Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Каралеўства Польскага. Сярод 290 чарнарабочых - 245 сялян, 4 двараніны, 27 іншаземцаў,

9 адстаўных i бестэрміновых салдат, 2 ураджэнцы Каралеўства Польскага

3 цягам часу сярод рабочых усё часцей сустракаліся выхадцы з рабочых сем'яў,

патомныя пралетарыі. Гэта была якасна новая з'ява. Выхадцы з сем'яў рабочых ва ўсіх

галінах вытворчасці, улічаныя перапісам 1897 г., складалі каля 20 % прамысловага

пралетарыяту Беларусі

Найболыл шматлікія атрады прамысловага пралетарыяту Беларусі працавалі ў

тэкстыльнай, дрэваапрацоўчай i кардона-папяровай, харчовай, металаапрацоўчай i

сілікатна-будаўнічай галінах. Удзельная вага фабрычных рабочых у 1900 г. найбольш

высокай былаўзапалкавай, шарсцяной,папярова-друкарскай, металаапрацоўчай і

харчасмакавай галінах прамысловасці

Нацыянальны склад рабочых мяняўся ў залежнасці ад галіны прамысловасці, таго

месца, дзе было размешчана прадпрыемства, i нацыянальнасці жыхароў. У буйных

гарадах адносна больш было яўрэйскіх, польскіх і рускіх рабочых. У сельскай мясцовасці

пераважалі пралетарыі-беларусы. Затое яўрэйскія рабочыя там амаль што не сустракаліся.

Не дапускаліся яўрэі i да работы на чыгунках i казённых прадпрыемствах

. Калі

ўладальнікам прадпрыемства быў яўрэй, часцей за ўсё нацыянальнасць гаспадара i

рабочых супадала. Рабочыя-чыгуначнікі вызначаліся сваім канфесіянальным

(пераважнахрысціяне) i этнічным (беларусы, рускія, палякі i ўкраінцы) складам, а таксама

высокім прафесійным i адукацыйным узроўнем.

На рубяжы XIX - XX стст. у прамысловасці Беларусі працавалі 237 тыс. рабочых.

На чыгунках колькасць рабочых дасягала 25 тыс. У іншых сферах народнай гаспадаркі

(рачны i гужавы транспарт, будаўніцтва, гандаль, сельская гаспадарка i інш.) было занята

каля 200 тыс. чалавек. Агульная колькасць пастаянных наёмных рабочых у Беларусі ў той

час перавышала 460 тыс.

Становішча рабочых. Становішча пралетарыяту залежала ад тыпу

прадпрыемства, галіны вытворчасці, месца яго размяшчэння, а таксама асобы рабочага.

Гэта тлумачыцца тым, што захоўваліся саслоўныя, этнічныя, канфесіянальныя правы i

абмежаванні.

У прамысловасці i на транспарце Беларусі існавалі розныя ступені эксплуатацыі,

умоў працы i жыцця рабочых: ад самых жорсткіх да даволі ліберальных, што не саступалі

лепшым заходнееўрапейскім узорам сацыяльнай

_______________

Шыбека 3. Гарады Беларусі (60-я гады XIX - пачатак XX стагоддзяў). С154.

Гістарычны архіў Літвы, ф.388, воп.1, спр.654, арк.4, ад. 5.

История рабочего класса Белорусской ССР. T.l. C.55.

Там жа. С.57.

Біч М.В. Нацыянальны склад прамысловага пралетарыяту Беларусі ў канцы XIX

ст. пачатку XX ст. // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1972. №4. С.36.

Нарысы гісторыі Беларусі. 4.1. С.ЗЗ9.

211

палітыкі і сацыяльнага партнёрства таго часу. Агульная тэндэнцыя можа быць вызначана

наступным чынам: чым больш буйное i тэхнічна дасканалае прадпрыемства, тым лепшымі

былі ўмовы працы і вышэй заработная плата. Да такіх прадпрыемстваў адносіліся

Добрушская папяровая фабрыка, дзе ў маі 1894 г. упершыню ў Расійскай імперыі быў

ўведзены 8-гадзінны працоўны дзень без змяншэння заработнай платы. На прадпрыемстве

існавала бальніца, аптэка, за кошт фабрыкі аказвалася медыцынская дапамога, дзейнічалі

фабрычная ашчадная каса, фабрычны хор, духавы аркестр, сістэма льгот пры звальненні з

працы, бясплатнае фабрычнае вучылішча і рамесныя касы для дзяцей рабочых

У лепшы бок адрозніваліся і ўмовы працы на казённых прадпрыемствах, асабліва

на чыгунцы. Чыгуначнікі атрымлівалі ў сярэднім большую, чым фабрычна-заводскія

рабочыя, заработную плату

. Толькі казённыя рабочыя мелі права на пенсійнае

забеспячэнне.

Гаспадары малых прадпрыемстваў, рамесных майстэрняў выкары-стоўвалі больш

жорсткія ўмовы эксплуатацыі рабочых, лічачы гэта неабходным сродкам эканамічнага

выжывання ў канкурэнтнай барацьбе. На такіх прадпрыемствах шырэй выкарыстоўвалася

жаночая i дзіцячая праца, больш працяглым быў працоўны дзень i меншая заработная

плата. Сапраўднай трагедыяй для кожнага пралетарыя было беспрацоўе. Нават часовая

страта працы прыводзіла рабочую сям'ю да галечы.

Першапачаткова адносіны паміж рабочымі і работадаўцамі ў фабрычна-заводскай

прамысловасці не рэгуляваліся ніякімі заканадаўчымі актамі. Першым з ix стаў закон ад

29 чэрвеня 1882 г. Ён забараняў прымяненне на фабрыках i заводах працы дзяцей,

маладзейшых за 12 гадоў, начную работу непаўналетніх (да 17 гадоў) і жанчын. Працоўны

дзень для 12-15-гадовых падлеткаў абмяжоўваўся 8 гадзінамі.

Для нагляду за выкананнем фабрычнага заканадаўства была створана фабрычная

інспекцыя, але ей падпарадкоўваліся толькі так званыя цэнза-выя прадпрыемствы - тыя,

што мелі не менш чым 30 рабочых пры адсут-насці механічнага рухавіка, або не менш

чым 16 рабочых пры наяўнасці рухавіка.

Новы заканадаўчы акт - закон ад 3 чэрвеня 1886 г. - забараніў фабрыкантам

прымаць на працу рабочых без пашпартоў. Забараняліся забастоўкі, рабочыя не мелі права

патрабаваць скарачэння працоўнага дня, павелічэння заработнай платы. Пры звальненні

па ўласным жаданні рабочы павінен быў папярэджваць работадаўца за два тыдні наперад.

За парушэнне закона прадугледжвалася сістэма пакаранняў, у тым ліку турэмнае

зняволенне.

Паводле закона ад 2 чэрвеня 1897 г. з 1 студзеня 1898 г. для дарослых мужчын

усталёўваўся максімальны працоўны дзень - 11,5 гадзін, а напярэдадні свят i ноччу - 10

гадзін. Заканадаўча замацоўваліся нядзельныя (52 дні) i святочныя (17 дзён) адпачынкі на

працягу года. Штогадовыя адпачынкі для рабочых заканадаўствам не прадугледжваліся.

Крыніцы росту i склад гандлёва-прамысловай буржуазіі. Беларусь не стала

аб'ектам эканамічнай экспансіі Расіі. Пацвярджэннем на карысць самадастатковага

развіцця беларускай эканомікі разам з іншымі з'яўляецца

________________

Киштымов АЛ. Беларусь: опыты социальной политики директора-

распорядителя Добрушской бумажной фабрики А.И. Стульгинского (80-е гг. XIX в. - 1915

г.) // Доклады Вторых Морозовских чтений. Ногинск-Богоподск, 1996. С.86-87;

Киштьшов АЛ. Добрушская бумажная фабрика: опыт социальной политики директора-

распорядителя А.И. Стульгинского (80-е гг. XIX в. - 1915 г.) // Предпринимательство в

Белоруссии. 2000. №7. С.29-31.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.78.

212

адсутнасць канкурэнцыі на беларускай зямлі паміж прамыслова-фінансавымі групамі,

Цэнтральна-Маскоўскага ці Пецярбургскага рэгіёна з Варшаўска-Лодзінскім або

замежным капіталам. Эканамічныя рычагі кіравання краем даволі ўпэўнена трымала ў

сваіх руках мясцовая буржуазія. Гістарычная рэальнасць Беларусі другой паловы XIX ст.

не дае дастатковых падстаў, каб характарызаваць мясцовую буржуазію як сацыяльнае

аднароднае цэлае. Істотнае значэнне мелі нацыянальныя i рэлігійныя адрозненні. Так, у

Беларусі яўрэйскае паходжанне значнай часткі гарадской буржуазіі i дзяленне мясцовых

землеўласнікаў на "польскіх" i "рускіх" было прычынай не толькі даволі рэзкай розніцы ў

культурных адносінах, але i дыктавала розныя сацыяльныя пазіцыі, далёкія ад класавай

салідарнасці. У эканамічнай дзейнасці гэта вяло да саперніцтва, канкурэнцыі i нават

варожасці. У пэўнай меры рысы кансалідацыі беларускай буржуазіі назіраюцца толькі ў

наступным гістарычным перыядзе, пасля рэвалюцыі 1905-1907 гг. i змен у грамадскім

жыцці.

Асноўнымі крыніцамі фарміравання буржуазіі Беларусі былі прадстаўнікі саслоўя

дваран i купцоў, у меншай ступені - мяшчан i сялянства. 3 адменай прыгоннага права

дваране-памешчыкі спалучалі ў сабе функцыі двух класаў: землеўласнікаў, таму што жылі

за кошт зямельнай рэнты, i капіталістаў, таму што самі займаліся i кіравалі маёнткамі,

г.зн. працэсам вытворчасці i атрымлівалі прыбытак. Існаваў i другі, больш прамы шлях

дваран да класа буржуазіі - заснаванне прадпрыемстваў, у тым ліку заводаў па

перапрацоуцы сельскагаспадарчай сыравшы i лесу, удзел у акцыянерных кампаніях,

банкаўскай дзейнасці, будаўніцтве даходных дамоў, аб'ектаў камунальнай гаспадаркі.

Паводле падлікаў М. Болбаса, у 90-я гг. у Беларусі з 741 мануфактуры i фабрыкі 343 (46

%) былі ўласнасцю дваран

Нярэдка ў асобе двараніна-капіталіста спалучаліся рысы прадстаўніка розных

пластоў буржуазіі. Напрыклад, дваранін Ігуменскага павета А. Ельскі з 1887 г. на працягу

амаль двух дзесяцігоддзяў быў членам Уліко-вага камітэта Мінскага аддзялення

Дзяржаўнага банка i адначасова агентам прыватнага Віленскага зямельнага банка. Разам з

братам ён меў маёнтак Гольна ў Гродзенскай губерні (600 дзесяцін). Акрамя таго, яму

належалі чацвёртая частка акцый механічнага i л іцейнага завода ў Варшаве, зямел ьны

ўчастак i дом у Мінску

Значная частка буржуазіі вырасла з асяроддзя яўрэяў - купцоў i мяшчан. Паводле

перапісу 1897 г., сярод купцоў пяці беларускіх губёрняў было 84,5 % яўрэяў, 10,7 —

рускіх i толькі 1,7% беларусаў. У той жа час яўрэйская буржуазія з'яўлялася ўласнікам

больш чым паловы (51 %) фабрык i заводаў

i займала трывалыя пазіцыі ў крэдытна-

фінансавай сферы

Буржуазія замежнага паходжання складала нязначную частку сярод капіталістаў

Беларусі. Тым не менш у агульнай структуры эканамічнай вытворчасці ix прадпрыемствы

часта займалі выключнае месца, вылучаючыся

_______________

Болбас М.Ф. Промышленность Белоруссии. 1860-1900. С.119.

НГАБ, ф. 370, воп.1, спр.26, арк.18, 32 адв.-ЗЗ, 4; воп.2, спр.44, арк.З адв.

Нарысы гісторыі Беларусі. 4.1. С.341.

Киштымов А.Л. Роль евреев в банковском деле Беларуси: вторая половина XIX -

начало XX ВВ. // История еврейского народа. Материалы Шестой ежегодной

международной конференции по иудаике. М., 1999. 4.2. С.111-126.

213

па тыпу вытворчасці, яе памерах, тэхнічнай i тэхналапчнай дасканаласцю. Сярод

капіталістаў-іншаземцаў пераважалі выхадцы з Нямеччыны

Беларуская нацыянальная буржуазія ў другой палове XIX ст. знаходзілася яшчэ ў

стадыі станаўлення і ўяўляла сабою найбольш слабую праслойку мясцовай

шматнацыянальнай буржуазіі

. Сярод беларусаў не было колькі-небудзь значнага пласта

буйной i сярэдняй прамысловай буржуазіі. Часцей за ўсё беларусы сустракаліся сярод

уладальнікаў дробных прадпрыемстваў, размешчаных у сельскай мясцовасці, - млыноў,

ганчарных майстэрняў, цагельных заводаў.

Традыцыйнае дзяленне буржуазіі на буйную, сярэднюю i дробную мае даволі

ўмоўны характар. Той, хто па сельскіх або местачковых мерках мог лічыцца вельмі

заможным, у горадзе або на агульнарасійскім узроўні такім не быў. Да таго ж, маёмаснае

становішча магло істотна мяняцца з цягам часу i не заўсёды супадала з грамадскім і

палітычным уплывам асобных прадстаўнікоў буржуазіі.

Эліту беларускай буржуазіі складалі менеджэры - наёмныя кіруючыя

капіталістычнымі прадпрыемствамі. Яны вызначаліся адукацыяй, здольнасцямі

арганізатара вытворчасці, эканамічным складам мыслення. Менеджэры дзейнічалі як у

дзяржаўных, так i ў прыватных галінах эканомікі – у прамысловасці, на транспарце, у

аграрным сектары. Гэта былі дырэктары фабрык i заводаў, адміністратары казённых

чыгунак, кіруючыя буйнымі маёнткамі.

У Беларусі паступова складваўся новы сацыяльны пласт - пласт прадпрымальнікаў.

Ix яднала не саслоўнае або маёмаснае паходжанне, а здольнасць весці справу на асновах

рыначнай эканомікі. Гэта быў новы тып арганізатараў капіталістычнай вытворчасці,

гатовых несці матэрыяльную адказнасць за свае рашэнні. Яны адрозніваліся дасканалымі

ведамі тэхнікі i тэхналогіі, праводзілі энергічную сацыяльную палітыку на сваіх

прадпрыемствах i прымалі актыўны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці. Пры

фарміраванні гэтай сацыяльнай катэгорыі выразна выявілася нівеліруючая грамадская

роля рыначнай эканомікі. Так, пры ўваходжанні ў гэту групу не было перашкод

саслоўнага або этнаканфесіянальнага характару.

Прадпрымальнікі з'яўляліся ключавой фігурай у поспехах беларускай эканомікі. 3

другой паловы XIX ст. яны сталі аказваць уздзеянне на дзяржаўную эканамічную

палітыку не толькі праз уласныя эканамічныя намаганні, але i праз свае

прадпрымальніцкія прадстаўнічыя арганізацыі. Найбольшым уплывам у Беларусі

карысталіся таварыствы сельскіх гаспадароў (існавалі ва ўсіх губернях i шэрагу паветаў

Беларусі), з'езды прадпрымальнікаў (суднапрамыслоўцаў, лесагандляроў i інш.) i

галіновыя ар-ганізацыі (напрыклад, вінакурных заводчыкаў). У пачатку XX ст. прадпры-

мальнікі занялі пануючае месца ў беларускім істэблішменце

Сацыяльная тыпалогія грамадства Беларусі. Найбольш каштоўнай крыніцай

пры аналізе беларускага грамадства ў канцы XIX ст. безумоўна з'яўляюцца матэрыялы

Усерасійскага перапісу 1897 г. Па сваёй дасканаласці i колькасці ахопленых пытанняў ён

дасюль не мае аналагаў i застаецца леп-

______________

Киштымов А.Л. Германские капиталы и немецкие предприниматели в экономике

Беларуси в XIX - начала XX в. // Беларусіка. Кн.7. Мн., 1996. С.13-21; Ён жа. Удзел

замежных прадпрымальнікаў і фінансістаў у развіцці прамысловасці і транспарту

Беларусі (канец XVI 11 -пачатак XX ст.) // Штогоднік Інстытута гісторыі НАН

Беларусі. 1999. Мн., 1999. С.57-63.

Нарысы гісторыі Беларусі. 4.1. С.341.

Киштымов А.Л. Частная и государственная собственность в экономике Беларуси

начала XX века // Собственность в XX столетии. М., 2001. С.224-237.

215

шым за ўсю гісторыю перапісам насельніцтва Беларусі. Асаблівую цікавасць для

сацыяльнай гісторыі маюць звесткі аб размеркаванні па саслоўях, занятках, месцу

жыхарства (горад-вёска) i роднай мове. Разам з тым методыка, па якой гэтыя даныя былі

згрупаваны ў афіцыйных публікацыях, не дазваляе дакладна ўявіць поўны сацыяльны стан

беларускага грамадства. Гэты перапіс дае магчымасць толькі разважаць, ды i то з пэўнымі

дапушчэннямі, аб працэсе класаўтварэння і сацыяльна-класавай тыпалогіі грамадства

Беларусі.

Аграрныя дзяржавы, асабліва перыяду феадалізму, як правіла, вызначаюцца

надзвычайнай сегментарнасцю свайго грамадскага ладу i ўнутранай гетэрагеннасцю, якая

замацавана ў форме саслоўяў. Індустрыяльнае грамадства рэзка парушала саслоўны

парадак і змяняла ранейшую прамую су-вязь паміж саслоўнай прыналежнасцю i месцам у

эканамічным і грамадскім жыцці.

3 развіццём рыначных адносін выразныя межы, якія дзялілі саслоўі, паступова

знікалі. У ходзе сацыяльна-эканамічнага развіцця Расійскай імперыі ў другой палове XIX

ст. прайгравала ў першую чаргу тое саслоўе, якому было што губляць, - дваранства.

Значна выйгравала сялянства, якое атрымала права ўласнасці на зямлю, i ў некаторай

ступені купецтва i мяшчане. У канцы XIX ст. саслоўны падзел шмат у чым стаў

фармальным.

Структура грамадства i яго дзяленне на сацыяльныя групы не заўсёды

вызначаюцца толькі яго эканамічным станам. У пэўнай меры на гэты працэс уплываюць

гістарычныя, этнічныя, дэмаграфічныя, рэлігійныя і ідэалагічныя фактары. Разгляд

беларускай сацыяльнай структуры беларускага грамадства з пункту гледжання

марксісцка-ленінскай тэорыі, якая грунтуецца на аналізе такіх макрасістэм, як вытворчыя

сілы, класы i дзяржава, з'яўляецца занадта абагульненым i аднабаковым. Пры такім

падыходзе тое, што было дамінантай беларускай гісторыі на працягу апошніх двух

стагоддзяў - фарміраванне беларускай нацыі і беларуская дзяржаўнасць, займае толькі

другараднае, падпарадкаванае месца. Па-за разглядам застаецца i шырокае кола

складаных гістарычных пытанняў, уключаючы ролю пазадзяржаўных і пазаэканамічных

уплываў на формы ўлады, панавання i зместу штодзённага жыцця.

Агульнаімперская сацыяльная мадэль ніколі не праявіла сябе ў Беларусі ў поўнай

меры. Таму i кожны агульнарасійскі гістарычны працэс меў на беларускіх землях рысы

адметнай рэгіянальнай дыферэнцыяцыі. Гэта датычыць розных бакоў грамадскага жыцця:

нацыянальнай палітыкі ("мяжа аселасці", антыпольскае заканадаўства), асаблівасцей

правядзення сялянскай рэформы i рэформаў 60-70-х гг., рэжыму выключных законаў,

канфесіянальнай i культурна-адукацыйнай палітыкі.

Класы ў Беларусі не набылі свайго завершанага, "класічнага" характару i хутчэй

мелі размытыя, рухомыя рубяжы, вельмі залежныя ад этнічнай, саслоўнай i

канфесіянальнай прыналежнасці носьбіта класавых прыкмет. Беларуси соцыум другой

паловы XIX - пачатку XX ст. трэба разглядаць не як суму класаў капіталістычнага

грамадства, а як сукупнасць грамадскіх пра-цэсаў перамяшчэння людзей, сацыяльных

груп i пластоў, у выніку чаго раз-бураліся старыя, санкцыяніраваныя заканадаўствам

саслоўныя бар'еры i вырашальную ролю пачыналі адыгрываць крытэрыі сацыяльнай

прыналежнасці.

Сацыяльна-класавая структура беларускага грамадства не адпавядала не толькі

агульнарасійскаму стандарту, але мела шмат адрозненняў сярод мясцовага насельніцтва

розных нацыянальнасцей. У выніку таго, што беларускае, рускае, польскае, яўрэйскае і

іншае насельніцтва Беларусі было

216

па-рознаму прадстаўлена ў горадзе i вёсцы, у прамысловасці, гандлі, сельскай гаспадарцы,

культуры, адукацыі, адміністрацыйным кіраванні не існа-вала прамой прапорцыі паміж

нацыянальным складам усяго насельніцтва i прадстаўніцтвам народаў у розных пластах

грамадства. Вядома, што такая розніца ёсць заўсёды. Але гістарычныя ўмовы ў Беларусі

склаліся так, што ў канцы XIX ст. ні адзін этнас на яе тэрыторыі не меў поўнай,

завершанай сацыяльна-класавай структуры, якая цалкам адпавядала ладу буржуазнага

грамадства. Найбольш моцна гэта адлюстравалася на беларусах, якія дамінавалі сярод

сялянства, што, у сваю чаргу, значна ускладняла працэс фарміравання беларускай нацыі.

Такім жа чынам, ва ўмовах няпоўных са-цыяльных структур, ішло развіццё і іншых

народаў, якія жылі ў Беларусі.

4. Эвалюцыя сацыяльнай структуры сельскага насельніцтва

Крыніцы фарміравання сельскагаспадарчага пралетарыяту. Фарміраванне

пасля сялянскай рэформы 1861 г. сельскагаспадарчага пралетарыяту - адна з

найважнейшых праяў усталявання капіталістычнага укладу ў сельскай гаспадарцы. Ён

складваўся ў першую чаргу з кантынгенту дарэформен-ных парабкаў. У 1859 г. толькі ў

сярэдніх i буйных панскіх маёнтках (болыш за 100 рэвізскіх душ прыгонных) Мінскай,

беларускіх паветаў Гродзенскай i Віленскай губерняў ix налічвалася 21,4 тыс. душ

мужчынскага полу, што складала 4,4 % ад колькасці сялян, надзеленых зямлёй. Гэтыя

парабкі працавалі ў памешчыцкіх фальварках i асабліва ў гаспадарцы заможных

аднавяскоўцаў. 3 адменай прыгону яны перайшлі ў якасна новы стан - сталі свабоднымі

прадаўцамі сваёй рабочай сілы, пралетарыямі, якія атрымалі права самім распараджацца

сваёй асобай. Парабкі ў асноўным знаходзіліся ў тых маёнтках, дзе працавалі раней.

Заможныя сяляне таксама імкнуліся захаваць парабкаў.

Другой дарэформеннай крыніцай фарміравання сельскагаспадарчага пралетарыяту

былі дваровыя людзі. Паводле заніжаных афіцыйных звестак, у 1858 г. у Беларусі ix

мелася 60,1 тыс. душ абодвух полаў, або 3,2 % панскіх прыгонных

. Пры вызваленні ад

прыгоннай залежнасці (1863) беззямельныя дваровыя людзі звычайна не атрымлівалі

зямельнага надзелу. Многія з былых дваровых людзей засталіся ў панскіх фальварках,

куды яны былі прыпісаны да сялянскай рэформы 1861 г. у якасці парабкаў. Іншых

перавялі туды з дваровай чэлядзі.

Найважнейшую ролю ў папаўненні кадраў сельскагаспадарчага пралетарыяту

адыгрывалі сем'і рабочых. Развіццё капіталізму, пашырэнне выкарыстання наёмнай працы

прывяло да значнага росту колькасці сельскагаспадарчых рабочых, у тым ліку патомных.

Жонкі i дзеці парабкаў абслугоўвалі тыя ж гаспадаркі паноў i сялянскай буржуазіі,

становячыся наёмнымі рабочымі. Колькасць гэтай праслойкі сельскагаспадарчых рабочых

павялічвалася, пра што сведчыць шырокае ўжыванне наёмнай працы жанчын i дзяцей у

сельскай гаспадарцы Беларусі ў канцы XIX ст. У 1897 г. у маёнтках i заможных сялянскіх

гаспадарках пяці заходніх губерняў было занята 63,6 тыс. (33,9 %) парабчанак i 22,3 тыс.

(11,9%) дзяцей да 15 гадоў

. Пашырэнне выкарыстання ix рабочай сілы абумоўлівалася

прагрэсам

________________

Тройницкий А. Крепостное население в России по л народной переписи. С.28 —

30,33.

Численность и состав рабочих в России на основании данных первой всеобщей

переписи населения Российской империи 1897 г. СПб., 1906. Т.І. Приложение. С.2 — 3.

217

капіталістычнага земляробства, ростам тэхнічнай узброенасці сельскагаспадарчай

вытворчасці, больш нізкай аплатай працы.

Самай масавай крыніцай фарміравання сельскагаспадарчага пралетарыяту былі

збяднелыя сяляне. Згодна з няпоўнымі данымі, у беларускай вёсцыў 1893 г.мелася 39,4

тыс. (7,7%) беззямельныхдвароў

.31877 да 1905 г. колькасць малазямельных гаспадарак (з

надзелам да 15 дзесяцін) тут узрасла ў 2,1 раза i дасягнула 487,2 тыс., ці 84,5 % усіх

гаспадарак. Адначасова ўдзельная вага сялянскіх асабістых купленых зямель у дробных

уладаннях (да 10 дзесяцін на двор) зменшылася амаль удвая i склала 7,6 %

. У Беларусі

толькі за 13 гадоў (1888-1900) колькасць бясконных i аднаконных ся-лянскіх гаспадарак

павялічылася на 33,7 % - да 399,9 тыс., ці 60,9 % агульнай колькасці гаспадарак сялян. На

мяжы XIX - XX стст. ва ўсіх адзначаных вышэй дварах налічвалася каля 3 млн чалавек

абодвух полаў, з ix звыш 1,5 млн працаздольных.

Большасць беззямельнага сялянства ішло ў парабкі. Малазямельныя ж, бясконныя i

асноўная частка аднаконных сялян існавалі пераважна або напалову рознымі

"заработкамі", працай па найму. Кавалачкі зямлі прымацоўвалі сялянскую беднату да

сельскай абшчыны, што ператварала бедных сялян у наёмных рабочых з надзелам. Не

маючы магчымасці пракарміцца за кошт уласнай гаспадаркі, такія сяляне звычайна

працавалі ў якасці падзённых рабочых. Многія з беднаты, хто страціў зямлю, жывёлу,

прылады працы, паступова закідвалі гаспадарку i, як i беззямельныя, накіроўваліся да

памешчыкаў і кулакоў у якасці параокаў. Такім чынам, пераважная частка

сельскагаспадарчых наёмных рабочых паходзіла з парэформеннага сялянства. Беларусь

належала да ліку рэгіёнаў Расійскай імперыі, дзе працэс складвання сельскагаспадарчага

пралетарыяту з сялян ішоў асабліва інтэнсіўна.

Сельскагаспадарчы пралетарыят Беларусі фарміраваўся галоўным чынам за кошт

нацыянальных кадраў. Разам з тым сельскагаспадарчыя наёмныя рабочыя рэкрутаваліся

таксама з прышлых земляробчых рабочых, каланістаў. Яны прыязджалі ў першую чаргу з

прускіх i аўстрыйскіх уладанняў (Усходняя Прусія, Сілезія, Галіцыя, Паўднёвая Польшча,

Чэхія i інш.). У сельскай гаспадарцы Беларускага рэгіёна працавалі наёмныя рабочыя з

іншых рэгіёнаў Расійскай імперыі - Прыбалтыкі, Украіны, унутраных губерняў Расіі,

Каралеўства Польскага. Крыніцай папаўнення сельскагаспадарчага пралетарыяту,

асабліва на ўсходзе Беларусі, было пасяленне ў шэрагу панскіх маёнткаў каланістаў з ліку

беззямельных сялян, пераважна з найбольш аграрна перанаселенай Прыбалтыкі. Яны

ўяўлялі сабой наёмных рабочых з надзелам.

Колькасць, склад, становішча сельскагаспадарчых рабочых. У 1897 г. у пяці

заходніх губернях налічвалася 182,2 тыс. пастаянных наёмных сельскагаспадарчых

рабочых-парабкаў, што складала 37 % агульнай колькасці наёмных рабочых i слуг, ці

больш за 5 % працаздольнага сельскага насельніцтва

. 3 ix каля 130 тыс. чалавек былі

заняты ў сельскагаспадарчай вытворчасці Бела-

________________

Временник Центрального статистического комитета. СПб., 1894.№33.

С.6,8,12,16,18.

Статистика поземельной собственности и населенных мест Европейской

России. Вып. V. С.12 - 17, 19-20, 58-65, 67-69, 95, 103, 121 - 125, 130-131, 133-134, 159,

167; Статистика землевладения 1905 г. Вып. XI, XIII, XIX, XXVII, XXXIV. С.10, 14 -32.

Распределение рабочих и прислуги по группам занятий и по месту рождения на

основании данных первой всеобщей переписи населения Российской империи 28 января

1897 года. СПб., 1905. С.2,15; Численность и состав рабочих в России на основании

данных первой всеобщей переписи населения Российской империи 1897 г. Т.1.

Приложение. С.2 — 3; Материалы Комиссии 16 ноября 1901 г. Ч.І. С.84-85.

218

рускага рэгіёна. Колькасць парабкаў тут была прыкладна роўная колькасці рабочых

фабрычна-заводскай, мануфактурнай i дробнакапіталістычнай прамысловасці

. 75 тыс.

парабкаў абслугоўвалі панскія маёнткі i 55 тыс. - гаспадаркі сялянскай буржуазіі

. Па

адносных памерах выкарыстання парабкоўскай працы ў канцы XIX ст. Беларусь займала

адно з першых месцаў у еўрапейскай частцы імперыі, уступаючы толькі прыбалтыйскім i

Ковен-скай губерням

. Шырокае распаўсюджанне парабкоўства ў заходніх губернях

тлумачыцца адносна высокім узроўнем развіцця аграрнага капіталізму i дарэформеннымі

традыцыямі найму. Парабкі складалі аснову, ядро сельскагаспадарчага пралетарыяту.

У Беларусі, як i ў Прыбалтыцы i Правабярэжнай Украіне, найболып значнай

праслойкай парабкаў былі сямейныя рабочыя. Асабліва шырока ix наём практыкаваўся ў

заходніх паветах. З'яўляючыся ў цэлым капіталістычным, ён суправаджаўся

напаўпрыгонніцкімі ўмовамі - надзяленнем кавалачкам зямлі, ардынарьый (прадуктамі

харчавання), іншымі натуральнымі "паслугамі", што выклікана панаваннем буйнога,

латыфундыяльнага землеўладання, перавагай ніжэйшых, няспелых формаў капіталізму ў

сельскагаспадарчай вытворчасці. Надзяленне парабка зямлёй, ардынарыяй зніжала кошт

яго рабочай сілы, прымацоўвала да гаспадаркі наймальніка. Натуральная плата складала

пераважную частку заработку сямейнага парабка. Беларусь i Літва былі адзінымі рэгіёнамі

еўрапейскай часткі імперыі, дзе ў 80-я - пачатку 90-х гг. XIX ст. толькі на долю ардынарыі

прыпадала палова намінальнай заработнай платы пастаяннага сельскагаспадарчага

рабочага

Грашовая плата i ардынарыя ў лепшым выпадку пакрывалі толькі палову патрэб

парабкоўскай сям'і

. Астатнія сродкі сям'я парабка атрымлівала разнастайнымі

"пабочнымі заработкамі" i часткова - з кавалачка зямлі, дадзенага памешчыкам.

У меншых памерах сялянская буржуазія i ўладальнікі маёнткаў звяр-таліся да

найму пастаянных бессямейных рабочых. Яны, як правіла, зна-ходзіліся на харчах

наймальніка, але не атрымлівалі зямельнага надзелу, таму грашовая частка ix заработнай

платы была вышэйшая, чым сямейных парабкаў. Гэты від найму насіў больш прагрэсіўны,

капіталістычны характар. Ён быў шырэй распаўсюджаны на ўсходзе Беларусі

Для выканання работ, якія патрабавалі адначасова вялікай колькасці рабочых рук

(касьба, жніво, пасадка i ўборка бульбы, малацьба), у маёнткі i заможныя сялянскія

гаспадаркі прыцягвалася маса сезонных i падзённых наёмных рабочых. Катэгорыю

сезонных i падзённых рабочых складалі збяднелыя, паўразораныя сяляне. Гэтыя наёмныя

работнікі ўяўлялі сабой паўпралетарыяў - напалову рабочых, напалову сялян, якія існавалі

яшчэ часткова за кошт уласнай гаспадаркі. У гарачую пару сельскагаспадарчых работ

агульная колькасць ix намнога перавышала кантынгент парабкаў.

______________

Болбас М.Ф. Промышленность Белоруссии. 1860-1900. С.193.

Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861-

1900 гг. С.343-344.

Панютич В.П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси. 1861-1914 гг. С.59.

Сельскохозяйственные и статистические сведения по материалам, полученным

от хозяев. Вып.У. Приложение 9. С. 142-143.

Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в

революции 1905-1907 гг.

Сельскохозяйственные и статистические сведения по материалам,

полученным от хозяев. Вып.V. С.348, 357, 366-367, 377, 388.

219

Калі дапусціць, што малазямельныя, бясконныя i аднаконныя сялянскія двары

адпускалі на пабочныя сезонныя i падзённыя земляробчыя "заработкі" ў сярэднім па

адным работніку, то, як паказваюць прыведзеныя вышэй звесткі, колькасць сезонных i

падзённых сельскагаспадарчых рабочых у Беларусі к пачатку XX ст. дасягала як мінімум

400 тыс.

Сезонны i падзённы наём з'яўляўся капіталістычна больш развітой формай найму,

чым наём парабкаў, асабліва сямейных. Аднак i ён пры цяжкім матэрыяльным становішчы

сезонных i падзённых рабочых нярэдка суправаджаўся кабальнымі, напаўпрыгонніцкімі

ўмовамі - адпрацоўкамі, выда-чай грашовых i натуральных задаткаў. Значная колькасная

перавага ў сельскагаспадарчай вытворчасці рэгіёна сезонных i падзённых наёмных

рабочых, звязаных са сваей гаспадаркай, сведчыць, што фарміраванне

сельскагаспадарчага пралетарыяту тут адставала ад працэсу складвання прамысловага

рабочага класа.

Пры панаванні першасных формаў капіталізму ў беларускай парэформеннай вёсцы

асноўная маса сельскагаспадарчых наёмных рабочых не з'яўлялася яшчэ пралетарыятам у

поўным сэнсе гэтага слова. Яна валодала або карысталася пэўнымі сродкамі вытворчасці,

перш за ўсё зямельным надзелам, уяўляла сабой пераходны сацыяльны тып ад селяніна да

пралетарыя, да якога, аднак, была бліжэй, паколькі сродкі да жыцця атрымлівала

пераважна за кошт продажу сваей рабочай сілы.

Становішча сельскагаспадарчых наёмных рабочых было цяжкае. Працягласць ix

рабочага дня не рэгламентавалася заканадаўствам. Заработная плата была нізкая, у канцы

XIX ст. яна саступала заработку рабочых у фабрычна-заводскай прамысловасці i

чыгуначных майстэрнях (без чорнарабочых) у сярэднім у 1,4 - 2 разы. Па яе велічыні ў

гэты перыяд Беларусь займала адно з апошніх месцаў у еўрапейскай частцы Расійскай

імперыі

. Жыллёвыя ўмовы большасці парабкаў з'яўляліся вельмі неспрыяльнымі. Пры

росце даходаў наймальнікаў назіраўся працэс адноснага збяднення сельскага

пралетарыяту. Медыцынская дапамога i сацыяльнае страхаванне адсутнічалі.

Заканадаўства аб найме на сельскія работы абараняла інтарэсы памешчыкаў

Фарміраванне сельскай буржуазіі. Разам ca станаўленнем сельскагаспадарчага

пралетарыяту фарміравалася сельская буржуазія, пераважную частку якой скл адала

дробная сялянская буржуазія. Яна выйш ла з заможнага, шматзямельнага сялянства,

праслойкаякога павялічвалася. У Беларусі ў 1905 г. параўнальна з 1877 г. колькасць

шматзямельных сялянскіх гаспадарак (з надзелам звыш 20 дзесяцін) павялічылася на 16,9

% i склала 46,3 тыс. За гэты час колькасць сялянскіх гаспадарак з асабістай купленай

зямлёй у адносна буйных уладаннях (ад 20 да 100 дзесяцін на двор) тут узрасла ў 2,6 раза,

дасягнуўшы 5,1 тыс., або 25,4 % усіх гаспадарак з такой зямлёй

Побач з яскрава выражаным рыначным характарам сельскагаспадарчай

вытворчасці найбольш істотнай адзнакай сялянскай буржуазіі з'яўляецца выкарыстанне

парабкоўскай наёмнай працы, да якой звярталася пераважная большасць яе гаспадарак. У

1897 г. у Беларусі мелася прыкладна 50 тыс.

__________________

Материалы Комиссии 16 ноября 1901 г. Ч.І. С. 180-184,234-237; Абезгауз З.Е.

Развитие промышленности и формирование рабочего класса Белоруссии во второй

половине XIX в. С.125-127.

ПСЗ. Собр. 2-е. Т. 38. №39448; Собр. 3-е. Т. 6. №3803.

Статистика поземельной собственности и населенных мест Европейской

России. Вып. V. С.12-17, 19-20, 58-65, 67-69, 95, 103, 121-125, 130-131, 133-134, 159, 167;

Статистика землевладения 1905 г. Вып. XI, XIII, XIX, XXVII, XXXIV.,С.10, 14-32.

220

сялянскіх двароў, што ўжывалі рабочую сілу пастаянных наёмных рабочых-парабкаў. Гэта

былі гаспадаркі сялянскай буржуазіі. У канцы XIX ст. яны складалі каля 8 % сялянскіх

двароў

, у сем'ях якіх налічвалася да 400 тыс. чалавек.

Сялянская буржуазія вяла гандлёвую, прадпрымальніцкую гаспадарку, прадаючы

сельскагаспадарчую прадукцыю i купляючы рабочую сілу. Многія яе прадстаўнікі

трымалі таксама прамыслова-гандлёвыя прадпрыемствы (млыны, крупадзёркі, алейні,

крамы i інш.). Парабкі абслугоўвалі як сельскагаспадарчую вытворчасць, так i

прамысловыя прадпрыемствы. Акрамя таго, у час сельскагаспадарчых работ у гаспадарках

сялянскай буржуазіі працавала шматтысячная армія сезонных i падзённых рабочых,

галоўным чынам з сялянскай беднаты. Па меры росту колькасці такіх гаспадарак

пашыралася выкарыстанне імі вольнанаёмнай працы.

Аднак у цэлым гаспадарчая дзейнасць сялянскай буржуазіі мела

раннекапіталістычны характар. Апрача капіталістычнага найму рабочай сілы, часта

ўжываліся кабальныя метады прысваення працы бяднейшага сялянства. Рыначна-

капіталістычнае земляробства яшчэ спалучалася са здачай зямл i ў адпрацовачную арэнду,

ліхвярствам, скупкай i перапродажам сельскагаспадарчых тавараў. Сельскі буржуа

выступаў адначасова i як прадпрымальнік-капіталіст, i як ліхвяр i гандляр. Пры слабай

распаўсюджанасці ўстаноў дробнага крэдыту, пазыка-ашчадных кас, высокіх памерах

дзяржаўных i іншых падаткаў ліхвярства з боку сялянскай буржуазіі, скупка ёю лёну,

пянькі, а таксама збожжа сялянскай беднаты восенню па нізкіх цэнах для яго перапродажу

вясной па значна больш высокіх атрымалі шырокае развіццё ў беларускай парэформеннай

вёсцы

У руках сялянскай буржуазіі ўсё больш канцэнтравалася сялянская

сельскагаспадарчая вытворчасць. Да пачатку XX ст. заможныя вярхі беларускай вёскі

валодалі значнай колькасцю надзельных (да 20 %) i арандаваных зямель, звыш 80 %

сялянскай асабіста купленай зямлі, каля 30 % коней, істотнай часткай прадукцыйнай

жывёлы, асноўнай масай сельскагаспадарчых машын i палепшаных прылад працы

. Разам

з тым, калі параўнаць Беларусь з многімі іншымі рэгіёнамі Расійскай імперыі, то роля

сялянскай бур-жуазіі ў сацыяльна-эканамічным развіцці была тут больш сціплая.

Крыніцай першапачатковага накаплення беларускага заможнага сялянства з'яўлялася ў

першую чаргу земляробства i ў значна меншай ступені промыслы, гандаль, арэнды. Ba

ўмовах "мяжы яўрэйскай аселасці", вялікай канцэнтрацыі рамесна-гандлёвага

насельніцтва ў гарадах i мястэчках сялянскія прамысловасць i гандаль, асабліва на захадзе

Беларусі, не атрымалі шырокага распаўсюджання. Сяляне ўкладвалі капітал перш за ўсё ў

сельскую гаспадарку.

3 ростам рыначных сувязей сялянскай гаспадаркі, выкарыстання наёмнай працы,

разлажэння сялянства ў беларускай вёсцы ўсталяваліся дробнабуржуазныя адносіны, якія

цесна перапляталіся з рэшткамі прыгонніцтва. У Беларусі пры панаванні прускага,

буржуазна-панскага шляху развіцця аграрнага капіталізму існавалі некаторыя элементы

амерыканска-

______________

Панютич В.П. Социально-экономическое развитие белорусской деревни в 1861 -

1900 гг. С.343-344.

Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в

революции 1905-1907 гг. С. 100-101; Липинский Л.П. Развитие капитализма в сельском

хозяйстве Белоруссии (II половина XIX в.). С. 175; Панютич В.П. Социально-

экономическое развитие белорусской деревни в 1861-1900 гг. С. 345-346.

Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в

революции 1905-1907 гг. С.76,79,85,87-88,91-92.

221

га, буржуазна-фермерскага шляху, што заключаліся ў ператварэнні селяніна ў пэўнай

меры ў фермера, земляробчага капіталіста. Гэтыя элементы меліся ў гаспадарках,

заснаваных на вольнанаёмнай працы, якія не практыкавалі кабальных, гандлёва-ліхвярскіх

прыёмаў i спосабаў яе прысваення. Колькасць фермерскіх гаспадарак была нязначная i не

паддаецца нават прыблізнаму статыстычнаму падліку.

Невялікую праслойку сельскай буржуазіі складала сярэдняя i буйная аграрная

буржуазія, якая паходзіла з буржуазных слаёў фамадства - купецтва, ганаровых грамадзян,

мяшчан, багатых сялян. 3 1877 да 1905 г. у Беларусі агульная колькасць панскіх

зямельных уладанняў выхадцаў з купецтва, ганаровых грамадзян, што набылі зямельныя

ўчасткі велічынёй звыш 50 дзесяцін, а таксама мяшчан i заможных сялян, якія купілі

больш чым 100 дзесяцін на двор, павялічылася ў 3,3 раза i перасягнула за 2 тыс. Сярод ix

вылучаліся 315 латыфундый (маёнткі памерам звыш 500 дзесяцін), якім належала 675,4

тыс. дзесяцін зямлі

. Многія з уладальнікаў гэтых зямель мелі млыны, крупадзёркі, алейні,

сукнавальні i іншыя прадпрыемствы па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны, што

надавалі капіталістычны характар ix гаспадарцы. Усе яны - землеўладальнікі новага,

буржуазнага тыпу, сярэдняя i буйная аграрная буржуазія, якая вяла гаспадарку пераважна

наёмнай працай. Але рост колькасці такіх прадпрымальнікаў, як i дробнай сялянскай

буржуазіі, стрымліваўся недастатковым развіццём прамысловасці i гандлю, абмежа-

вальнымі законамі па землеўладанні i землекарыстанні ў заходніх губернях.

Да капіталістычных метадаў гаспадарання пераходзіла таксама большая частка

памесных дваран. Пра гэта сведчыла сацыяльна-эканамічная арганізацыя панскай

гаспадаркі. Як адзначалася вышэй, у 70-90-я гг. XIX ст. у Беларусі пераважала