский П.А. Кризис самодержавия на рубеже 1870-1880 годов. С. 402-

407; Захарова Л.Г. Россия на переломе (Самодержавие и реформы 1861-1874 гг.) //

История Отечества: люди, идеи, решения. Очерки истории России IX - начала XX в. М.,

1991. С. 323.

Троицкий НА. Царизм под судом прогрессивной общественности: 1866-1895 гг.

С. 36-37.

Самбук СМ. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. Мн.,

1980. С.98

Шибеко З.В. Минск в конце XIX - начале XX в. Очерк социально-экономического

развития. С. 88.

178

Увядзенне рэжыму контррзформаў амаль не закранула беларускія губерні, бо

болыпасць рэформаў 60-70-х гг. уводзілася ў Беларусі са спазнен-нем i значнымі

абмежаваннямі. Такім чынам, магчыма меркаваць, што Беларусь, не зведаўшы рэформаў у

поўным памеры, адразу сутыкнулася з контррэформамі.

У барацьбе з паўстаннем 1863-1864 гг. царскі ўрад выкарыстаў рэжым

выключных законаў. Заходні край быў абвешчаны на ваенным становішчы. Паводле

законаў ваеннага часу мужчынскае насельніцтва, за выключэннем сялян, не мела права

без дазволу ўлад пакідаць месца свайго жыхарства больш чым на 30 вёрст

Ваеннае становішча адмянялася паступова (з 1866 па 1870 г.), пачынаючы з

усходніх губерняў Беларусь Толысі ў 1868 г. былі скасаваны следчыя камісіі i спынена

следства па справах за ўдзел у паўстанні 1863 г. У 1883 г. у сувязі з каранаваннем

Аляксандра III былі амнісціраваны і атрымалі права вярнуцца на радзіму яго ўдзельнікі.

У Беларусі да ліку выключных законаў трэба дадаць спробы царызму

выкарыстаць эканамічныя рычагі ў барацьбе з "мяцежным краем". Першым крокам у

гэтым напрамку стала ўвядзенне паводле указу ад 15 сакавіка 1863 г. практыкі

секвестравання маёмасці асоб, што знаходзіліся пад следствам або дапамагалі паўстанцам.

Секвестраваныя маёнткі паводле закону ад 10 снежня 1865 г. належалі прымусоваму

продажу "асобам рускага паходжання". Па загаду цара ад 5 жніўня 1863 г. i на падставе

ваенна-крымінальнага статута праводзілася канфіскацыя зямельнай маёмасці ўдзельнікаў

паўстання 1863 г. Такое становішча існавала да 11 мая 1873г., калі новае распараджэнне

цара спыніла незавершаныя судовыя справы аб канфіскацыі.

Мясцовыя памешчыкі был i абкладзены дадатковым зборам у памерах 10 % ад

прыбытку. Для тых дваран, якія мелі дамы ў гарадах, такі кантрыбуцыйны збор складаў 1

% ад ix кошту. 3 грошай, атрыманых па гэтых сборах, мясцовым царскім чыноўнікам

плацілі 50 % надбаўкі да жалавання, утрымлівалі жандарскія каманды, будавалі i

рамантавалі праваслаўныя цэрквы. Кантрыбуцыйныя зборы былі адменены толькі ў 1897

г.

Часцей за ўсё такія меры выкарыстоўваліся на акупіраваных тэрыторыях, што яскрава

сведчыць пра стан беларуска-літоўскіх губерняў у складзе Расійскай імперыі.

"Асобы польскага паходжання" ў Беларусі, Правабярэжнай Украіне i Літве ў

сярэдзіне 60-х гг. XIX ст. паводле палажэння ад 5 сакавіка 1864 г. i інструкцыі ад 23

ліпеня 1865 г. былі пазбаўлены права арэнды казённых, а таксама прыватнаўласніцкіх

зямель, набытых ix уладальнікамі на льготных умовах, вызначаных царызмам з мэтай

пашырзння "рускага" землеўладання. Пазней, згодна з законам ад 10 снежня 1865 г., у

Беларусі, Літве і на Правабярэжнай Украіне яны наогул пазбаўляліся права наоываць

зямельную маёмасць, акрамя пераходу яе па спадчыне. Законам ад 27 снежня 1884 г. у

сельскай мясцовасці ім забаранялася таксама арандаваць нерухомую маёмасць (у тым ліку

зямельную) усіх відаў. Тыя, хто заключыў арэндныя пазямельныя кантракты раней,

пазбаўляліся агульнаўстаноўленага права ix прадаўжэння на тэрмін ад 12 да 36 гадоў.

Выключэнне складалі толькі арандатары маёнткаў, якія заснавалі ў ix фабрычна-заводскія

прадпрыемствы. Ім дазвалялася заключаць арэндны дагавор i працягваць тэрмін яго

дзеяння да 30 гадоў.

_______________

Самбук СМ. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. С. 25.

Там жа. С.26,70.

179

спыніліся. Ен пераважаў над ростам колькасці насельніцтва ўсіх хрысціянскіх

веравызнанняў, i ў першую чаргу католікаў (табл. 6).

Табліца 6. Прырост колькасці праваслаўных i католікаў за 1864-1897 гг., тыс.

чалавек*

Губерня Праваслаўныя Католікі

1864 г. 1897 г. прырост

1864 г. =

100 %

1864 г. 1897 г. прырост

1864 г. =

100 %

Віленская 119,1 415,3 348,7 607,5 935,8 154,0

Віцебская 444,9 825,6 185,6 230,2 357,3 155,2

Мінская 716,4 1558,3 217,5 179,9 217,9 121,1

Магілёуская 738,3 1402,2 189,9 43,0 50,1 116,5

Гродзенсхая 483,4 913,3 188,9 273,1 386,5 141,5

Усяго 2502,1 5114,7 204,4 1333,7 1947,6 146,0

*Наличное население обоего пола по уездам и городам, с указанием

преобладающих вероисповеданий и главнейших сословий. Б.м., 1905. С. 3, 4, 8,17; Атлас

народонаселения Западно-русского края по исповеданиям.

Нават калі браць пад увагу, што статыстычныя даныя, якія збіраліся афіцэрамі

Генеральнага штаба ў пачатку 60-х гт. i былі пакладзены ў аснову "Атласа

народонаселения Западно-Русского края по исповеданиям" былі не вельмі дакладнымі,

тэндэнцыя прасочваецца даволі выразна. Калі ў пачатку 60-х гг. у пяці губернях было

2502,1 тыс. праваслаўных i 1333,7 тыс. католікаў (г. зн. на аднаго католіка прыходзілася

амаль два праваслаўных), то к канцу XIX ст. суадносіны на карысць праваслаўных

павялічыліся яшчэ больш. Згодна з перапісам 1897 г. колькасць праваслаўных і

аднаверцаў складала 60 % ад агульнай колькасці насельніцтва пяці губерняў (па 35

беларускіх паветах гэта лічба склала 4599,4 тыс. i 70,8 %).

180

У мэтах распаўсюджання і замацавання праваслаўнай веры было выра-лана

адрадзіць брацкі рух. У 1864 г. былі зацверджаны асноўныя правілы для заснавання

праваслаўных царкоўных брацтваў. Найбольш вядомымі з іх у Беларусі сталі брацтвы ў

Полацку, Магілёве, Віцебску. За дзесяць гадоў дзейнасці Полацкае брацтва падрыхтавала

на свае сродкі 20 народных настаўнікаў, аказвала дапамогу жаночай бясплатнай школе ў

Полацку, трымлівала багадзельню на 10-12 чалавек. Брацтва штогод дапамагала бедным

вучням Полацкагадухоўнагавучылішча, выплачвала 13 стыпендый вучням Полацкай

настаўніцкай семінарыі

Гэтым жа мэтам - зацвярджэнню пазіцый праваслаўя ў беларускіх гу-бернях -

служылі i праваслаўныя манастыры. Царскія ўлады разглядалі манастыры як "расаднікі

веры, набожнасці i рускіх асноў сярод тутэйшага пра-заслаўнага насельніцтва" i таму

надавалі ўвагу ix развіццю. Тым не менш, нягледзячы на тое што ў 60 - 90-я гг. было

заснавана некалькі манастыроў, агульная ix колькасць у Беларусі зменшылася.

Адбывалася гэта таму, што закрываліся невялікія манастыры, якія з-за сваёй беднасці і

малалікасці ма-нахаў не маглі аказваць ніякага уплыву на мясцовае насельніцтва, затое

"мацоўваліся астатнія. Значная частка манастыроў у 90-я. гг. налічвала ў сваім штаце 50 i

больш чалавек. Манастыры садзейнічалі аднаўленню брац-гваў, стварэнню брацкіх школ,

вялі выдавецкую дзейнасць, адкрывалі прытулкі і багадзельні.

Рэпрэсіўныя меры супраць каталіцкага касцёла. У адрозненне ад

праваслаўнай царквы, пазіцыі якой у 60-90-я гг. значна ўзмацніліся, каталіцкая царква

працягвала страчваць свой былы ўплыў у Беларусі. Больш таго, у палітыцы расійскага

ўрада адносна каталіцкай царквы адбыліся даволі істотныя перамены. Яны былі

выкліканы той пазіцыяй, якую займала каталіцкае духавенства ў паўстанні, a менавіта:

большасць ксяндзоў i манахаў апынулася на баку паўстанцаў ці шчыра спачувала ім.

______________

Полоцкие епархиальные ведомости за 1878 год. Витебск, 1878. С. 72, 117,128.

181

У адказ урад павёў у адносінах да каталіцкай царквы ў Беларусі больш

мэтанакіраваную i жорсткую лінію. Галоўнай яе мэтай стала змяншэнне ўплыву

каталіцкага духавенства на мясцовае насельніцтва. Жорсткасць жа праяўлялася ў тых

метадах, якімі гэта палітыка ажыццяўлялася на практыцы. Шырока праводзіліся

рэпрэсіўныя меры супраць каталіцкага духавенства, што прыняло ўдзел у паўстанні,

адбывалася скасаванне касцёлаў i кляштараў i перавод рознымі шляхамі вернікаў у

праваслаўе, прымаліся абмежавальныя законы ў адносінах да дзейнасці каталіцкай

царквы.

За ўдзел у паўстанні на Літве i Беларусі восем каталіцкіх святароў былі пакараны

смерцю. Прычым кожны другі - толькі за чытанне рэвалюцыйнага маніфеста

. Дзесяткі

ксяндзоў былі сасланы ў Сібір або ва ўнутраныя губерні Расіі, пазбаўлены сана, панеслі

іншыя пакаранні.

Да рэпрэсіўных мер, што прымяняліся да каталіцкай царквы, адносілася i

закрыццё касцёлаў i кляштараў. За 1864 - 1867 гг. па Віленскай i Гродзенскай губернях ix

было скасавана 140

. У Ашмянскім дэканаце ў канцы 1866 г. дзейнічала толькі дзевяць

касцёлаў i капліц, у той час як у 1864 г. ix было 17. У Гродзенскім дэканаце з 25 касцёлаў і

капліц засталося 11, у Лідскім - 13 з 20, у Кобрынскім - 2 з 7, у Слонімскім - 5 з 33 i г.д.

Яшчэ больш рашучыя меры прымяняліся да кляштараў. У выніку к канцу XIX ст. у

беларускіх гу бернях засталося толькі два мужчынскія кляштары (з пяццю манахамі) і тры

жаночыя (з 35 манашкамі). Агульная колькасць касцёлаў і капліц склала 466, колькасць

каталіцкіх святароў - 505. Паменшылася колькасць каталіцкіх вернікаў.

У мэтах паслаблення ўплыву каталіцкіх святароў на беларускі народ быў

распрацаваны план пад назвай "распалячванне касцёла". Сутнасць яго зводзілася да таго,

каб увесці ў каталіцкіх касцёлах беларускіх губерняў рускую мову замест польскай у

дадатковае набажэнства i казанні.

Адносіны расійскага грамадства да гэтага плана не был i аднолькавымі. Адны

лічылі, што касцёл павінен заставацца польскім, баючыся, што ўвядзен-не рускай мовы

аўтаматычна паставіць у раўнапраўнае становішча католікаў-палякаў з праваслаўнымі. А

гэта, маўляў, зусім не будзе спрыяць праваслаўю i абрусенню краю. Прыхільнікі

распалячвання касцёла сцвяр-джалі: беларусы - гэта тыя ж рускія, i ix трэба паступова

русіфікаваць, каб у хуткім часе схіліць у праваслаўе. Такім чынам, i адны, i другія

падтрымлівалі палітыку русіфікацыі ў адносінах да беларусаў. Разыходзіліся яны толькі ў

метадах яе ажыццяўлення.

Што ж тычылася адносін да гэтай ідэі саміх беларусаў-католікаў, тут вельмі

трапна сказаў у свой час ксёндз А. Станкевіч: "Для народа было ўсё роўна: чужая мова

польская, чужая мова i расійская. Але да польскай ён быў ужо прывыкшы. Ды i ўсё

ўцісканае, крыўджанае, як заўсёды бывае, многа ў сабе мае маральнай сілы і красы"

_____________

Аддзел рукапісаў Расійскай нацыянальнай бібліятэкі (С.-Пецярбург), ф.629,

спр.186, арк. 1,12,23,26,38,52.

Ważynśki A. Litwa pod wzglądom prześladowania w niej rzymsko-katolickiego

kościoła. Posnań, 1897. S. 12-53.

ГА Літвы, ф. 604, воп. 5, спр. 397, арк. 31 -37; ф. 604, воп. 1, спр. 4839, арк. 21 -

33; спр. 4872, арк. 1, 2.

Stankiewicz Ad. Rodnaja mowa u świątyniach. Wilna, 1929. S. 57.

182

Таксама не былі аднароднымі i адносіны да русіфікацыі касцёла з боку каталіцкіх

святароў. Большасць, зразумела, была супраць гэтага. Але знайшліся i прыхільнікі. На

тэрыторыі Беларусі адным з самых актыўных праваднікоў такой палітыкі стаў ксёндз Ф.

Сянчыкоўскі, які працаваў на Міншчыне. Дзякуючы яго намаганням, падтрымцы ўлад i

прыхільнікаў, ужо ў пачатку 70-х гг. у 32 касцёлах Мінскай губерні гучала руская мова,

аднак ненадоўга. Як i ўсё прымусовае, тэта акцыя мела часовы поспех. Ужо ў пачатку 80-х

гг. частка ксяндзоў адмовілася ўжываць рускую мову замест польскай.

Моўная праблема ў каталіцкім касцёле Беларусі то затухала, то зноў успыхвала,

але існавала ўсю другую палову XIX ст., абвастраючы i без таго складанае становішча ў

краі.

Адносіны да старавераў і пратэстантаў. Стараверы пражывалі ва ўсіх

беларускіх губернях, акрамя Гродзенскай. У 60-70-я гг. XIX ст. адбываюцца змены ва

ўрадавай палітыцы ў адносінах да старавераў: прыхільнікам так званых "менш шкодных"

сект была даравана палёгка ў ix грамадскіх правах i выкананні духоўных адпраў.

Дазвалялася ствараць школы граматы, пасылаць дзяцей у агульныя навучальныя ўстановы

без абавязковага вывучэння Закона Божага. Стараверы атрымалі права чыніць грамадскую

малітву, выконваць адправы i набажэнствы па сваіх абрадах, пры ўмове, каб не было

публічнага "спакуслівага" для праваслаўных уплыву.

Відавочна, што гэтым пераменам садзейнічалі не толькі агульныя ўмовы

правядзення буржуазных рэформаў, але i адносіны старавераў да паўстання 1863 г., якія

выявіліся ў падтрымцы царскага ўрада. Выказваючы за гэта сваю ўдзячнасць, цар дазволіў

стараверам адкрыць шэраг малітоўных дамоў.

Галоўным заняткам старавераў, якія пражывалі ў беларускіх губернях, было

земляробства. Сваёй зямлі яны, за невялікім выключэннем, не мелі, а брал i ў арэнду. 22

мая 1876 г. былі зацверджаны спецыяльныя правілы землеўладкавання старавераў.

Правілы вызначалі, што ваўладаннях, якія нале-жаць уласнікам, гарадам або розным

установам, дзе аднаверцы i стараверы пасяліліся да 17 чэрвеня 1863 г., займаемыя імі

ўчасткі пакідаліся ў пастаяннай бестэрміновай арэндзе на тых жа ўмовах, што дзейнічалі

да гэтага часу. Гэтыя ж участкі стараверы мелі права выкупляць

Яшчэ адзін важны дакумент, які сведчыць аб дэмакратызацыі палітыкі ўлад у

адносінах да старавераў, - указ ад 3 мая 1863 г. Згодна з гэтым дакументам члены ўсіх

стараверчаскіх сектаў, акрамя скапцоў, атрымлівалі паш-парты i маглі перамяшчацца

ўнутры Расійскай імперыі на агульных умовах. Ім дазвалялася займацца гандлем i

промысламі, займаць службовыя пасады i г.д.

Колькасць пратэстантаў у Беларусі, як i раней, была нязначнай. У пачатку 60-х гг.

у пяці губернях пражываў 19 951 чалавек, што належалі да рэфар-матаў i лютэран.

Найбольш пратэстантаў (галоўным чынам лютэран) пражывала ў Віцебскай губерні - 12

420 чалавек (1,57 % ад агульнай колькасці насельніцтва). Затым ішлі Гродзенская губерня

- 55С0 чалавек (0,6 %), Віленская - 891 (0,1 %), Мінская - 684 (0,07 %), Магілёўская - 456

(0,05%)

. За 60-90-я гг. колькасць пратэстантаў у Беларусі павялічылася. Першае

____________

Полоцкие епархиальные ведомости за 1876 год. Витебск, 1876. С. 572, 573.

Литовские епархиальные ведомости за 1883 год. Вильна, 1883. С. 199-200.

Атлас народонаселения Западно-русского края по исповеданиям.

183

месца па-ранейшаму займала Віцебская губерня. У 1897 г. тут пражывалі 46 654

пратэстанты (3,1 % ад агульнай колькасці насельніцтва)

Адносіны пратэстантаў з адміністрацыйнымі ўладамі i праваслаўнай царквой

былі звычайна памяркоўнымі. 3-за малалікасці пратэстанцкіх вернікаў царскія ўлады

вялікіх перашкод ім не чынілі, але пры магчымасці імкнуліся стрымліваць рост колькасці

вернікаў i культавых устаноў пратэстантаў. У справаздачы обер-пракурора Свяцейшага

Сінодаза 1883 г. адзначалася : "Лютэране, якія належаць у большасці да службовага i

купецкага саслоўяў, не праяўляюць фанатызму ў адносінах да праваслаўнай царквы, але i

не спачуваюць ёй. Епархіяльнае кіраўніцтва прымае меры, каб адмежа-ваць праваслаўнае

насельніцтва ад іншаверцаў"

У другой палове XIX ст. узнікла некалькі плыней пратэстанцкага сек-танцтва. У

канцы 70-х гг. у Гомельскім павеце былі выяўлены штундысты. Занесены сюды штундызм

з паўднёвых раёнаў, куды жыхары павета адпраўляліся ў заробкі. У 80-я гг. штундысты

з'явіліся ў Рагачоўскім павеце Магілёўскай губерні, Віцебскай губерні i іншых месцах.

Але меры, прынятыя ўладамі (тры паслядоўнікі штундызму былі пазбаўлены маёмасці i

сасланы ў Закаўказзе, два - адпраўлены ў турму) не далі магчымасці далейшаму

распаўсюджанню

. У 1894 г. штундызм быў аб'яўлены ў Расійскай імперыі па-за законам.

Пасля пастановы штундысцкі рух пайшоў на спад i з ця-гам часу перастаў існаваць,

зліўшыся з баптызмам. Баптысцкія абшчыны былі заснаваны на Гомельшчыне, у Слуцкім

i Пінскім паветах, Мінску, Віцебскай губерні.

Крыху пазней, чым штундызм i баптызм, з'явілася ў Беларусі i евангелічнае

хрысціянства. У 1882 г. паслядоўнікі гэтага вучэння выяўлены ў Чачэрску. Што тычылася

адвентысцкага веравучэння, то яно распаўсюджваецца ў Беларусі ў пачатку XX ст.

Палітыка ў дачыненні да нехрысціянскіх канфесій. У палітыцы ўрада ў

дачыненні да нехрысціянскіх канфесій (іудаізму, мусульманства) у 60-90-я гг. вялікіх змен

не назіралася. Іудзеі складалі даволі значную ў колькасных адносінах групу па

веравызнаннях. Калі ў пачатку 60-х гг. у пяці губернях пра-жывала 463217 іудзеяў, то,

згодна перапісу, у 1897 г. - 1 209 815. Па губернях гэтая лічба размяркоўвалася наступным

чынам: у Віленскай губерні -204 686 чалавек, што складала 12,86 % ад агульнай колькасці

насельніцтва; у Віцебскай - адпаведна 176 629 чалавек (11,79 %), у Гродзенскай - 280 489

чалавек (17,49 %), у Мінскай - 345 015 чалавек (16,1 %), у Магілёўскай -203 949 чалавек

(12,1 %)

Палітыка русіфікацыі Беларускага краю наклала свой адбітак і на яўрэйскае

насельніцтва. Забаранялася насіць яўрэйскае адзенне, "пейсы хасідаў". У яўрэйскіх

навучальных установах уводзілася абавязковае вывучэнне рускай мовы. Нягледзячы на

насцярожаныя адносіны да гэтага з боку меламедаў i трымальнікаў хедараў, цяга

яўрэйскага насельніцтва да ўспрыняцця рускай мовы i культуры была вялікай. Яўрэйскія

абшчыны стваралі

_______________

Наличное население обоего пола по уездам и городам, с указанием

преобладающих вероисповеданий и главнейших сословий. С. 3, 4.

Литовские епархиальные ведомости за 1886 год. Вильна, 1887. С. 39.

Обзор Могилевской губернии за 1879 год. Могилев, 1880. С. 37; Обзор

Витебской губернии за 1889 год. Витебск, 1890. С. 49, 50.

Атлас народонаселения Западно-русского края по исповеданиям; Наличное

население обоего пола по уездам и городам, с указанием преобладающих вероисповеданий

и главнейших сословий. С. 3,4, 9,17,18.

184

школы рускай граматы, арганізоўвалі прыватнае вывучэнне рускай мовы для

дзяцей, час ад часу гучала руская мова i ў сінагогах.

Галоўныя змены, якія адбываліся ў яўрэйскай адукацыі, заключаліся ў тым, што

яна набывала ўсё больш свецкі характар. Яўрэйская моладзь імкнулася вучыцца ў

гімназіях, універсітэтах, адыходзіла ад рэлігіі сваіх продкаў. У 1872 г. у Вільні быў

створаны гурток моладзі, у якім адмаўлялі яўрэйскую "рэгрэсіўную" рэлігію, "архаічную"

мову i нацыянальнасць i заклікалі да барацьбы за "агульначалавечыя ідэалы i

справядлівасць" (за-снавальнік гуртка Арон Зундзялевіч). "Усе мы, хто жыве ў Расіі, -

пісаў адзін з членаў гуртка Арон Ліберман, - рускія. Аб'яднаемся супраць ворагаў у імя

роўнасці i брацтва"

. Свае ідэі гурткоўцы збіраліся "несці ў народ", але былі арыштаваны.

Некаторым удалося ўцячы за мяжу.

Яўрэйскія пагромы, якія пракаціліся па імперыі ў пачатку 80-х гг., вы-мусілі

многіх змяніць свае погляды. I хаця ў той час пагромная хваля не дакацілася да Беларусі,

яўрэйскае насельніцтва шэрагу беларускіх гарадоў i мястэчак пацярпела ад пажару

. У

выніку гэтых падзей нават тыя, хто яшчэ ўчора горача выступаў за брацтва народаў,

пачалі пісаць i гаварыць пра тое, што "трэба заставацца яўрэямі".

Нягледзячы на перамены ў грамадстве, што адбыліся ў 60-90-я гг. XIX ст., яны не

пахіснулі ролі i значэння, якое займалі яўрэйскія рэлігійныя навучальныя ўстановы -

хедары. Як i раней, гэтым школам належала вядучае месца ў пачатковай адукацыі

яўрэйскіх дзяцей. У 1894 г. у Мінскай губерні, напрыклад, выхаванцы хедараў складалі

66,3 %, у Гродзенскай - 64 % ад усяго кантынгенту дзяцей школьнага ўзросту . У канцы

XIX ст. яўрэй-скую адукацыю ў Мінскай губерні можна было атрымаць у прыватным

рэальным вучылішчы, двух прыватных жаночых прагімназіях, 13 казённых, 33 прыватных

пачатковых вучылішчах, 977 хедарах, шасці талмуд-торах, трох грамадскіх i шасці

прафесійных школах. Прыкладна такое становішча назіралася i ў іншых беларускіх

губернях

Акрамя таго, не страціла сваю вастрыню ва ўзаемаадносінах улад i іудзейскай

канфесіі i праблема рабінату. Прычына яе была ў тым, што, не ўнікаючы глыбока ў

традыцыі іудзейскай веры, расійскі ўрад надаваў рабінам нязвыклыя, з пункту гледжання

яўрэйства, функцыі. Асабліва ўскладнілася гэта праблема пасля прыняцця закона 1857 г.,

згодна з якім яўрэйскія грамадствы павінны былі выбіраць рабінаў з тых асоб, якія

скончылі курс у рабінскіх i казённыхяўрэйскіх вучылішчах 2-гаразраду або мелі атэстат аб

заканчэнні сярэдніх ці вышэйшых навучальных устаноў агульнага тыпу

. Пасля

скасавання рабінскіх вучылішч ix месца занялі яўрэйскія настаўніцкія інстытуты. Аднак

праблема засталася. Яўрэйскія абшчыны, падпарадкоўваючыся ўладам, выбіралі так

званых "казённых" рабінаў, але бачылі ў ix галоўным чынам чыноўнікаў, якія вялі акты

грамадзянскага стану. Разам з тым выбіралі i духоўных рабінаў, якіх i лічылі сваімі

сапраўднымі духоўнымі кіраўнікамі. 3 пункту гледжання расійскага заканадаўства гэтыя

рабіны не мелі ніякіх правоў, i таму пытанні аб ix легалізацыі неаднаразова ставіліся

прадстаўнікамі яўрэйскіх абшчын перад уладамі. Улады вырашылі гэта пытанне часткова:

было дазволена ўключаць у склад духоўных праўленняў

______________

Кандель Ф. Очерки времен и событий из истории российских евреев. 4.2: 1772-

1882 годы. Иерусалим, 1988. С. 244.

Дубнов С. Новейшая история еврейского народа. Рига, 1937. Т. 3. С.102.

Баранова А. Да пытання аб гісторыі адукацыі яўрэяў у Беларусі ў ХІХ-ХХ стст.

// Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 4. Мн., 1995. С. 77.

Гальперин А. Стан i тэндэнцыі развіцця яўрэйскай адукацыі // Беларусіка -

Albaruthenica. Кн. 4. С. 157.

185

прадстаўнікамі яўрэйскіх абшчын перад уладамі. Улады вырашылі гэта пытанне

часткова: было дазволена ўключаць у склад духоўных праўленняў малітоўных абшчын так

званых "вучоных", г. зн. тлумачальнікаў веры i рэлігійных пытанняў. Кніга была

складзена хрышчоным яўрэем з Мінска Якавам Брафманам i ўяўляла сабой шэраг актаў (з

каментарыямі) Мінскага кагалу канца XVIII - пачатку XIX ст.

Палітыка ўлад у дачыненні да мусульман была больш памяркоўнай. Дакладней,

татары-мусульмане, што пражывалі ў беларуска-літоўскіх губернях, не прыцягвалі

пільнай увагі ўлад. На гэта ўплывалі, на погляд аўтараў, дзве прычыны: па-першае,

невялікая колькасць татараў-мусульман. У пачатку 60-х гг. яны пражывалі ў Віленскай,

Гродзенскай i Мінскай губернях у колькасці 6 196 чалавек. У 1897 г. гэта лічба склала 13

877 чалавек

. Па-другое, добрыя адносіны татараў-мусульман з іншымі народамі i

канфесіямі, чаму спрыяла працаздольнасць i высокая маральнасць мусульман.

Лаяльнасць улад да мусульман не азначала, аднак, што яны аказвалі

матэрыяльную падтрымку гэтай канфесіі. Згодна з заканадаўствам Расійскай імперыі

духоўныя асобы мусульман i мячэці павінны былі ўтрымлівацца на сродкі саміх

прыхаджан. Спробы мусульманскіх абшчын атрымаць грошы ад казны, як правіла,

поспеху не прыносілі.

Палітыка русіфікацыі Беларускага краю закранула i мусульманскую канфесію. Да

пачатку XIX ст., як адзначаюць даследчыкі, сярод татараў-мусульман заставалася выразна

акрэсленай тэндэнцыя далейшага рас-

_____________

Кандель Ф. Очерки времен и событий из истории российских евреев. С.241;

Гессен Ю. История еврейского народа в России. М., 1923. Т.2. С. 200.

Атлас народонаселения Западно-русского края по исповеданиям; Наличное

население обоего пола по уездам и городам, с указанием преобладающих вероисповеданий

и главнейших сословий. С. 3,4, 9,17,18.

186

паўсюджвання польскай мовы

. Доўгі час польская мова лічылася

больш-"сацыяльна прэстыжнай". У XIX ст., i асабліва ў 60-я гг., яна пачала выцясняцца

рускай. Працэс русіфікацыі найбольш закрануў мінскую служылую татарскую

інтэлігенцыю. Гэта з'явілася вынікам гімназічнай адукацыі, службы. 3 мэтай русіфікацыі

канфесійнага жыцця мусульман урад забараніў рабіць надмагільныя надпісы на польскай

мове, што было даволі характэрна для татарскіх мізараў (могілак)

Такім чынам, канфесіянальная палітыка царскіх улад у Беларусі ў 60 -90-я гг. XIX

ст. садзейнічала таму, што пазіцыі праваслаўнай царквы тут значна ўмацаваліся. У той жа

час абмежавальныя законы ў адносінах да каталіцкай царквы, адкрытыя рэпрэсіўныя

дзеянні з боку ўлад абцяжарвалі дзейнасць каталіцкага духавенства, звужалі сферу яго

дзейнасці. Больш цярпімымі былі адносіны ўлад да нешматлікіх хрысціянскіх i

нехрысціянскіх канфесій.

ГЛАВА 2

ПЕРАХОД ДА КАШТАЛІСТЫЧНАЙ РЫНАЧНАЙ ГАСПАДАРКІ

1. Развіццё капіталістычных адносін у вёсцы. Феадальна-прыгонніцкія

перажыткі

Рост капіталізму ў сельскай гаспадарцы. У Беларусі, як i ў іншых рэгіёнах

Расійскай імперыі, пасля рэформы 1861 г. вызначальным фактарам эвалюцыі

сельскагаспадарчай вытворчасці стала развіццё таварна-грашовых, капіталістычных

адносін. Рыначныя сувязі сельскай гаспадаркі пашыраліся. Яны з'яўляліся рычагом, які

рэгуляваў сельскагаспадарчую вытворчасць у цэлым. Панская гаспадарка ўсё цясней

звязвалася з рынкам, станавілася прадпрымал ьніцкай. Сялянская гаспадарка таксама

набывала буржуазны характар. Аднак у ёй панаваў дробнатаварны уклад, звязаны з

простай таварнай вытворчасцю. Але ва ўмовах капіталістычнай фармацыі гэта

вытворчасць пастаянна параджала капіталістычныя адносіны, вяла да расслаення сялян-

таваравытворцаў на сялянскую буржуазію i сельскі пралетарыят.

Павелічэнне вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі на продаж было

абумоўлена развіццём прамысловасці, чыгуначным будаўніцтвам, ростам гарадскога

насельніцтва i пралетарызацыяй вясковай беднаты. Пашырэнню гандлёвых сувязяў

сельскай гаспадаркі Беларусі садзейнічала таксама наяўнасць шырокай сеткі зручных

водных зносін i параўнаўча густой сеткі чыгуначных шляхоў, што звязвалі яе са знешнімі

i ўнутранымі рынкамі Расіі. Тут была сканцэнтравана вялікая колькасць войскаў, што

патра-бавала значных паставак сельскагаспадарчых прадуктаў.

Развіццё капіталізму ў сельскай гаспадарцы выяўлялася перш за ўсё ў пашырэнні

вытворчасці, асабліва таварнай прадукцыі, інтэнсіфікацыі i паглыбленні спецыялізацыі

земляробства, узмацненні ўжывання машын i ўдасканаленых прылад працы, паляпшэнні

агракультуры, пашырэнні скарыстання вольнанаёмнай рабочай сілы, выцясненні

напаўпрыгонніцкіх формаў гаспадарання капіталістычнымі, сацыяльна-класавай

палярызацыі сялянства.

______________

Думін С.У., Канапацкі І.Б. Беларускія татары: мінулае i сучаснасць. C.139.

Там жа.С139, 140.

187

Асноўнай галіной земляробства па-ранейшаму заставалася збожжавая гаспадарка.

У парэформенны перыяд у вытворчасці збожжа быў зроблены значны крок наперад.

Паводле афіцыйных звестак, у 1898 - 1900 гг. у параўнанні з 1861-1870 гг. сярэднегадавы

чысты збор (за вылікам насення) збожжавых культур на сялянскіх надзельных i

прыватнаўласніцкіх землях Беларусі вырас з 44,5 млн да 106,1 млн пудоў, або ў 2,4 раза.

Характэрна, што за гэты час ix пасяўная плошча павялічылася з 2618 тыс. да 3373,1 тыс.

дзесяцін, або толькі на 28,8 %. Павелічэнне збору збожжавых, асабліва на панскай зямлі,

адбывалася пераважна за кошт інтэнсіфікацыі ix вытворчасці. За адзначаны перыяд

агульная сярэдняя ўраджайнасць збожжавых культур павысілася з 25,7 да 40 пудоў з

дзесяціны (у 1,6 раза). Нягледзячы на тэта, у канцы XIX ст. яна працягвала прыкметна

ўступаць сярэднім ураджаям збожжавых большасці рэгіёнаў Еўрапейскай Расіі

У 60-70-я гг. XIX ст. вытворчасць збожжа заставалася галоўным кірункам

рыначнай спецыялізацыі сельскай гаспадаркі Беларускага рэгіёна. На продаж паступала

вялікая колькасць яго, пераважна з панскіх маёнткаў. У сярэдзіне другога парэформеннага

дзесяцігоддзя адсюль па чыгунках i водных шляхах было адпраўлена ў іншыя рэгіёны

Расійскай імперыі i за мяжу 8,1 млн пудоў зерня i мукі, што перавышала ўвоз на 3 млн