Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

выступленняў за год. Хваляванні ахапілі 262 маёнткі, 1305 вёсак з 91,3 тыс. жыхароў

мужчынскага полу. У 108 выпадках супраць сялян была ўжыта зброя. Беларускі рэгіён

поруч з цэнтральна-чарназёмнымі губернямі, Літвой i Украінай выйшаў на адно з першых

месцаў па колькасці сялянскіх выступленняў. Ix адметнай асаблівасцю ў першыя месяцы

пасля апавяшчэння рэформы была масавасць. Трэба адзначыць таксама ўзросшую

стойкасць i ўпартасць сялян. У 29 выпадках яны актыўна процідзейнічалі войскам i

паліцыі, адмаўляліся выдаваць "зачыншчыкаў", аказвалі супраціўленне ix арышту i

адбівалі арыштаваных

. Улады шырока практыкавалі пасылку вайскоўцаў для экзекуцыі i

пастою, масавыя расправы над сялянамі. Паводле няпоўных даных, у Беларусі на працягу

адзнача-нага часу салдаты знаходзіліся на пастоі ў 37 маёнтках, былі арыштаваны 74

селяніны, 2429 - пакараны розгамі

Царызму ўдалося адбіць першы націск сялянскага руху ў адказ на рэформу. У

другой палове 1861 г. назіраецца паступовы спад сялянскіх выступленняў. У ліпені -

снежні гэтага ж года ў Беларусі адбылося толькі 68 хваляванняў

. Адной з прычын такога

спаду з'явіліся ўзмоцненыя рэпрэсіі, якія царскае самадзяржаўе абрушыла на сялян. Сваю

ролю адыгралі і ix ца-

_____________

Отмена крепостного права. Доклады министров внутренних дел о проведении

крестьянской реформы. 1861-1862. М; Л„ 1950. С.8.

Фридман М.Б. Крестьянское движение в Белоруссии в годы революционной

ситуации // Революционная ситуация в России в 1859-1861 гг. М„ 1963. С.262, 266, 267,

270.

Крестьянское движение в Белопуссии после отмены крепостного права (1861 -

1862 гг.). Мн., 1959. С.120,137, 213, 236,319.

Фридман М.Б. Крестьянское движение в Белоруссии в годы революционной

ситуации. С.270.

245

рысцкія ілюзіі. Менавіта ў гэты час у вёсках пачалі распаусюджнавда чуткі аб тым, што

нібыта рыхтуецца новы ўказ аб "поўнай волі", які ўвойдзе ў сілу праз два гады пасля

маніфеста 19 лютага 1861 г.

У другой палове 1861 г. з'явілася новая форма сялянскай барацьбы, што было

звязана з выбарамі органаў сельскага i валаснога кіравання. Царская адміністрацыя i

памешчыкі імкнуліся, каб гэтыя органы ўзначалілі ix стаўленікі, якія б паслухмяна

выконвалі волю ўлад. Сяляне выступалі супраць умяшання апошніх у ход выбараў,

абаранялі сваіх прадстаўнікоў. Усяго ў Беларусі ў гэты перыяд адбылося 20 сялянскіх

хваляванняў, якія былі звязаны з выбарамі валасных i сельскіх службовых асоб (валасных

старшын, пісараў, сельскіх стараст)

У 1862 г. быў адзначаны новы ўздым сялянскага руху ў Расійскай імперыі, у тым

ліку ў Беларусі. Паводле няпоўных даных, тут адбыліся 152 выступленні. Па-ранейшаму

сяляне адмаўляліся выконваць йавіннасці на ка-рысць памешчыкаў (44 выпадкі), не

падпарадкоўваліся валасным i сельскім службовым асобам, якія был i прызначаны

наперакор жаданню вёскі (12 выпадкаў), секлі панскія лясы (18 выпадкаў). Але найбольш

вострая барацьба (78 выпадкаў) разгарнулася ў сувязі з увядзеннем устаўных грамат, пры

складанні якіх памешчыкі рабілі значныя адрэзкі надзельнай зямлі, імкнуліся павялічыць

сялянскія павіннасці. На складанне i ўвод у дзеянне ўстаўных грамат законам адводзілася

два гады, аднак урад сутыкнуўся з масавай адмовай сялян падпісваць ix. У сувязі з

асабліва шырокім аграбленнем i ўзмоцненай эксплуатацыяй памешчыкамі напярэдадні

рэформы 1861 г. i на пачатковым этапе яе рэалізацыі на 1 студзеня 1863 г. у пяці заходніх

губернях з 3985 устаўных грамат 3127 (78,5%) не былі падпісаны сялянамі, тады як у

рускіх губернях гэтыя граматы пачалі дзейнічаць у адносінах да 68,6 % часоваабавязаных

сялян. У гэтых адносінах Беларусь займала апош-няе месца ў еўрапейскай частцы краіны.

Увядзенне ў дзеянне ўстаўных грамат тут было закончана толькі ў маі 1864 г.

У канцы 1862 г. царскаму ўраду рэцрэсіямі i дробнымі ўступкамі ўдалося аслабіць

сялянскі рух. Але барацьба сялян адыграла станоўчую ролю, паказала, што яни не

змірыліся з грабежніцкімі ўмовамі рэформы 1861 г. Гэта барацьба аслабляла пазіцыі

царызму i памешчыкаў у Беларусь

Пачатак 1863 г. характарызаваўся новым уздымам сялянскага руху, што было

звязана са спадзяваннямі сялян атрымаць 19 лютага "сапраўдную волю". У сувязі з гэтым

асабліва моцныя хваляванні адбыліся ў Беларусі і Літве

. Тут у многіх месцах цэлыя

воласці адмаўляліся ад выкання павіннасцей на карысць памешчыкау. У Беларусі ў сваю

чаргу па масавасці руху асабліва вылучаліся беларускія паветы Гродзенскай губерні. У

прыватнасці, непадпарадкаванне мясцовым уладам i дваровай адмініетрацыі ахапіла

большасць валасцей Брэсцкага павета. Пра масавыя адмовы сялян выходзіць на працу да

памешчыкау паступалі звесткі з Ваўкавыскага, Слонімскага паветаў.

Пасля падаўлення паўстання 1863 г. у Бвларусі царскі ўрад перайшоў да рашучай

барацьбы з сялянскімі выступлениямі. У новых палітычных умо-

_______________

Фридман М.Б. Крестьянское движение в Белоруссии в годы революционной

ситуации. С.270.

Крестьянское движение 1827-1869 гг. / Сост. Е.А. Мороховец. М.;Л., 1931. Вып.2.

С.28; Отмена крепостного права. С.285-287; Фридман М.Б. Крестьянское движение в

Белоруссии в годы революционной ситуации. С.271.

Крестьянское движение 1827-1869 гг. Вып.2. С.52.

246

вах сялянскі рух пайшоў на спад. Адыгралі важную ролю i змены ў першапачатковых

умовах вызвалення сялян - перавод ix на абавязковы выкуп i зніжэнне выкупных

плацяжоў. Тым не менш барацьба сялян супраць памешчыкаў, перажыткаў прыгонніцтва i

царскіх улад, хоць i ў меншай ступені, працягвалася таксама ў наступныя гады. Асновай

сялянскага руху з'яўляліся абеззямеленне, збядненне большасці сялянства пры захаванні

панавання латыфундыяльнага землеўладання дваранства.

Выступленні сялян у сярэдзіне 60-70-х гг. Другі этап сялянскай барацьбы ў

Беларусі ахоплівае перыяд з 1864 па 1875 г. Ён характарызуецца паступовым спадам

сялянскага руху. У гэтыя гады зафіксавана 218 выступленняў, або ў сярэднім па 18 у год.

3 ix 110 складалі выступленні на аснове пазямельных адносін, барацьба супраць панскага

прыгнёту i 101 - хваляванні супраць улад. Асноўнымі (нормамі барацьбы былі

выступленні ў сувязі з адмежаваннем зямель на карысць памешчыкаў, адмоваўносіць

выкупныя плацяжы i падаткі, самавольны захоп зямлі i маёмасці

Найбольш буйныя хваляванні сялян адбываліся ў сувязі з тым, што віленскія

генерал-губернатары Э. Баранаў, a затым Л. Патапаў імкнуліся адабраць ад сялян тыя

ўступкі, якіх яны дабіліся ў выніку паўстання 1863 г. i сваіх выступленняў супраць

грабежніцкіх умоў рэформы 1861 г. У шэрагу паветаў праверачныя камісіі вызначалі

"лішкі" сялянскай надзельнай зямлі i імкнуліся ix забраць на карысць памешчыкаў

Сялянскія выступленні на гэтай глебе адбываліся ў многіх валасцях Рэ-чыцкага,

Слуцкага, Бабруйскага, Пінскага паветаў. Актыўную барацьбу супраць адмежавання

зямель на карысць памешчыкаў вялі сяляне Магілёўскай i Віцебскай губерняў. У

Віленскай губерні выступленнямі супраць размежавання быў ахоплены шэраг населеных

пунктаў Лідскага, Дзісенскага i Вілейскага паветаў.

Пры вельмі дрэннай забяспсчапасці сялянства лесам, асабліва будаўнічым, вялікае

распаўсюджанне ў Беларусі атрымалі высечкі панскіх i казённых лясоў. Ёсць усе падставы

сцвярджаць, што не было ніводнай вёскі, жыхары якой не парушалі б у той ці іншай меры

лясны статут. Судовыя ўстановы былі запоўнены справамі аб высечках лесу. Блізкімі па

змесце да высечак відамі барацьбы з'яўляліся патравы і самавольны выпас жывёлы.

Прычына гэтай з'явы - вострая патрэбнасць у пашах. У асноўным выпас жывёлы

адбываўся ў скрытай форме, індывідуальна ці дробнымі групамі і таму не паддаецца

статыстычнаму ўліку. Разам з высечкамі лесу патравы i самавольны выпас жывёлы былі

найбольш распаўсюджанымі відамі сялянскага руху ў Беларусі (за 1864-1875 гг. выяўлена

50 выпадкаў)

Другім па значэнні і распаўсюджанасці напрамкам сялянскага руху былі

сутыкненні з уладамі. У сваёй большасці яны ўзнікалі на аснове аграрнай барацьбы сялян

i з'яўляліся самаабаронай, адказам на дзеянні ўлад пры яе падаўленні. Сутыкненні сялян з

уладамі набывалі розныя формы. Гэта i адмовы ад унясення аброку, выкупных плацяжоў і

іншых казённых падаткаў, ад выканання судовых рашэнняў, пастаноў сялянскіх міравых

устаноў, натуральных павіннасцей, у прыватнасці рэкруцкай i дарожнай, выступленні на

глебе перасяленняў i інш. Сутыкненні з уладамі насілі востры, адкрыты, упарты характар.

_______________

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. Мн., 1993. С.47- 48.

Зайоннковский П.А. Проведение в жизнь крестьянской реформы 1861 г. М., 1958.

С.380-389.

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.47.

247

Масавыя адмовы сялян ад выплаты аброку назіраліея ў Цэнтральнай i Заходняй

Беларусь Самымі актыўнымі былі сяляне Мінскай губерні. Тут у 1864 г. сялянскі рух

супраць унясення аброку востры характар набыў у Рэчыцкім i Мазырскім паветах. У

хваляванні ўдзельнічалі жыхары 11 валасцей. Значнае перавышэнне цаны зямлі па выкупу

супраць яе рыначнай вартасці выклікала ўсеагульнае абурэнне i адкрыты пратэст

сялянскіх мае на Магілёўшчыне. Так, вясной 1864 г. хваля выступленняў супраць

унясення выкупу пракацілася па Рагачоўскім павеце. У Стрэшынскай воласці супраць

узносу выкупных плацяжоў выступілі сяляне шасці вёсак, у Палескай - столькі ж.

Выступленні былі падаўлены з дапамогай вайскоўцаў. У 1867 г. вялікія беспарадкі на

глебе адмоў ад выкупных плацяжоў мелі месца ў Лепельскім павеце Віцебскай губерні.

Адмовы ад узносу ix i пагашэння нядоімак назіраліся ў Вілейскім, Дзісенскім паветах

Віленскай губерні

Малазямелле i галеча, уціск памешчыкаў i царскіх чыноўнікаў з'явіліся прычынай

таго, што беларускіх сялян пачалі вабіць свабодныя землі поўдня i паўднёвага ўсходу

краіны. Пад уздзеяннем чутак аб вызваленні сялян ад надаткаў i рэкруцкай павіннасці ў

паўднёвых губернях Расіі ў 1867 г. хваляванні ахапілі Быхаўскі павет Магілёўскай

губерні. Летам 1868 г. буйныя хваляванні адбыліся ў Барысаўскім i Ігуменскім паветах

Мінскай губерні. Сяляне тут самавольна збіралі валасныя сходы, на якіх назначалі i

адпраўлялі хадакоў для агляду зямель у Самарскую i Арэнбургскую губерні. Для

прадухілення перасяленчага руху ўлады прымалі розныя захады: ад угаворванняў да

распраў з дапамогай паліцыі, казакаў і воінскіх каманд

. У канцы 1868 г. урад увогуле

забараніў на нявызначаны тэрмін перасяленні з заходніх губерняў

Сялянскія хваляванні ў другой палове 70-х - пачатку 80-х гг, Трэці этап

сялянскага руху ахоплівае 1876 - 1882 гг. На працягу гэтага перыяду назіраўся прыкметны

рост сялянскага руху. На яго прыпадаюць 204 выступленне або ў сярэднім па 29 у год. 3 ix

132 складалі хваляванні на аснове пазя-мельных адносін i 70 - выступление накіраваныя

супраць царскіх улад. У параўнанніз 1864- 1875 гг. удзельная вага першых узрасла з 50,5

да 64,2%. Прыкметна актывізаваліся такія формы хваляванняў, як барацьба супраць

адмежавання зямлі на карысць памешчыкаў, захопы лугоў i пашы, самавольны выпас

жывёлы i патравы. Адным з самых пашыраных відаў сялянскага руху заставаліся высечкі

панскіх і казённых лясоў. Ажыўленне сялянскага руху было звязана з цяжкім

эканамічным становішчам пераважнай большасці сялянства, якое пагоршылася ў выніку

расійска-турэцкай вайны 1877-1878 гг. На плечы сялян лёг асноўны цяжар вайны. Веска

пазбавілася найбольш працаздольнай мужчынскай рабочай сілы, часткі сялянскіх коней,

яшчэ больш збяднела

. Антыфеадальная барацьба еялянства, яго выступленні супраць

адміністрацыйна-паліцэйскага ўціску ў Расійскай імперыі, у тым ліку ў Беларусі, з'явілася

адным з галоўных фактараў, што прывялі да крызісу самадзяржаўя на рубяжы 70-80-х гг.

XIX ст. Уздым сялян-

______________

Крестьянское движение 1827-1869 гг. Вып.2. С.92; Красный архив. М, 1940. Т.1

(98). С.215; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.61, 63-65.

Крестьянское движение 1827-1869 гг. Вып. 2. С. 147; Крестьянское движение в

России в 1861-1869 гг.: Сб. документов / Под ред. Л.М.Иванова. М., 1964. С.797.

Верещагин П.Д. Крестьянские переселения из Белоруссии (вторая половина XIX

в.). С.35.

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.47-48, 76-77, 86-87.

248

скага руху быў адной з найважнейшых праяў другой рэвалюцыйнай сітуацыі, якая ўзнікла

ў Расіі ў 1879-1880 гг.

У барацьбе за атрыманне зямлі асабліва вялікую актыўнасць праяўляла шматлікая

саслоўная трупа сялян - вольных людзей, што арандавалі панскую зямлю. На высяленне з

маёнткаў пасля заканчэння тэрміну арэндь: (1876) яны адказалі масавым супраціўленнем.

У прыватнасці, такі характар набылі хваляванні вольных людзей у маёнтках князёў П.

Вітгенштэйна і Радзівілаў у Мінскай губерні

У гэты перыяд пры адмежаванні сялянскай зямлі ад панскай найбольш актыўна

выступалі сяляне Гродзенскай i Віленскай губерняў. Спробы мясцовай адміністрацыі

паскорыць межавыя работы натыкаліся наўпартае супраціўленне з боку сялян. Каля

паловы сутыкненняў пры размежаванні было падаўлена пры дапамозе воінскіх

падраздзяленняў i казацкіх сотняў Змагаючыся з сялянамі, памешчыкі выкарыстоўвалі

ўсю моц адміністрацыйна-судовай сістэмы. Улады распраўляліся з сялянскімі

хваляваннямі. што былі накіраваны як супраць памешчыкаў, так i супраць ix саміх.

Найбольшая колькасць хваляванняў супраць улад (46 з 70) адбылася ў Мінскай i

Магілёўскай губернях. У асноўным яны былі звязаны з адмовай сялян выконваць судовыя

рашэнні, пастановы i распараджэнні адміністрацыйных i сялянскіх міравых устаноў

Шэраг выступленняў быў накіраваны супраць валасной i сельскан адміністрацыі.

На сельскіх i валасных сходах старасты i асабліва валасныя старшыны ў сваёй большасці

выбіраліся з ліку так званых добранадзейных. паслухмяных сялян, якія з'яўляліся

стаўленікамі міравых пасрэднікаў. Многія з ix скампраметавалі сябе ў вачах

аднавяскоўцаў супрацоўніцтвам з памешчыкамі, рознымі злоўжываннямі. Сяляне

самавольна здымалі з пасал такіх службовых асоб i замянялі ix сваімі кандыдатамі. Такія

хваляванні адбываліся ў Любчанскай воласці Навагрудскага павета, Валасевіцкай i Бя-

рэзінскай валасцях Барысаўскага павета, Грозаўскай воласці Слуцкага павета

У канцы 70-х - пачатку 80-х гг. у Беларусі, як i ў іншых рэгіёнах краіны.

пашыраліся чуткі аб усеагульным перадзеле зямлі i паніжэнні павіннасцей. Яны

адлюстроўвалі імкненне сялян знішчыць панскае землеўладанне i іншыя перажыткі

прыгонніцтва. У Беларусі з восені 1878 г. гэтыя чуткі шырока распаўсюджваліся ў

Пружанскім, Слонімскім, Ваўкавыскім, Брэсцкім, Кобрынскім паветах Гродзенскай

губерні. Імі былі ахоплены таксама некаторыя паветы Віцебскай, Віленскай, Мінскай i

Магілёўскай губерняў. Гэта выклікала вялікі непакой улад. Урад неаднаразова звяртаў

увагу мясцовай адміністрацыі на неабходнасць рашучай барацьбы з такімі з'явамі

Барацьба сялян у 1883-1894 гг. Чацвёрты этап сялянскіх хваляванняў у Беларусі

ахоплівае 1883-1894 гг. i характарызуецца далейшым абвастрэннем класавай барацьбы на

вёсцы, уздымам барацьбы сялян. У гэты перыяд адбылося 375 выступленняў, ці ў

сярэднім 31 выступление ў год. 3 ix 253 (67,5 %) было накіравана супраць панскага

прыгнёту, 116 (30,9 %) - су-

_______________

Крестьянское движение в России в 1870-1880 гг.: Сб. документов / Под ред. П.А.

Зайончковского. М., 1968. С.240,448-449; Самбук С.М. Политика царизма в Белоруссии во

второй половине XIX века. С. 187.

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.96.

Крестьянское движение в России в 1870-1880 гг. С.208, 444, 513, 517;

Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг.: Сб. документов. М., 1960. С.65-66.

Крестьянское движение в России в 1870-1880 гг. С.207,210,328,542; Крук УЛ.

Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.80-84.

249

праць царскай адміністрацыі i паліцыі. Сялянскі рух развіваўся ва ўмовах узмацнёйня

напаўпрыгонніцкай i капіталістычнай эксплуатацыі, пад уплывам узросшага рабочага

руху, ва ўмовах палітычнай рэакцыі, курс на якую быў узяты ўрадам пасля забойства

нарадавольцамі імператара Александра II. Царызм прымаў рдзнастайныя захады для

падаўлення народных рухаў. Як i ў папярэдні час, барацьба беларускіх сялян мела яскрава

выражаную антыпанскую накіраванасць. Па-ранейшаму пераважалі такія формы руху, як

су-праціўленне пры размежаванні зямельных угоддзяў, самавольны выпас i патравы,

высечкі лесу, захопы лугоў i пашы, ворнай зямлі

Упартая барацьба працягвалася паміж сялянствам і памешчыкамі пры межавых

работах. Сяляне імкнуліся недапусціць далейшага абрабавання ix памешчыкамі,

пазбаўлення ўгоддзяў, якімі яны карысталіся даразмежавання. Асноўная частка

сутыкненняў (41 з 47) прыпадала на Цэнтральную i Заходнюю Беларусь, дзе

неразмежаваных зямель было больш за ўсё

Шырока оылі распаўсюджаны патравы i самавольны выпас жывёлы на ўласніцкіх

угоддзях. У данясенні міністру ўнутраных спраў у 1890 г. мінскі губёрнатар паведамляў,

што 60 - 70 % усіх спраў, якія разглядаліся міравымі суддзямі, адносіліся да катэгорыі

патраў

. Патравы i самавольны выпас жывёлы займалі значнае месца ў сялянскім руху i

астатніх рэгіёнаў Беларусь Звычайнай з'явай у жыцці беларускай вёскі заставаліся таксама

вы-сечкГпанскіх i казённых лясоў. Толькі ў 1889 г. пад следствам у Віцебскай i

Лепельскай міравых акругах знаходзілася 1136 чалавек, з якіх суд прызнаў вінаватымі

667. У тым жа годзе ў Полацкім павеце было зафіксавана 421 парушэнне панскай

уласнасці, звязанае з раскраданнем лесу i лясных матэрыялаў. Па прыгаворах,міравых

суддзяў было асуджана 305 чалавек

У параўнанні з папярэднімі гадамі пашырыўся такі дзейсны, наступаль-ны'від

сялянскага руху, як барацьба за адрэзкі, захоп панскіх зямельных угоддзяў. Абсалютная

большасць такіх хваляванняў (81 з 87) выяўлена ў цэінтрьі i на ўсходзё Беларусі, дзе ў

многіх мясцовасцях сяляне былі асабліва дрэнна забяспечаны зямлёй. У цеснай сувязі з

барацьбой за адрэзкі зна-ходзілася барацьба за сервітуты, якая ў Навагрудскім, Слуцкім,

Слонімскім i іншых паветах набыла асабліва востры характар

. Разам з тым у адзначаны

перыяд гэта наступальная форма сялянскага руху не атрымала масавага распаўсюджання.

Пытанне аб ліквідацыі ўсёй панскай зямельнай уласнасці не ставілася.

Як i раней, значнае месца ў сялянскім руху займалі выступленні супраць улад, што

адбываліся пры выкананні судовых рашэнняў, пастаноў i pacna-раджэнняў

адміністрацыйных і сялянскіх міравых устаноў. Асабліва вострымі былі хваляванні сялян

пры вопісе i продажы маёмасці для папаўнення нядоімак, розных штрафаў i інш.

Канфлікты з царскай адміністрацыяй мелі месца i пры ацэнцы патраў, у час вобыскаў з

мэтай выяўлення высечанага лесу, пры правядзенні памешчыкамі сельскагаспадарчых

работ на спрэчных зямельных участках. Нярэдка гэтыя выступленні

________________

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.103-104.

Там жа. С.111-112.

Минские губернские ведомости. 1890. 29 апр.

Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг. С.197-198, 274-275;

Крестьянское движение в России в 1890-1900 гг.: Сб. документов. М., 1959. С.230; Крук

У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.114-116.

Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг. С.107,117,277-278,318-320,736-

737, 750-751; Крестьянское движениев Россиив 1890-1900 гг. С.255,258; Лрух У.Я.

Сялянскірух на Беларусі 1864-1900 гг. С.107-111.

250

перарасталі ў адкрытую ўзброеную барацьбу з паліцыяй i воінскімі камандамі.

Летам 1887 г. падобнымі хваляваннямі быў ахоплены шэраг населеных пунктаў

Нягневіцкай воласці Навагрудскага павета. Па колькасці выступленняў супраць улад (83

са 116) вызначаліся Мінская i Магілёўскай губерні

Своеасаблівай формай сялянскай барацьбы з'яўляўся масавы рух за пе-расяленне на

свабодныя землі, пераважна Сібіры i Далёкага Усходу. У кан-цы 1883 - пачатку 1884 г. ім

былі ахоплены 12 валасцей Ігуменскага, Бабруйскага i Слуцкага паветаў Мінскай губерні.

Выступленні сялян, якія першапачаткова працякалі ў легальных формах, з цягам часу

сталі набываць востры характар, вылівацца ў адкрытыя сутыкненні з уладамі. У канцы 80-

х гг. масавы перасяленчы рух ахапіў Чэрыкаўскі, Клімавіцкі i Гомельскі паветы

Магілёўскай губерні. Сялянскія хваляванні на глебе перасяленняў у гэтых паветах

адбываліся i ў пачатку 90-х гг.

Сялянскі рух у 1895-1900 гг. Апошні этап сялянскага руху парэфор-меннага

перыяду - выступленні 1895-1900 гг. За гэтыя гады зафіксавана 181 хваляванне, або ў

сярэднім 30 у год. 3 ix 125 (69,1 %) складалі хваляванні, накіраваныя супраць

памешчыкаў, i 50 (27,6 %) - супраць улад

. 3 сярэдзіны 90-х'гг. XIX ст. пачынаецца новы,

пралетарскі этап вызваленчага руху народаў Расіі. У Беларусі ўслед за рабочымі актыўна

выступалі i сяляне. Ва ўмацаванні сувязей паміж горадам i вёскай значную ролю адыгралі

сяляне-адыходнікі, многія тысячы якіх вярталіся ў родныя мясціны.

Барацьба беларускіх сялян хоць i разгортвалася ў новых гістарычных умовах, у

якасных адносінах не адрознівалася ад папярэдніх гадоў. У аснове руху ляжала барацьба

за зямлю. Змест яе вызначалі захоп i самавольнае карыстанне ворнай зямлёй, аказанне

супраціўлення панскаму размежаванню, захоп лугоў i пашы, самавольны выпас жывёлы i

патравы, высечкі панскага лесу. Многія з гэтых выступленняў былі звязаны ca змаганнем

за зямёльныя сервітуты.

Узраслі прамыя захопы панскай зямлі, галоўным чынам у Магілёўскай губерні,

сяляне якой зведалі найбольшы зямельны голад. Па-ранейшаму самымі пашыранымі

формамі аграрнага руху ў Беларусі з'яўляліся патравы i самавольны выпас жывёлы,

высечкі панскага i казённага лесу. У сувязі з тым што працэс размежавання панскіх і

сялянскіх зямель быў яшчэ не завершаны, барацьба на гэтай падставе не сціхала і ў

названы перыяд, хоць колькасць выступленняў у параўнанні з папярэднім перыядам ска-

рацілася. Больш за ўсё такіх хваляванняў (15 з 17) зарэгістравана ў Магілёўскай i Мінскай

губернях, дзе ўлады паскорылі правядзенне межавых работ

Выступленні супраць улад i паліцыі працягвалі насіць востры, адкрыты характар i

адзначаліся масавасцю. У адных выпадках да сутыкненняў з ула-дамі прыводзіла барацьба

сялян з памешчыкамі на грунце пазямельных адносін. У іншых хваляванні былі выкліканы

дзеяннямі саміх улад. Найбольш пашыранымі сярод ix былі хваляванні, звязаныя з

адмовай сялян выконваць несправядлівыя, на ix думку, судовыя рашэнкі i розныя

пастановы. Масавыя выступленні сялян-чыншавікоў супраць высялення выяўлены ў

____________

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.122,128.

Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг. С.704; Крестьянское движение

в России в 1890-1900 гг. С.53-55; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С. 131 -

133.

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.141-142.

Там жа.С.141,149-150.

251

Мінскай і Віцебскай губернях, у прыватнасці ў Рэчыцкім, Слуцкім, Віцебскім i Полацкім

паветах

Буйныя хваляванні сялян супраць улад адбываліся ў сувязі з барацьбой за

перасяленне. У другой палове 90-х гг. на ўсходзе Беларусі назіралася новая хваля

міграцый, якія прынялі яшчэ больш масавы характар. Яны ахапілі амаль усю тэрыторыю

Віцебскай губерні. Сяляне, тайна распрадаўшы сваю маёмасць, накіроўваліся на

бліжэйшыя чыгуначныя станцыі. Толыгі вясною 1897 г. заявы аб перасяленні падалі звыш

50 тыс. віцебскіх сялян. Шырокі перасяленчы рух адбываўся i ў Магілёўскай губерні. 3

канца 1895 г. ён Мёў месца ў Быхаўскім i Рагачоўскім, а затым перакінуўся на Клімавіцкі,

Чэрыкаўскі i іншыя паветы. У 1896 г. просьбы аб перасяленні былі атрыманы ад 27 тыс.

сем'яў, г.зн. амаль ад 1/7 агульнай колькасці сялян губерні. Адбываліся сутычкі з паліцыяй

i войскамі. Сялян вярталі на ранейшае месца жыхарства, секлі розгамі

Па меры развіцця капіталізму, фарміравання сялянскай буржуазіі абвастраліся

супярэчнасці ўнутры сялянства. Яны праяўляліся галоўным чынам"ў падпалах i захопах

кулацкай маёмасці, процідзеянні кулацкаму засіллю ў органах сялянскага кіравання, перш

за ўсё валасных. Аднак такіх выступленняў было нямнога. У парэформенным перыядзе ў

Беларусі ix выяўлена 10

. Хаця супярэчнасці паміж сялянскай беднатой i замежным

сялянствам узмацняліся, алебарацьба паміж імі ў 60-90-я гг. XIX ст. не дасягнула яшчэ

значнага ўзроўню. У гэты час хваляванні сялян былі накіраваны ў асноўным супраць

памешчыкаў, царскай адміністрацыі, усіх перажыткаў прыгонніцтва, што аб'ектыўна

адлюстроўвала змест буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі, якая наспявала ў Расіі.

У парэформенны перыяд узрасла класавая барацьба на вёсцы. Паводле атрьшаных

даных, усяго ў Беларусі ў 1861-1900 гг. адбылося 1509 выступленняў сялян. Сялянскі рух

меў ярка выражаны аграрны характар. Пераважная большасць хваляванняў - 1041, або 69

% ix агульнай колькасці, была накіравана супраць панскага прыгнёту. Найбольш

пашыранымі формамі сялянскай барацьбы з'яўляліся самавольны выпас жывёлы i

патравы, высечкі лесу, супраціўленне пры межавых работах, захоп ворнай зямлі,

сенажацей i пашы. На другім месцы знаходзіліся выступленні супраць улад - 447 (29,6 %),

якія былі цесна звязаны з аграрнай барацьбой сялян. Найбольшых памераў сялянскія

хваляванні дасягнулі ў 1861-1863 гг. у адказ на грабежніцкія ўмовы адмены прыгону, якія

асуджалі шырокія масы сялянства на галечу i кабалу. У гэты час многія выступленні сялян

вылучаліся масавасцю, спробамі ўнесці зачаткі арганізаванасці ў барацьбе за свае правы.

Аднак у цэлым сялянскі рух характарызаваўся разрозненасцю ў дзеяннях сялян,

лакальнасцю большай часткі выступленняў, ix стыхійнасцю, недастатковай

арганізаванасцю. Колькасна пераважалі абарончыя, пасіўныя формы барацьбы.

Адсутнічала сувязь з рабочым класам, сяляие не выстаўлялі ясных i канкрэтных

палітычных патрабаванняў. Разам з тым выступленні сялян 60-90-х гг. XIX ст. стварылі

ўмовы для пераходу да новага этапу руху - ма-

__________________

Крестьянское движение в России в 1890-1900 гг. С.308-Э09, Ш, 320-322, 400-

403, 460-462, 580; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.153,158.

Дакументы i матэрыялы па гісторыі Беларусі (1772-1903 гг.) Мн., 1940. Т. 2.

С.812-813; Витебский листок. 1898. 21, 25, 28 марта; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі

1864-1900 гг. С.160-161.

Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.48, 104,142.

252

савай барацьбы за ліквідацыю ўсёй панскай зямельнай уласнасці, што наступіў у час

першай расійскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі.

Вострая класавая барацьба ў беларускай парэформеннай вёсцы, як i ў іншых

рэгіёнах Расійскай імперыі, сведчыла, што адмена прыгону не зняла з павесткі дня

аграрна-сялянскага пытання. Яно працягвала заставацца центральным у той грамадска-

палітычнай барацьбе, якая ішла тут у другой палове XIX ст. Як адзначалася, сялянства

з'яўлялася самай шматлікай катэгорыяй насельніцтва капіталістычнай Расіі, у тым ліку

Беларусі. Яго становішча i барацьба за зямлю, супраць памешчыкаў і ўсіх рэшткаў

прыгонніцтва рабілі вялікі ўплыў на сацыяльна-эканамічнае i палітычнае развіццё краіны.

Аграрнае пытанне набыло агульнанацыянальнае значэнне.

3. Рабочы рух

Хваляванні i стачкі рабочых у 1864-1884 гт. У 60-80-я гг. XIX ст. у Бе-ларусі

вялося інтэнсіўнае будаўніцтва чыгунак. На землякопныя работы прыцягваліся сотні

тысяч сялян. Незвычайна цяжкія ўмовы працы i побыту. дрэннае харчаванне, розныя

злоўжыванні i самавольства падрадчыкаў выклікалі пратэст, які найчасцей праяўляўся ў

падачы калектыўных скаргаў уладам i ў групавых уцёках з месца працы. Такія

выступленні ("хваляванні") вясною i летам 1864 г. адбываліся на будаўніцтве Дзвінска-

Віцеб-скай чыгункі ў Дрысенскім, а праз год - у Віцебскім паветах. 3 хваляваннямі на

будаўніцтве чыгункі ў Дрысенскім павеце, відаць, былі звязаны ўцёкі васьмі

сельскагаспадарчых рабочых з маёнтка Зарэчча.

У 1872 г. хваляванні назіраліся на будаўніцтве Лібава-Роменскай чы-гункі ў

Мінскім павеце, у 1883 i 1884 гг. - Віленска-Ровенскай чыгункі на участку Беняконі -

Воранава Лідскага і ў мястэчку Моўчадзь Слонімскага паветаў. Два хваляванні ў 70-х гг.

адзначаны на прамысловых прадпрыемствах Беларусі.

Усяго ў Беларусі ў 1864-1884 гг. адбылося дзевяць хваляванняў рабочых. Ix

удзельнікамі з'яўляліся фактычна сяляне, якія часова трапілі ў становішча наёмных

работнікаў. Гэтым тлумачыцца поўная адсутнасць у згаданых выступлениях праяў

пралетарскай свядомасці i прымітыўнасць формаў пратэсту. Усе выступленні мелі

абарончы характар i з'яўляліся рэакцыяй рабочых на празмерную эксплуатацыю i

самавольства прадпрымальнікаў.

Якасныя зрухі ў рабочым руху ў Беларусі пачаліся ў другой палове 70-х гг. Яны

праявіліся ў прымяненні рабочымі такой эфектыўнай формы барацьбы за паляпшэнне

свайго становішча, як страйкі (стачкі). Эфектыўнасць масавых арганізаваных страйкаў да

таго часу была добра апрабавана на вопыце барацьбы пралетарыяту заходніх краін.

Першую ў Беларусі стачку ў сакавіку 1876 г. арганізавалі 300 рабочых мінскіх

майстэрняў Маскоўска-Брэсцкай чыгункі з патрабаваннем рэгулярнай выдачы заработнай

платы. Яе падтрымалі чыгуначнікі ў Стоўбцах (Мінскі павет). У 1879 г. першы страйк

арганізавалі рамесныя рабочыя Беларусь Адбыўся ён у Гродне i ахапіў некалькі кравецкіх

майстэрняў, рабочыя якіх выставілі патрабаванне скарачэння рабочага дня

У 1881 г. адбыўся страйк у чыгуначных майстэрнях у Гомелі, выкліканы нявыдачай

заработку, аў 1882 г. - у сталярным цэху вагонных майстэрняў у

_______________

Бич М.O. Рабочее движение в Белоруссии в 1861 - 1904 гг. С.59-60.

253

Брэст-Літоўску, дзе рабочыя пратэставалі супраць паніжэння зарплаты. Як вынікае з гэтых

фактаў, пачынальнікамі стачачнага руху ў Беларусі былі рабочыя чыгуначных

майстэрняў. Паказальна i тое, што ўсе ix стачкі мелі ў тэты час абарончы характар.

Пачатак распаўсюджвання марксізму. У 70-х - пачатку 80-х гг. у практычнай

дзейнасці прадстаўнікоў розных плыняў народніцтва выявілася негрунтоўнасць тэорыі

сялянскага сацыялізму: сялянства як клас дробных уласнікаў не ўспрымала

сацыялістычных ідэй. Не дапамагала i змена тактыкі. Ні мірная прапаганда "Зямлі i волі" i

"Чорнага перадзелу", ні індывідуальны палітычны тэрор "Народнай волі", ахвярай якога 1

сакавіка 1881 г. стаў імператар Аляксандр II, не абудзілі сялянскай рэвалюцыі. У сувязі з

гэтым народніцтва ў цэлым уступіла ў паласу глыбокага ідэйна-арганізацыйнага крызісу.

У пачатку 1882 г. распаўся "Чорны перадзел". У той жа час былі арыштаваны амаль усе

члены Выканаўчага камітэта "Народнай волі" і разгромлены яе цэнтральныя арганізацыі.

Многія адышлі ад рэвалюцыйнай дзейнасці. Пануючай у народніцтве да канца 90-х гг.

стала ліберальна-асветніцкая, рэфармісцкая плынь.

Моцны ўдар па народніцкай ідэалогіі нанеслі лідэры "Чорнага перадзелу"

Г.Пляханаў, П.Аксельрод і В.Засуліч, якія ў 1883 г. абвясцілі аб сваім разрыве з

народніцтвам i прызналі адзіна навуковай тэорыяй сацыялізму вучэнне К.Маркса i

Ф.Энгельса. 3 мэтай распаўсюджвання марксізму ў Расіі яны заснавалі ў Швейцарыі

першую расійскую марксісцкую арганізацыю - групу "Вызваленне працы" i арганізавалі

выданне твораў Маркса i Энгельса ў перакладзе на рускую мову. Адначасова ў сваіх

друкаваных працах яны разгарнулі вострую крытыку асноўных пастулатаў тэорыі сялян-

скага сацыялізму. Заснавальнікі групы "Вызваленне працы" даказвалі, што парэформенная

Расія развіваецца па шляху капіталізму, i менавіта з ім звяз-валі выспяванне перадумоў

сацыялістычнай рэвалюцыі. Пры гэтым яны зы-ходзілі з галоўнай ідэі Маркса, што

знішчэнне капіталізму i пабудова сацыялізму з'яўляецца "гістарычнай місіяй"

пралетарыяту.

У той жа час прапаганду марксізму пачалі дзеячы польскай партыі "Пралетарыят",

сярод якіх было нямала ўраджэнцаў Беларусі. Яны выдавалі творы Маркса i Энгельса ў

перакладзе на польскую мову. Выданні расійскіх і польскіх марксістаў у 80-х - першай

палове 90-х гг. распаўсюджваліся i вы-вучаліся ў рабочых гуртках Вільні, Мінска,

Віцебска, Гродна, Смаргоні, Гомеля, падпольных зямляцкіх арганізацыях студэнтаў -

ураджэнцаў беларуска-літоўскіх i ўкраінскіх губерняў - у В НУ Пецярбурга i Масквы.

У Мінску прапаганду марксізму ў 1884-1885 гг. пачалі студэнт Дэрпцкага

універсітэта Э.Абрамовіч i былы чорнаперадзелец І.Гурвіч. Паводле ўспамінаў апошняга,

у заснаваных імі гуртках летам 1886 г. займалася каля 130 мінскіх рабочых

. Да ліку

першых беларускіх марксістаў належалі В. Сяліцкі, С Трусевіч, Я. Спонці. Праграма

заняткаў з рабочымі, распрацаваная Э.Абрамовічам, выкарыстоўвалася не толькі ў

Мінску, але i ў Вільні i іншых гарадах краю. Гурткі ставілі мэтай падрыхтоўку новых

кадраў прапагандыстаў, якія з цягам часу маглі б паўплываць на свядомасць болыпасці

рабочых. Прапаганда ў цэлым мела абстрактны, асветніцка-кніжны характар, амаль не

звязвалася з рэальным становішчам рабочых

. Сацыял-дэмакратычныя гурткі Беларусі ў

той час мелі сувязь з групай "Вызваленне пра-

___________

Былое. 1907. № 6. С.74.

Там жа. С73.

254

цы", партыяй "Пралетарыят", Саюзам польскіх рабочых, сацыял-дэмакра-тычнымі групамі

ў Пецярбургу, Маскве, Кіеве.

Выступленні рабочых у 1885-1894 гг. Узнікненне першых сацыял-дэмакратычных

гурткоў практычна ніяк не паўплывала на свядомасць рабочых. Ix барацьба за паляпшэнне

свайго становішча ў гэты час заставалася па-за межамі ўздзеяння сацыял-дэмакратаў. Тым

не менш у ёй заўважаюцца прыкметы росту класавай свядомасці i арганізаванасці

рабочых.

Найбольш буйныя стачкі ў другой палове 80-х - пачатку 90-х гг. арганізавалі

рабочыя чыгуначных майстэрняў. У сакавіку 1886 г. баставалі сталяры ў Гомельскіх

майстэрнях, a ў ліпені таго ж года - усе рабочыя гэтага прадпрыемства (472 чалавекі),

пратэстуючы супраць паніжэння заробкаў і пагаршэння ўмоў працы. Адміністрацыя

чыгункі пад націскам магілёўскага губернатара пайшла на саступкі. У пачатку сакавіка

1894 г. гомельскія чыгуначнікі (696 чалавек) аб'явілі забастоўку з патрабаваннем вярнуць

грошы, адлічаныя ў пенсійную касу на крайне нявыгадных для ix умовах. Аднак пад

уплывам угавораў i пагроз начальства забастоўка на трэці дзень была спы-нена.

Наступление адміністрацыі на правы рабочых i змены правіл унутранага распарадку ў

горшы для ix бок выклікалі ў студзені 1893 г. агульны страйк у майстэрнях Палескіх

чыгунак у Пінску (500 чалавек). Праз тыдзень ix патрабаванні былі задаволены

У Мінску ў другой палове 80-х гг. пачалася барацьба рамесных рабочых за

ўвядзенне 12-гадзіннага рабочага дня (з 6 гадзін раніцы да 6 гадзін вечара) з

двухгадзінным перапынкам. 3 гэтым патрабаваннем у 1886 г. баставалі рабочыя дзвюх

шпалерных майстэрняў, сталяры, друкары (наборшчыкі) і краўчыхі, a ў маі 1887 г. -

слесары шасці майстэрняў. Успаміны I.Турвіча сведчаць, што мінскія сацыял-дэмакраты

таго часу да адзначаных стачак дачынення не мелі

У пачатку 90-х гг. у Мінску рамесныя рабочыя дамагаліся скарачэння рабочага дня

шляхам падачы ўладам калектыўных прашэнняў. Аднак улады практычна не рэагавалі на

ix. Гэта штурхала рабочых да нелегальнага аб'яд-нання на прафесійнай (цэхавай) аснове

вакол стачачных кас з мэтай правядзення эканамічных страйкаў, забароненых расійскім

заканадаўствам. У 1894 г. у Мінску ўтварыліся стачачныя касы пераплётчыкаў, слесараў,

шчаціннікаў i краўцоў, якія аб'ядналі 220 рабочых i паспяхова вытрымалі некалькі

страйкаў. У тым жа годзе першыя эканамічныя страйкі арганізавалі рамесныя рабочыя

(маляры, слесары i краўцы) Гомеля

У цэлым за 1885-1894 гг. у Беларусі адбыліся 22 стачкі і 4 хваляванні рабочых. У

стачках удзельнічалі больш за 1800 чалавек, з ix прыблізна 5/6 складалі рабочыя

чыгуначных майстэрняў. Вынікі барацьбы вядомы ў 12 выпадках. У 10 з ix рабочыя

дамагліся поспеху. Параўнанне паказчыкаў заг 1885-1894 гг. з папярэднім перыядам

сведчыць аб прыкметным колькас-ным i якасным росце рабочага руху. Перш за ўсё гэта

праявілася ў замацаванні стачак як асноўнай формы барацьбы i ва ўзнікненні сярод

рамесных рабочых зародкаў прафесійных саюзаў (стачачных кас). У ідэйных адносінах

важным было з'яўленне першых сацыялістычных гурткоў - народніцкіх і сацыял-

дэмакратычных.

______________

Дакументы i матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т.2. С.822-824; Рабочее

движение в России в XIX в. Т.З. 4.1. С.411-413; Т.З. 4.2. С.284-285.

Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1862-1904 гг. С.87-88.

Там жа. С.88-89.

255

Пераход сацыял-дэмакратаў да масавай агітацыі. Наўласным вопыце, а таксама

пад уплывам практыкі Саюза польскіх рабочых асобныя сацыял-дэмакраты Беларусі i

Літвы (В.Сяліцкі, Я.Спонці, С.Трусевіч) паступова пераконваліся ў тым, што шляхам