Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

______________________

Публицистика белорусских народников. С.19-21.

Там

жа. С.21-32.

Там жа. С.ЗЗ- 56.

271

польскай, або велікарускай культуры. Сам жа народ, як сцвярджалася ў адозве,

"упарта пратэставаў супраць здраднщкіх спроб паланізаваць ці авелікарусіць яго, і

абедзве культуры якія насільна навязваліся яму, ... не прывіваліся да яго". 3 улікам гэтага

аўтары сфармулявалі задачы беларускай інтэлігенцыі: "...разварушыць магутныя сілы

народа,... даць яму магчымасць праявіць свой нацыянальны геній, глыбока схаваны ад

грабежніцкіх памкненняў палякаў і велікарускага двухгаловага арла". Аўтары адозвы

падкрэслілі, што толью цалкам згодна з патрабаваннямі жыцця беларускага народа

дзейнасць інтэлігенцыі будзе плённай. Як і група "Шчырага беларуса", яны заклікалі да

барацьбы супраць дэспатызму. Разлічвалі пры гэтым на шматлікіх саюзнікаў у асобе усіх

прыгнечаных народаў Расіі, а таксама велікарусаў, паколькі і для іх абсалютная манархія

з'яўлялася "прыгнятальшчыкам асобы і працы". Яны заявілі, што ўсякае абмежаванне

манархічнага самавольства будзе для беларускага народа крокам да вызвалення і дасць яму

магчымасць больш свабодна развіваць сваю культуру і распараджацца сваім жыццём

Найбольш грунтоўна ў тэарэтычных адносінах нацыянальнае пытанне было

распрацавана ў рукапісе невядомых аўтараў, якія належалі да пецярбургскай беларускай

фракцыі партыі "Народная воля". Яны паказалі заканамернасць і прагрэсіўнасць працэсу

ўзнікнення нацый і на падставе гэтага заявілі: "Усякая нацыя... не толью мае права, але і

абавязана абараняць сваю самастойнасць ва ўсім, што не пярэчыць развщцю чалавецтва

ўвогуле і кожнай чужой нацыі ў прыватнасці. Усякая таму нацыя, якой бы слабою яна ні

была, заслугоўвае поўнага прызнання яе самастойнасці і ўсякую спробу ўціску з боку

іншых нацый гэтай слабой суседкі трэба прызнаць шкоднай" (вылучана ў арыгінале, -

М.Б.). Такім чынам, абгрунтоўвалася неабходнасць абараняць Беларусь "як ад польскага,

так і ад велікарускага насілля"

У рукапісе беларускіх нарадавольцаў упершыню не толькі абвяшчалася, але і

тэарэтычна абгрунтоўвалася існаванне асобнага беларускага народа. Пры гэтым яны

спасылаліся на прыродна-геаграфічныя, сацыяльна-эканамічныя і этнаграфічныя

асаблівасці Беларусі, агульны гістарычны лёс і асобную мову беларусаў, усведамленне імі

сваей ўнутранай арганічнай сувязі з аднаго боку, і адрознення ад суседніх народаў з другога.

"Усе гэтыя асаблівасці Беларусі -адзначалася ў рукапісе, -даюць (ёй) права на аўтаномную

федэратыўную самастойнасць у сям'і іншых народнасцей Расіі". Шлях да рэалізацыі гэтага

права аўтары бачылі ў сумеснай з партыяй "Народнай волі" рэвалюцыйнай барацьбе з

агульным ворагам -царегам самадзяржауем. Беларускія нарадавольцы выказалі ўпэўненасць,

што ў выніку барацьбы Беларусь "перародзіцца для новага самастойнага жыцця і зойме

месца сярод іншых федэрацый Расіі на асновах свабоднага пагадпення з імі (вылучана ў

арыгінале. - М.Б.)

____________________________

Публицистика белорусских народников. С.68-71.

Там жа. С. 109-110.

Там жа.С.112,120-121.

272

Аўтары артыкула абвяргалі сцвярджэнне аб забітасці інертнасці беларускага народа,

які быццам бы не мог зразумець і адстойваць свае інтарэсы, у тым ліку неабходнасць

утварэння ў будучым нацыянальнай дзяржавы. Яны нагадвалі, што "беларусы, як і

маларосы, не раз узнімаліся ў старыя часы ў абарону сваей рэлігіі і супраць прыгнёту

шляхецтва", адзначалі энергічную барацьбу беларускіх сялян супраць памешчыкаў у XIX

ст. і актыуную дзейнасць у расійскіх народніцкіх арганізацыях такіх прадстаўнікоў

беларускай інтэлігенцыі, як М.Судзілоўскі, С.Кавалік, Р Ісаеў, I. Грынявіцкі. Падкрэслілі

яшчэ адну важную з пункту погляду народніцкага сацыялізму адметнасць беларусаў: "... з

народа амаль зусім не выдзяляецца кулакоу-міраедаў, якіх так многа ў Вялікаросіі і якія

ўносяць антаганізм у мірскія інтарэсы і сваімі дзеяннямі разбэшчваюць і разбураюць

абшчыну". На думку беларускіх нарадавольцаў, гэта тлумачылася тым, што адпаведнай

дзейнасцю ў Беларусі займаліся яўрэйскія ліхвяры, якія не дапускалі да яе не толью сялян,

але і сваіх супляменнікаў

Палітычныя пазіцыі гоманаўцаў

. Часопіс "Гомон" (№1) абвясціў сябе органам

сацыяльна-рэвалюцыйнай групы беларусаў, якая "пачала дзейнасць у сябе на радзіме і

атаясамлівала свае інтарэсы з інтарэсамі беларускай народнасці". Група выступіла за

замену абсалютызму ў Расіі свабодным федэральна-палітычным ладам, заснаваным на

прынцыпе абласной самастойнасці.

Становішча беларускай народнасці ў Расійскай імперыі і гістарычны лёс беларусаў у

рэдакцыйным артыкуле характарызаваліся наступным чынам: "... На іх ужо з дауніх часоў

прывыклі глядзець як на нейкі матэрыял для ўсемагчымых эксперыментаў, а не як на

жывую народнасць, здольную сама-стойна распараджацца сабою. Зыходзячы з гэтага

пункту гледжання, бліжэйшыя суседзі беларусаў, карыстаючыся правам моцнага,

здзяйснялі над імі свае доследы і бесцырымонна накладвалі жорсткія рукі на жывы арганізм

беларускай народнасці, перадвырашыўшы, што яна павінна пакорліва падпарадкоўвацца

мацнейшым і асімілявацца з імі, растварыўшыся ў велікарускім і польскім моры"

. Паводле

ацэнкі рэдакцыі, гэтыя доследы больш пауплывалі на вышэйшае саслоуе, чым на народную

масу, якая беражліва захоўвала ўсе свае ўласныя рысы, што раней ці пазней павіна было

прывесці да абуджэння ў ей нацыянальнай самасвядомасці і агульнага вызваленчага руху,

накіраванага супраць прыгнёту. "Усвядоміўшы свае сілы, заявілі гоманаўцы, беларускі

народ адразу ж скажа сваім прыгнятальнікам: далоў эксплуатацыю, мы самі жадаем

кіраваць сабою! Далоуў чу-жыя рукі, Беларусь павінна быць для беларусаў, а не для чужых

элементаў!.. Мы самі павінны заваяваць сабе свабоду, не ўскладаючы надзеі на іншых!"

Сэнс прыведзеных заклікаў - у абвяшчэнні права самастойнага беларускага народа

на вызначэнне свайго лёсу, на самакіраванне. Паняцце "чужыя рукі", "чужыя элементы"

адносяць да прыгнятальнікаў беларускага народа, найперш - расійскага самадзяржаўя і

чыноўніцтва, а таксама асіміляванага мясцовага вышэйшага саслоўя.

У спецыяльным артыкуле рэдакцыя "Гомона" разгледзела магчымыя ў расійскім

рэвалюцыйным лагеры контраргументы супраць пастаноўш пы-

___________________________

Публицистика белорусских народников. С. 113-116.

Там жа. С.60.

Тамжа.С61.

273

танняў аб Беларусі як асобным ад іншых рэгіёнаў Расіі і аб утварэнні самастойнай

беларускай рэвалюцыйнай групы са сваім перыядычным органам. Яна заявіла, што цалкам

падзяляе погляд на неабходнасць згуртаванасці салідарнасці ўсіх змагароў з "бяздушным

паліцэйскім рэжымам", аднак разам з тым лічыць прынцыпова неабходным кіраванне

самастойных абласных рэвалюцыйных арганізацый і мясцовай рэвалюцыйнай прэсы. На

яе думку, толькі гэтыя арганізацыі маглі прыцягнуць на свой бок працоўныя масы сваей

вобласці, а пасля палітычнага перавароту ў цэнтры -прадухыць пераход улады на месцах і

ў агульнарасійскім прадстаўнічым сходзе ў рукі буржуазных лібералаў і адкрыць "другі акт

рэвалюцыі", у выніку якога народ возьме ўладу у свае рукі Пры гэтым гоманаўцы падкрэслілі,

што мясцовыя рэвалюцыйныя арганізацыі павінны ўяўляць сабою "не прышлы наносны

элемент, як урадавыя чынонікі, а арганічную частку насельніцтва свайго раёна".

Адстойваючы самастойнасць мясцовых абласных арганізацый", "Гомон" разам з тым

прызнаваў абавязковым узгадненне дзейнасці паміж імі і ззаемную падтрымку ва ўсіх

неабходных выпадках, а таксама аказанне імі дапамогі цэнтральным арганізацыям, што

дзейнічалі ў сталіцах імперыі

. Такім чынам, рэдакцыя "Гомона" выразна засведчыла сваю

арыен-тацыю на барацьбу за вызваленне Беларусі не выключна ўласнымі сіламі, а ва

ззаемадзеянні з агульнарасійскім вызваленчым рухам.

Новы крок да збліжэння з расійскім вызваленчым рухам быў зроблены рэдакцыяй

другога нумара "Гомона". Яна прызнала, што супраць цэнтралізаванай ўлады ўрада можа

паспяхова змагацца толью такая ж цэнтралізаваная сіла апазіцыі, і ў гэтай сувязі вітала

заключэннеў 1884 г. польскай партыі "Пралетарыят" пагаднення з арганізацыяй

"Народная воля". Адносна сябе сацыялісты-беларусы заявілі, што цалкам падзяляюць

праграму і арганізацыйныя прынцыпы партыі "Народная воля'"імкнуцца заняць у ей

месца, адпаведнае энергіі дзейнасці сваей групы

. Яны прапанавалі кіраўніцтву расійскай

партыі перадаць усе свае сувязі ў Беларусі "мясцовай беларускай партыі", якая дзейнічала б

на правах абласной арганізацыі, "Народнай волі" з аўтаноміяй ў мясцовых справах. Пры

гэтым адзначалася, што ў такім разе эфектыўнасць рэвалюцыйнай дзейнасці павысіцца,

паколькі "мясцовая інтэлігенцыя, акрамя меркаванняў цэнтральнай партыі, будзе

адухоўлена ўсведамленнем рэальных інтарэсаў Беларусі"

Рэдакцыя "Гомона" не ўтойвала, што адным з галоўных матываў далучэння

беларускіх сацыялістаў да "Народнай волі" было імкненне пераканаць членаў гэтай партыі

ў практычнай магчымасці федэратыўнай самастойнасці Беларусі ў будучым,

дамагчыся іх згоды на гэта. Яна ведала, што тэарэтычна "Народная воля" не раз

выказвалася за будучую федэра-тыунасць абласцей Расіі, але разам з тым усведамляла, што

разлічваць на атрыманне самастойнасці свайму краю могуць толькі тыя абласныя

арганізацыі, якія будуць "плячо ў плячо ісці ў барацьбе з дзеючай партыяй"

У гэтай сувязі рэдакцыю "Гомона" вельмі насцярожылі выказванні аднаго з лідэраў

"Народнай волі" Л.Ціхамірава ў часопісе "Вестник "Народной воли" аб "недарэчнасці" і

"штучнасці" стварэння новых нацыянальнасцей. Яна ўбачыла ў гэтых выказваннях

адмаўленне факта існавання беларускага народа, а разам з тым і правамернасці пастаноукі

пытання аб федэратыўнай

_________________________

Публицистика белорусских народников. С.67-68.

Тамжа.С.83.

Тамжа.С.87.

Там жа. С.83-84.

274

самастойнасці Беларусі ў сувязі з гэтым рэдакцыя заявіла: "Вядома, у (беларускім)

народзе пакуль няма свядомага імкнення федэратыўнай незалежнасці ў тым яе выглядзе, як

гэта разумее інтэлігенцыя, але неабходнасць гэтай незалежнасці вынікае сама сабою з

усведамлення народам сваей асобнасці ад суседзяў... з эканамічных і кліматычных умоў

Беларусі, якія ў многім адрозніваюцца ад умоў іншых абласцей Расіі, з арыгінальнага

характару самога народа". Пры гэтым была спасылка на высновы М.Бакуніна і

М.Драгаманава, якія, калі ішла гаворка аб распадзе Расійскай імперыі на натуральныя

("естественные") федэратыўныя адзінкі, заўсёды ставілі Беларусь у адзін рад з Польшчай і

Маларасіяй, нарэшце - на палітыку ўрада, які, хоць і імкнуўся да ідэалу казарменнай

аднастайнасці, усё ж лічыўся з Беларуссю як з вобласцю своеасаблівай. Негрунтоунасць

заяў Л.Ціхамірава даказвалася і спасылкай на дзейнасць саміх нарадавольцаў, якія, не

зважаючы на тое, што народ расіі не ўсведамляў важнасці палітычнай свабоды і не разумеу

ідэй сацыялізму, усё ж дамагаліся і аднаго і другога, паколькі шырэй глядзелі на патрэбы

народа і лепш разумелі сродкі іх задавальнення

Асаблівую важнасць падрыхтоукі ў Беларусі глебы для федэратыунай

самастойнасці гоманаўцы бачылі ў тым, што тут, як нідзе ў суседніх рэіёнах, адчувалася

гістарычная адчужанасць паміж інтэлігенцыяй і народам. Яны былі перакананы, што без

пераадолення гэтай адчужанасці інтэлігенты-сацыялісты не маглі разлічваць на падтрымку

свайго народа і карыстацца на радзіме большым даверам, чым тагачаснае чыноўніцтва.

Зыходзячы з гэтага, рэдакцыя "Гомона" следам за П. Лаўровым прызнала найбольш

мэтазгоднай, эфектыунай і карыснай для партьй дзейнасць рэвалюцыянераў на сваёй

радзіме, сярод свайго народа з арыентацыяй на яго мову, традыцьй ізвычаі інрэсы і разам з

тым яна не адмаўлялася ад аказання дапамогі цэнтру і выказала надзею, што частка

рэвалюцыйных гурткоў у Беларусі, а таксама гурткі беларусаў, якія ўтварыліся ў некаторых

універсітэцкіх гарадах Расіі, падтрымаюць ідэю барацьбы за федэратыўную самастойнасць

Бе-ларусі

У сярэдзіне 80-х гг. гурткі нацыянальна свядомых беларусаў-народшкаў, як і

партыя "Народная воля" у цэлым, былі ліквідаваны паліщыяй. Тым не менш утварэнне і

дзейнасць гэтых гурткоў абазначылі новы этап у развцці беларускага нацыянальна-

вызваленчага руху. У сваіх падпольных выданнях яны упершыню не толькі сфармулявлі,

але і тэарэтычна абгрунтавалі пастулат аб існаванні самабытнага беларускага народа,

першымі заявілі аб неабходнасці барацьбы супраць паланізацыі і русіфікацыі Беларусі,

выставілі праграмны лозунг аб праве Беларусі "заняць месца сярод іншых федэрацый Раесіі

на аснове свабоднага пагаднення з імі'. Новай была таксама пастаноўка пытання аб

стварэнні самастойнай беларускай рэвалюцыйнай партыі, якая ў цесным узаемадзеянні з

агульнарасійскім вызваленчым рухам выступіла арганізатарам барацьбы за дзяржаўнасць

Беларусі.

Стан нацыянальнага руху ў канцы XIX ст. Пасля разгрому гурткоў, звязаных з

"Гомоном", беларускіх нацыянальна-палітычных арганізацый да пачатку XX ст. не існавала.

У канцы 80-х - пачатку 90-х гг. рэвалюцыйна настроеныя студэнты-беларусы ўваходзілі ў

інтэрнацыянальныя студэнцкія арганізацыі зямляцкага тыпу, створаныя ў Пецярбургу і

Маскве. Яны аб'ядноўвалі ураджэнцаў беларуска-літоускіх, польскіх і ўкраінскіх губерняў,

якія вучыліся ў гэтых гарадах. На ідэалогіі і дзейнасці арганізацыі ўпэунай

________________________

Публицистика белорусских народников. С.84-85.

Тамжа. С.85-88.

275

ступені адчуўся ўплыў марксізму. Апошнім кіраўніком пецярбургскага гуртка

польска-літоўска-беларускай і маларускай моладзі быў студэнт тэхналагічнага інстытута,

беларусі паэт-дэмакрат А. Гурыновіч. 3 дзейнасцю падобнай маскоўскай арганізацыі,

дакладней, аднаго з яе кіраўшкоў -Абрамовіча, звязана нелегальнае выданне ў 1892 г.

аптацыйнай брашуры на беларускай мове "Дзядзька Антон, або гутарка аб усім чыста, што

баліць, а чаму баліць, не ведаем .Брашура была перакладзена са зменамі з папулярнай кніжкі

вядомага польскага сацыяліста Я. Млота (Ш.Дыкштэйна) "Хто з чаго жыве?" У 1903 г.

"Дзядзька Антон..."быў перавыдадзены пад назвай "Гутарка аб тым, куды мужыцкія

грошы ідуць", якая і больш дакладна раскрывала змест брашуры. Нацыянальнае пытанне ў

ей не закраналася. Членамі маскоўскай арганізацыі з'яўляліся вядомыя дзеячы беларускага

нацыянальнага руху А. Лявіцкі (Ядвігін Ш.) і Н. Чарноцкі. Паводле звестак дэпартамента

паліцыі, на сходах вялася гаворка аб неабходнасці злучэння нацыянальнага руху з сацыял-

дэмакратычным, аб барацьбе за дэмакратычныя свабоды ў Расіі і г.д. У1892-1893 гг.

абедзве арганізацыі былі ліквідаваны паліцыяй

У 1899-1901 гг. у Пецярбургу па ініцыятыве студэнта тэхналагічнага інстытута В.

Іваноўскага ўтварыўся нелегальны беларускі студэнцкі гурток, у якім, паводле ўспамінаў

яго заснавальніка, зарадзілася ідэя аб суверэннай незалежнасці Беларусі. Сярод

гурткоўцаў выспявала ідэя стварэння Беларускай рэвалюцыйнай партыі

На пераломе Х1Х-ХХ стст. у Мінску па ініцыятыве гімназістаў братоў і.І А.

Луцкевічаў утварыўся асветніцкі гурток з мэтай вывучэння Беларуаі распрацоўкі

беларускага нацыянальнага пытання. Цесную сувязь з ім падтрымліваў пісьменнік К.

Каганец (Казімір Кастравіцкі), які зрэдку публікаваў свае фальклорныя апрацоўкі ў

мінскай і віленскай рускамоўнай пірыёдыцы. Можна не сумнявацца, што на сходах гуртка

ён чытаў уласныя рукапісныя творы 90-х гг., прасякнутыя ідэяй нацыянальнага

адраджэння ("Прамова", "Наш сымболь", "Згадка пра Галубка" і шш.). Каганец услаўляў у

іх эпоху Вялкага княства Літоўскага, калі беларуская мова "працвітала пры двары каралёў

польскіх", пісаў пра забытых легендарных герояў, што вызначылісяў барацьбе за свабоду

Радзімы. Пісьменнік імкнуўся такім чынам адрадзіць гістарычную памяць, нацыянальную

годнасць і свядомасць беларусаў.

_________________________

Александровіч СХ. Яны выдавалі* "Гомон"// Літаратура і мастацтва.

1970.14жн.; БичМ.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.74-75.

ТигопекА \Уас1а\у 1\уаполуз1а1 оатойгеше В1а1опш. Шагааша, 1992. 5.25-26.

Там жа. 5.26.

276

ГЛАВА 4 КУЛЬТУРА

БЕЛАРУСІ

1. Асвета. Навука. Друк

Асвета. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. палітыка адкрытага наступлення на

правы беларускага народа атрымала ўвасабленне і ў шэрагу рэакцыйных мерапрыемстваў

у галіне асветы. Ужо у 1865 г. пачауся перагляд агульнага напрамку развцця сеткі і тыпаў

школ, складу настаунікау, зместу навучальна-выхаваучай работы. "Часовыя правлы для

народных школ у губернях Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай і

Віцебскай" 1863 г. патрабавалі, каб у народных вучьлішчах Віленскай навучальнай акругі

усе дысцыпліны (за выключэннем Закона Божага для дзяцей рымска-каталіцкага

веравызнання) выкладаліся толькі на рускай мове. Шматлікія цыркуляры 70-90-х гг., што

дапаўнялі "Часовыя правілы", узмацнілі жорсткі ўрадавы кантроль над школай. Галоўная

ўвага надавалася падбору "вернападданых" настаунікаў. Найбольшае распаўсюджванне і

падтрымку кіраўніцтва Віленскай навучальнай акругі атрымлівалі школы духоўнага

ведамства.

У 1866 г. на тэрыторыі акругі функцыяніравала 1251 навучальная установа, з якіх

Мінітэрству народнай асветы належалі толькі 130. Духоўнаму ведамству былі

падпарадкаваны 956, у тым ліку 940 сельскіх вучылішч пры цэрквах. Агульная колькасць

вучняў складала больш за 30 тыс., з IX 18 тыс. (58 %) у сістэме духоунага ведамства

Сетка навучальных устаноу у Беларусі размяркоувалася нераунамерна. У некаторых

валасцях школ увогуле не было. На Магілёўшчыне ў пачатку 60-х гг. існавала усяго 38

школ на 204 воласці Да канца дзесяцігоддзя яны з'явшіліся яшчэ у 103 валасцях

Рэформа 1861 г. і змены, якія яна выклікала ва усіх галінах жыцця, садзейнічалі

ўзнікненню новых павеваў у грамадстве. Адбываліся перамяшчэнні насельніцтва, інтэнсіўна

развіваўся працэс адыходніцтва, дзякуючы якому сельскае насельніцтва ўцягвалася ў вір

грамадскага жыцця, паволі павышалася пісьменнасць, прывіваліся культурныя звычкі і

патрэбнасці. Усё тэта натуральна стымулявала цягу самых шырокіх пластоў насельніцтва

да асветы і ведау. Сетка навучальных устаноў да канца XIX ст. прыкметна пашырылася.

Так, у 1899 г. на тэрыторыі Беларусі налічвалася 999 народных вучыл1шч, у якіх вучылася

77 тыс. навучэнцаў. Каля 140 тыс.

чалавек спасцігалі асновы граматы у 5814

царкоунапрыходскіх школах. "Такое павелічэнне колькасці вучняу, значны прырост IX у

жаночым поле, ужо не вытлумачваецца толькі уплывам адных выгод ад асветы, што

атрымліваюць пры адбыванні вайсковай павіннасці, але сведчыць пра больш глыбокія

маральныя матывы, якія ляжаць у аснове гэтага павелічэння вучняў, ва умаіцаванні погляду

на адукацыю як на жыццевую неабходнасць...", - пісаў" адзін з чыноўнікаў канцылярыі

мінскага губернатара.

У 60-90-я гг. пануючае месца у сістэме адукацыі Беларусі займала пачатковая

школа. Перад ей, як і раней, ставілася задача ўмацоуваць у народзе

__________________________

Статистический временник Российской империи. СПб., 1866. С.57.

НГА Б, ф.497, воп. 2, сир. 69, арк. 223.

Падлічана па: Памятная книжка Виленского учебного округа на 1898 / 99

год. Ч.П.

Вильна, 1859; Народное образование. 1898. Кн.1Х. С.108-109; Памятные книжки

Гродненской, Виленской, Витебской, Минской, Могилевской губерний на 1899 г.

277

рэлігійныя паняцці і толькі потым распаусюджваць веды. Яна мела адзіны вучэбны

план, які уключау Закон Божы, чытанне царкоуных і грамадзянскіх кніг, лік, царкоуныя

спевы. Навучанне дапускалася толькі на рускай мове. Асноунымі тыпамі школ у сістэме

пачатковай адукацыі ў сель-скай мясцовасці з'яўляліся народныя вучылішчы,

царкоунапрыходскія школы і школы граматы, а у гарадах - прыходскія павятовыя і

гарадскія ву-

ЧЫЛ1ШЧЫ.

У Беларусі у пачатку 80-х гг. адно народнае вучылішча прыходзілася на 34 вёскі, а

на Віцебшчыне - на 83.3 усіх хлопчыкаў школьнага узросту вучылася толью 10,4 %,

дзяучынак - 0,5 %*.

Настаунікамі ў гарадскіх вучьлішчах нярэдка працавалі дастаткова падрыхтаваныя

спецыялісты, выпускнікі вышэйшых навучальных устаноў Пецярбурга, Масквы, Кіева,

Валыні. У сельскіх народных вучылішчах настаунікамі, як правіла, з'яуляліся выпускнікі

настауніцкіх і духоуных семінарый Беларусі

Як адзначалася вышэй, найбольшае распаусюджанне атрымалі школы,

падначаленыя праваслаунай царкве. Развіццём дадзенай катэгорыі школ Свяцейшы Сінод

імкнуўся аслабіць уплыу касцёла. Да канца XIX ст. царкоўнапрыходскія школы і школы

граматы складалі ў Мінскай губерш 84,6 %, у Віцебскай - 60,5, у Магілёускай - 82,3 % усіх

навучальных устаноў. Царкоунапрыходскія школы былі аднакласныя (двухгадовыя) і

двухкласныя (чатырохгадовыя). У аднакласных выкладаліся Закон Божы, царкоўныя

спевы, чытанне, арыфметыка, пісьмо, а ў двухкласных, акрамя таго, даваліся звесткі з

гісторыі. Матэрыял для чытання быў рэлігійна-ма-нархічнага зместу. Навучанне вялі

святары, дыяканы, дзячкі, а таксама выпускнікі епархіяльных вучылішч.

Паводле прызнання мясцовых чыноунікаў, не усе уласныя памяшканні школ, і

асабліва наёмныя, адпавядалі свайму прызначэнню. Многа з іх былі малаумяшчальнымі, мелі

дрэннае асвятленне, нізкую столь. Усе гэтыя недахопы тлумачыліся няхваткай сродкаў.

Апошнія паступалі з розных крыніц. Сяляне амаль паусюдна ставіліся да школ са

спачуваннем, "усведамляючы сапраудную карысць ад граматы". Спачувальныя адносіны

вяскоўцаў да школ, паводле слоў кіраўшкоў Магілёўскай епархіі, якой падпарадкоўваліся

царкоунапрыходскія школы і школы граматы, выяўляліся ў тым, што яны з году у год

павялічвалі сродкі на утрыманне гэтых устаноў. Асноуную частку сродкаў сяляне збіралі

па прыгаворах сельскіх таварыстваў ці па ўзаемнаму пагадненню. Так, у 1888/89

навучальным годзе агульная сума сабраных сельскімі таварыствамі грошай склала 40 773

руб. 18 кап., а годам раней - 34 531 руб. 78 кап.

У 60-90-я гг. XIX ст. у Беларусі дзейшчалі мужчынскія гімназіі ва ўсіх губернскіх

цэнтрах, а таксама ў Брэсце, Гомелі і Слуцку, прагімназіі - у Бабруйску, Мазыры, рэальныя

вучылішчы —у Мінску, Магілёве, Пінску і жаночая гімназія ў Гомел1. У гэтых

навучальных установах займаліся ў асноўным дзеці дваран, чыноўнікаў і духавенства. Так, у

1875 г. у гімназіях і прагімназіях вучылася 2463 чалавек, у тым ліку дзяцей дваран і

чыноўнікаў 1360 (55,3 %), дзяцей духавенства 206 (8,36 %), гарадскіх саслоўяў -758 (30,8

%), сельскіх саслоўяў - 92 (3,7 %), іншых - 45 (1,8 %)

. Пад уплывам перамен у грамадстве у

другой палове XIX ст. пашырылася сетка жаночых навучальных устаноў. Дзяучынак

пачалі прымаць у народныя ву-

_____________________________

Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. Вторая половина

XIX в. М., 1976. С.406.

Асвета і педагагічная думка ў Беларусі СА старажытных часоў да 1917г. Мн.,

1985. С.261.

278

чылішчы нароуні з хлопчыкамі, адкрываліся прыватныя жаночыя навучальныя

ўстановы. Да канца стагоддзя яны з'явіліся ў Брэсце, Бабруйску, Віцебску, Гомелі,

Магілёве, Мазыры, Слоніме, Слуцку.

Нягледзячы на пашырэнне сеткі навучальных устаноі у другой палове XIX ст.,

ахоп школьнай адукацыяй беларукіх дзяцей і узровень пісьменнасці насельніцтва

заставаліся нізкіімі. Згодна матэрыялау перапісаў 1897 г., колькасць пісьменных складала: у

Віленскай губерні - 33,9 %, у Віцебскай -27,1, у Мінскай -22,1, у Гродзенскай - 31,5, у

Магілёўскай - 21,3 %. У цэлым па Беларусі гэты паказчык складау 25,7 %.

Падрыхтоўка настаунікаў для пачатковай школы ажыццяўлялася у чатырох

настауніцкіх семінарыях: Маладзечанская (першая у Расіі, заснавана у 1864 г.), Полацкая

(1872), Нясвіжская (1875) і Слуцкая (1876). Паступіць у семінарыю маглі юнакі не

маладзей за 16 гадоў, якія паспяхова скончылі народныя пачатковыя вучылішчы і

падрыхтоўчы клас семінарыі. Палажэннямі і інструкцыямі аб навучальна-выхаваўчым

працэсе прадугледжвалася падрыхтоўка адданых прастолу настаунікаў, здольных рас-

паўсюджваць у народзе "элементарную і рэлгійна-маральную адукацыю". Для выхавання

ў семінарыстаў вернападданніцкіх пачуццяў у семінарыю накіроўвалліся рэакцыйна

настроеныя выкладчкі, што праводзілі афіцыйную палітыку ў галіне адукацыі. Разам з

тым трэба адзначыць, што семінарысты атрымлівалі добрую педагагічную падрыхтоўку.

3 настауніцкіх семінарый выйшла нямала настаунікаў, якія папаўнялі рады

дэмакратычнай інтэлігенцыі.

Вышэйшых навучальных устаноу ў другой палове XIX ст. у Беларусі не было. Тая

частка беларускай моладзі, якая пасля заканчэння гімназіі мела магчымасць працягваць

адукацыю, навучалася ва ўнівератэтах і інстытутах Пецярбурга, Масквы, Кіева, Харкава,

Адэсы, Юр'ева (Тарту), Варшавы і іншых гарадоў Расійскай імперыі.

Навука. На другую палову XIX ст. прыпадае шмат даследаванняў, прысвечаных

Беларусі. Гэта тлумачыцца і развццём навукі ў цэлым, і накапленнем новых матэрыялаў, і

падзеямі, што выклікалі павышаную цікавасць да беларускага народа. Менавіта падзеі 1863

г. далі магутны штуршок вывучэнню Беларусі, асабліва этнаграфічнаму.

Вялікі інтарэс да беларусаў з боку еурапейскай грамадскасці, а таксама палітычныя

мэты, якія меў расійскі ўрад, прывялі да узнікнення Пауночна-Заходняга аддзялення

Рускага геаграфічнага таварыства. Яно было створана з мэтай прапаганды і навуковага

абгрунтавання афіцыйных погля-даў на Беларусь як спрадвечную частку Расійскай імперыі

і беларусаў як на заходняе адгалінаванне "рускага племені". Нягледзячы на непрацяглы

тэрмін свайго існавання (1867-1875), разгорнутая ім дзейнасць па этнаграфічнаму

даследаванню краю - мовы, фальклору, матэрыяльнай культуры - заклала трывалы

падмурак навуковага беларусазнаўства. Вакол аддзялення згрупаваліся мясцовыя

даследчыкі быту і культуры беларускага народа. 3 ім актыуна супрацоунічалі М.

Дзмітрыеў, Ю. Крачкоўскі, У. Сакалоў, А. Семянтоўскі, П. Шэйн, Е.Раманаў.

У 60-70-я гг. свой уклад у вывучэнне Беларусі ўнеслі і іншыя таварыстівы, у тым

ліку і Вольна-эканамічнае. У перыядычных выданнях з'яуляецца Шэраг глыбокіх работ па

эканоміцы сельскай гаспадаркі і вытворчым быце беларусаў. У іх параўнальна глыбока

апісаны быт селяніна, яго жыллё, адзенне, харчаванне, сямейныя ўзаемаадносіны.

279