Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Да самабытнай песеннай творчасці беларусаў звярталіся такія вядомыя даследчыкі,

як П. Шшлеусга, А. Дабравольскі, П. Бяссонаў. Больш за 300 народных мелодый сабраў і

выдаў М. Дзмітрыеў. Дзякуючы падзвіжніцкай дзейнасці навукоўцаў і кампазітараў

беларускія народныя песні сталі вядомымі далёка за межамі Беларусі У выкананні харавой

капэлы пад кіраўніцтвам Д. Атранёва-Славянскага яны гучалі ў канцэртных залах Расіі,

краін Заходняй Еўропы і Паўночнай Амерыкі. Часта выконваліся беларускія мелодыі і на

канцэртах музычна-этнаграфічнай камши Таварыства аматараў прыродазнаўства,

антрапалогіі і этнаграфіі пры Маскоускім універсітэце. У іх праграмы уключаліся

харавыя і сольныя апрацоукі ў суправаджэнні сімфанічнага аркестра, зробленыя

дырыжорам М. Кляноўскім. На гэтых канцэртах гучалі беларусія песні ў апрацоўках А.

Граічанінава, М. Янчука, А. Маслава. Музычны фальклор беларускага народа

выкарыстоувалі ў сваей творчасці вядомыя рускія кампазітары М. Рымскі-Корсакаў, М.

Мусаргскі, А. Глазуноў, М. Іпалітаў-Іваноў і інш. На музычнае жыццё Беларусі істотна

паўплывала Рускае музычнае таварыства, створанае ў 1859 г. у Пецярбургу. Яно

наладжвала сімфанічныя і камерныя канцэрты не толькі ў сталіцах, Але і ў перыферыйных

гарадах, у тым ліку і беларускіх, шырока папулярызавала творчасць рускіх і заходніх

кампазітараў. Прыкметную ролю ў гэтым працэсе адыгралі літаратурна-му-зычныя гурткі і

таварыствы аматараў прыгожых мастацтваў, якія ствараліся ў пошняй чвэрці XIX ст. Яны

былі закліканы "служыць збліжэнню мясцовых дзеячаў у галіне літаратуры і мастацтва, а

таксама садзейнічаць развіццю і распаўсюджванню літаратуры, адукацыі і мастацтва

сярод на-сельніцтва". У 1880-1892 гг. падобныя арганізацыі функцыяніравалі ў Мінску,

Гродне, Віцебску, Полацку, Брэсце, Бабруйску. У спецыяльных класах гэтых гурткоў іх

члены навучаліся ігры на фартэпіяна і скрыпцы.

Першая спецыяльная музычная школа ў Беларусі адкрылася ў Мінску ў 1894 г. У

культурным жыцці краю другой паловы XIX ст. прыкметную ролю іграла Мінскае

вучылішча арганістаў, заснаванае ў 1871 г. Па свайму профілю гэта была адзіная такога

тыпу навучальная ўстанова. За 26 гадоў яна падрыхтавала сотні музыкантаў, якія займаліся

педагагічнай дзейнасцю ў розных кутках Беларусі'.

Важную ролю ў прапагандзе дасягненняў сусветнай музычнай культуры,

станаўленні нацыянальнай выканальніцкай і кампазітарскай інтэлігенцыі, удасканальванні

яе майстэрства адыгралі гастролі знакамітых музыкантаў. У мясцовым друку нярэдка

паведамлялася аб паспяховых выступленнях хора вядомага збіральніка народных песень

Д. Агранёва-Славянскага і скрыпача П. Сарасатэ, выдатнага кампазітара і піяніста С.

Рахманінава і спевака Ф. Шаляпіна, аркестра рускіх народных інструментаў пад

кірауніцтвам Андрэева і іншых славутых выканаўцаў. Высокае майстэрства, выдатныя ўзоры

сусветнага музычнага мастацтва - усё гэта садзейнічала творчаму росту маладых

беларускіх музыкантаў. У гэты час з'яўляюцца інструментальныя і вакальныя творы

мясцовых аўтараў. Напрыклад, Ф. Міладоўскі, вучань Ф. Мендэльсона, выдаў у Мінску

"Паланез" для фартэпіяна ў чатыры рукі, зборнік песень, урыукі з аперэты "Канкурэнты"

(Лібрэтабеларускіх драматургаў). Кампазітар і скрыпач М. Ельскі з'яўляўся аўтарам

некалькіх инструментальных мініяцюр. Як збіральнік народных песень і танцаў ён

апублікаваў мемуары аб музычным побыце беларускага народа. М. Ельскі з поспехам

канцэртаваў не толькі на Бацькаўшчыне але і ў

_______________________

Маслеткава В.В. Музычная адукацыя ў Беларусі. Мн., 1980. С.22-24.

289

Кракаве, Франкфурце-на-Майне. У апошняй чвэрці XIX ст. у Беларусі шырокае

прызнанне атрымала творчасць гродзенскага кампазітара і арганіста I. Глінскага - аўтара

інструментальных і вакальных твораў. У самым канцы стагоддзя пачаўся творчы шлях у

музыцы выдатных беларускіх кампазітараў М. Чуркіна і В. Залатарова.

Дзякуючы дзейнасці музычных навучальных устаноў, літаратурна-музычных

таварыстваў, гастролям вядомых выканаўцаў да канца XIX ст. у Беларусі быу дасягнуты

пэўны узровень музычна-эстэтычнай прапаганды. Непарыуная ўзаемасувязь музычнай

адукацьй і культуры, іх паступальнае развщцё, барацьба перадавых дзеячаў за

сцвярджэнне нацыянальнай мастацкай культуры садзейнічалі фарміраванню

дэмакратычных прынцыпаў у беларускай музыцы, якая яскрава праявілася ў пачатку XX

ст.

Выяуленчае мастацтва. Працэс станаўлення нацыянальнага мастацтва ў другой

палове XIX ст. праходзіў з пэунымі цяжкасцямі. Беларускія мастакі з розных прычын, і

перш за усё з-за рэпрэсій пасля падаўлення паўстання 1863 г., аказаліся раскіданымі па

свеце, што з'явілася ктотнай перашкодай для стварэння мастацкай школы. 3 аднаго боку,

жорсткія рэпрэсіі, а з другога - адсутнасць магчымасці атрымліваць заказы на

Бацькаўшчыне прымушалі шукаць заработак на чужыне. Творчасць гэтых майстроў, цесна

звязаная глыбокімі каранямі з беларускай зямлёй, увайшла ў гісторыю мастацтва суседніх

народў.

У другой палове XIX ст. у Беларусі не было мастацкіх навучальных устаноў.

Спецыяльную адукацыю мясцовая моладзь атрымлівала ў Пецярбургу, Маскве, Юр’еве,

Адэсе. Прыкметную ролю у развцці нацыянальнага выяўленчага мастацтва адыграла

Віленская рысавальная школа, заснаваная у 1886 г. У ей атрымалі першапачатковую

мастацкую падрыхтоуку многія беларускія мастакі, у тым ліку Л. Альпяровіч, Э. Паўловіч,

Б. Тамашэвіч і інш. Выхаванцы школы нярэдка працягвалі навучанне ў Пецярбургскай

Акадэміі мастацтваў. Выпускнікі апошняй выкладалі ў мясцовых гімназіях. Фарміраванню

мастацкай культуры беларускага народа садзейнічалі адкрыццё ў губернскіх цэнтрах музеяў

археалагічных старажытнасцей, а таксама збіральніцкая дзейнасць беларускіх мецэнатаў.

Напрыклад, у маёнтках Пуслоускіх у Слоніме, графа Храптовіча ў Шчорсах, Слізеня ў

Бортніках (каля Навагрудка) былі вялікія зборы жывапісу, скульптуры і графікі.

Агульная лінія развіцця нацыянальнага выяўленчага мастацтва характарызавалася

хуткім вызваленнем ад умоунасцей класіцызму, рамантызму і нарастаннем рыс рэалізму.

Прыкметнай фігурай сярод беларускіх жывапісцаў быу ураджэнец Гродзеншчыны

К. Альхімовіч (1840-1916). 3 яго іменем звязана развіццё гістарычнага жанру ў

выяўленчым мастацтве. Удзельнік паўстання 1863 г., ён быу высланы у Слбір, а пасля

амністыі ў пачатку 70-х гг. пасяліўся у Варшаве. Тут мастаком быу створаны шэраг палотнау

на гістарычныя тэмы. Сярод іх наібольшую вядомасць атрымала "Пахаванне Гедыміна".

Гэта "карціна атрымала вышэйшыя узнагароды на выставах у Пецярбургу, Львове, Сан-

Францыска. У многіх яго творах закраналася тэма некалі існуючай ў Беларусі язычніцкай

веры. Усе яны сведчылі аб цікавасці мастака да айчыннай гісторыіі і былі прасякнуты

патрыятычным пачуццём. У канцы 80-х гг. К. Альхімовіч таксама стварыу некалькі

значных палотнаў: "Смерць Міхаіла Глінскага у турме"," Рыхтаванне да пакарання смерцю

Самуша Збароўскага". З'яуленне гэтых карцін было своеасаблівым адказам на рэпрэсіі

расійскіх улад супраць удзельнікаў паўстання 1863 г. У іх ушанаваны подзвігі герояў, якія

змагаліся за незалежнасць

________________________

Дробов Л.Н. Живопись Белоруссии XIX - начала XX в. Мн., 1974. С.152-155.

290

Вялікую цікавасць да гісторыі Вялікага княства Літоўскага праяўляў і іншы

знакаміты майстар жывапісу - Ф. Дмахоўскі (1859-?). Сын сасланага ў Сібір удзельніка

паўстання 1863 г., выхаванец Варшаўскай рысавальнай школы і Пецярбургскай Акадэміі

мастацтваў, ён выдатна ведаў геральдыку. Мастаку належаць выявы гербау Полацка і

Віцебска. 3 яго творчай спадчыны вядомы кампазіцыйныя партрэты беларуска-літоўскіх

князёў, выкананыя ў тэхніцы літаграфіі. Кампазіцыя гэтых работ, іх малюнак дазваляюць

лічьць

што яны былі падрыхтоўчым матэрыялам для вялікіх Гістарычных палотнаў.

Звяртаючыся да мінуўшчыны Бацькаўшчыны, беларускія мастакі кіраваліся

патрыятычнымі імкненнямі. Тэмай для іх выяулення майстры пэндзля выбіралі не сучаснае

жыццё, а сюжэты з далёкай мінуўшчыны. I гэта невыпадкова. Ва умовах самадзяржаўя

яны маглі выказаць свае погляды і пачуцці толькі праз гераічныя вобразы мінулага.

У беларускім жывапісе другой паловы XIX ст. важнае месца займае пейзаж.

Выдатным прадстаўніком гэтага жанру быў А. Гараўскі (1833-1900). Значную ролю ў яго

творчым лёсе адыграў сусветна вядомы мастак і архітэктар М. Бенуа, які заўважыу талент

беларускага юнака і дапамог падрыхтавацца да паступлення ў Пецярбургскую Акадэмію

мастацтваў. Ужо першы пейзаж, створаны студэнтам А. Гараускім, - "Балоты" прыцягнуў

увагу членаў акадэмічнай рады, а царскі наследнік набыў яго для сваей калекцыі. Шэраг

студэнцкіх работ маладога майстра быу адзначаны залатымі і срэбнымі медалямі. Усе

найболыш значныя карціны, якія атрымалі ўсе-агульнае прызнанне, былі створаны на

роднай Міншчыне. Да іх ліку належаць "Бераг ракі Свіслач", "Ліпы", "У наваколлі

крэпасці Бабруйск", "На Бацькаўшчыне", "Вечар у Мінскай губерні". Усё свае жыццё

мастак быу палымяным патрыётам Беларусі. Ён ніколі не губляў сувязей з Бацькаўшчынай,

шанаваў культуру, звычаі і мову народа.

Нягледзячы на тое што у другой палове XIX ст. вядучым жанрам у выяўленчым

мастацтве быу бытавы жывапіс, які па багаццю выразных сродкаў меў больш магчымасцей

для рэалістычнага адлюстравання рэчаіснасці, мастакі ўсё часцей звяртаюцца да партрэта.

Глыбокія сацыяльныя зрухі, ўласцівыя парэформеннаму перыяду, адбіліся на развіцці

гэтага жанру. У адрозненне ад пачатку XIX ст. партрэт перастаў быць сродкам

узвялічвання. Мастакі імкнуліся раскрыць псіхалогію і характар чалавека. Сярод майстроў

гэтага жанру асабліва вылучаецца Н. Сілівановіч (1834-1919). Выхаванец Пецярбургскай

Акадэміі мастацтваў, ён ніколі не парываў з Бацькаўшчынай, хоць у выніку абставін

падоўгу жыу ў сталіцыі імперыі і ў Вільні. Як прафесар Акадэміі мастацтваў ён часта

прыязджаў у родную вёску Цынцавічы, што на Вілейшчыне, дзе і Пісаў свае эцюды і парт-

рэты. Адным з лепшых твораў мастака з'яўляецца партрэт"Пастух".У ім ён выступіў як

майстар псіхалагічнага партрэта. У пачатку 70-х гг. яго запраслі ўдзельнічаць у афармленні

кіеўскага сабора ў Пецярбургу. Разам з мастаком I. Лаверэцкім ён выканаў у выглядзе

мазаічнага пано кампазіцыю і тайная вячэра" для галоўнага іканастаса, за што ў 1876 г.

атрымаў званне акадэміка.

Паустанне ў 1863 г., распаусюджванне дэмакратычных ідэй ў грамадстве аказалі

пэуны уплыу і на графічны жанр. Беларускія мастаr-графіці у сваей большасці былі

выхадцамі з сялян і бедных пластоў гарадскога насельніцтва і таму ў сваіх творах

адлюстроўвалі цяжкае жыццё селяніна, яго беднасць і галечу. Многія з гэтых мастакоў

працавалі настаўнікамі малявання ў мясцовых гімназіях. Найбольш вядомымі з гэтай

катыгорты майстроў графікі былі

291

Р. Гаўрылаў, С. Кудраўцаў, П. Баркоўскі. Прыкметны след у беларускім

выяўленным мастацтве пакінуў Д. Струкаў. Ён пісау акварэллю помнкі культуры і

архітэктуры, мастацкія вырабы, краявіды гарадоў і гістарычных месц. Многія помнікі

айчыннай культуры, замаляваныя ім, з цягам часу ЗН1КЛ1. Дзякуючы яго графічным

творам мы маем магчымасць вывучаць дасягненні культуры нашага народа. Д. Струкаў

з'яўляецца аўтарам малюнкаў славутага "Крыжа Еуфрасінні Полацкай" (XII ст.), шытага

золатам пакрывала - аправы "Евангелля" 1508 г. з Віцебска, срэбнага крыжа з

Благавешчанскай царквы Віцебска, абраза Багародзіцы з Багаяўленскага храма ў

Магілёве. Вялікую каштоўнасць уяўляюць яго акварэлі Полацка, Оршы, Рагачова,

Магілёва і Віцебска.

Жыццё беларускага народа, краявіды гарадоў, помнікі архітэктуры знайшлі

адлюстраванне ў творах Э. Пауловіча, М. Кулеша.

Гаворачы пра нацыянальнае выяўленчае мастацтва другой паловы XIX ст., нельга не

адзначыць, што яно развівалася і цеснай сувязі з мастацтвам суседніх народаў. Менавіта ў

гэты час умацоўваюцца і пашыраюцца кантакты майстроў пэндзля Беларусі Расіі, Украіны,

Польшчы і Літвы. На працягу некалькіх гадоў у Здраўневе, што пад Віцебскам, працавау I.

Рэпін. Тут ім былі створаны такія шэдэўры, як "Беларус", "Восеньскі букет". Эцюды,

напісаныя ў Белавежскай пушчы, паспяхова выкарыстоўваў пры стварэнні сваіх карцін I.

Шышкін. Беларусь, яе людзі натхнялі і вядомага украінскага жывапісца I. Пахітонава, які

стварыў серыю цудоуных пейзажных работ у маёнтку Жабаушчызна, што знаходзіўся ў

наваколлі Мінска. Цесна звязана з беларускай зямлёй і ранняя творчасць польскага

мастака Ю. Фалата.

У 90-я гг. назіраецца уздым мастацкага жыцця, ствараюцца прыватныя мастацкія

школы - Ю.Пэнау Віцебску, Я. Кацанбогенау Мінску, наладжваюцца першыя выставы у

Віцебску (1890), Мінску (1891). На гэты час прыпадае пачатак дзейнасці новага пакалення

беларускіх мастакоў - Ю. Пэна, Я. Кругера, Ф. Рушчыца, В. Бялыніцкага-Бірулі і інш. іх

творчасць і храналагічна, і па характару творчых пошукау звязана з наступным, XX ст.

3. Побыт. Ахова здароўя

Санітарнае становнпча. Здароўе народа, узровень яго захворванняў і смяротнасці

ў значнай ступені залежаць ад многіх сацыяльных фактараў, у тым ліку санітарна-

гігіенічных умоу працы і жылля, структуры харчавання, якасці вопраткі і г.д. У другой

палове XIX ст., нягледзячы на пэуныя станоучыя зрухі, сацыяльныя фактары жыцця для

большасці насельніцтва заставаліся нездавальняючымі.

У цяжкіх, неспрыяльных для здароўя ўмовах жыло беларускае сялянства. Аб гэтым

сведчаць справаздачы павятовых і сельскіх дактароў, шматлікі этнаграфічны матэрыял,

перыядычны друк. Так, Аршанскі павятовы урач у 1881 г. адзначаў: "Адносна ладу жыцця

сялянскага насельніцтва, то ён ва ўсіх адносінах не адпавядае патрабаванням гігіены,

жыве яно ў цесных, дрэнна асветленых, сырых хатах, у якіх заўсёды поуна дыму, рэдка ў

якой хаце маецца драуляная падлога; у зімні час у цесную хату, дзе месціцца шматлікае

сямейства, уносяцца цяляты, ягняты, корыяцца свінні, ад чаго гліняная падлога, асабліва

каля дзвярэй, ператвараецца ў бруд..., такое не сустракаецца толькі ў вельмі заможных сялян,

але такіх мала"

. Такое непажаданае суседства чалавека, хатніх птушак і жывёл у халодную

пару года,

_______________________

РДГА, ф.1297, воп.279, спр.73, арк.124.

наяўнасць у вёсцы невялікіх з маленькімі акенцамі, курных без падлогі хат

адзначаліся гомельскім, ігуменскім, магілёўскім, клімавіцкім, П1НСК1М і іншымі павятовымі

ўрачамі

Характарызуючы побыт сялян Гродзенскай губерні, газета "Минский листок" у 1892

г. пісала: "Сялянскія хаты ў большасці курныя, г. зн. без комінаў, маюць вельмі ўбогі выгляд як

звонку, так і ў сярэдзіне; сырая земляная падлога, закураныя сцены, бруд, сціплая маёмасць

робяць цяжкае ўражанне на новага чалавека"

. Паводле меркаванняў М.Нікіфароўскага, у 80-я

гг. XIX ст. на Віцебшчыне толькі трэць сялянскіх хат мела драўляную падлогу, у астатніх

падлогай служыў дол, які ўзімку звычайна уцяпляўся саломай

Большасць хат не мела падмурку, а ніжняй больш тоўстай падрубай ставіўся прама

на зямлю. Не было і ложкаў, іх замянялі драўляныя нары, вышэй якіх знаходзіліся палаці. У

такіх умовах жылі не толькі бяднейшыя, але і сем’і сярэдняга дастатку. Вось як апісваецца

жыллё сярэдняга беларускага селяніна: "Пабудова ўся драўляная, без падмурку, прама на

зямлі. Дах саламяны або з дранак. Падлогі ў сярэдзіне няма: яе заМяняе зямля..., ложкаў

зусім няма: іх замяняюць або земляная падлога, або спецыяльны памост паміж печчу і

сцяной аршыны на два ад зямлі, а над ім палаці. Асвятляецца хата вельмі слаба: больш двух

вакон з шасці малюсенькіх акенцаў у хаце бывае рэдка..."

Санітарныя ўмовы у гарадах у многім былі яшчэ горшымі. Толькі цэнтры губернскіх

гарадоў былі забрукаваныя, мелі асвятленне. Рэзкі кантраст назіраўся на гарадскіх

ускраінах, дзе жыу рабочы люд - мяшчане, рамеснікі, фабрычныя рабочыя, гандляры. Як

сведчыць І.Галынец, большасць вуліц Магілёва былі вузкімі, без тратуараў, заусёды мелі

брудны выгляд, а вясной і восенню па іх цяжка было прабірацца. Бруднымі, без уселякай

зеляніны убачыу ў канцы XIX ст. вуліцы рабочых кварталаў Пінска журналіст І.Хораш. У

непагадзь яны станавіліся непраходнымі. Паабапал вуліц стаялі трухлявыя, ледзь

прыкметныя, напалову гнілыя хаціны

Пастаяннай крыніцай інфекцыі былі гарадскія двары. іх нездавальняючы санітарны

стан неаднаразова падкрэсліваўся чыноўнікамі розных рангаў. Прычыны таму - адсутнасць

каналізацыі, ад чаго вельмі пакутавалі гараджане. Смецце, памыі і іншыя адходы чалавечай

дзейнасці зносіліся ў дваравыя ямы або выліваліся прама на вуліцу. Цэнтралізаванага і

своечасовага вывазу нечыстот не існавала. У гарадскіх дварах у цёплую пару года заўсёды

віўся рой мух і стану непрыемны пах. У Мінску пытанне аб каналізацыі ставілі перад

гарадскімі ўладамі члены таварыства мінскіх урачоў, але бюджэт горада не дазваляў

здзейсніць праект.

Не адпавядала санітарным нормам вада, якой карысталіся гараджане. " 1899 г.

толькі ў чатырох гарадах Беларусі (Гродна, Віцебск, Мінск,

________________________

РДГА, ф.1297, воп.277, спр.105, арк.176; воп.278, спр.71, арк.184, 223; воп.279,

спр.73,

арк.157; воп.280, спр.122, арк.182; НГАБ, ф.502, воп.1, спр.1, арк.17,32.

Белоруссия в эпоху капитализма: Сб. документов. Мн., 1987. Т. I. С. 188.

Никифоровский Н.Я. Очерки простонародного житья-бытья в Витебской

губернии. Витебск, 1895. С.230.

т -г 1 Руднев Я.И. Русская земля (природа, страны, население и его промыслы).

СПб., 1899.

7. С.160-161. ^ г ^ , *> ,

Голынец Л.И. К изучению в медико-топографическом и статистическом

отношении губернского города Могилева. СПб., 1887. С.15.

107 <

Иванов В.М. Очерк быта промышленных рабочих дореволюционной

Белоруссии. Мн., 1У/1. С.68.

293

Магілёў) меліся вадаправоды

. Першы вадаправод з'явіўся ў Мінску. Ён быу

запушчаны у 1873 г., а праз тры гады - у Гродне

. Аднак яны былі мала-магутныя і маглі

забяспечваць вадой толкі невялкую частку жыхароў, якія пражывалі ў цэнтры. Так, міншскі

вадаправод меў працягласць 16 км, астатнія -і таго менш. У 1904 г. вадаправоды ужо дзейшчалі

ў 9 гарадах

. Большасць з іх падавалі ваду з бліжэйшых вадаёмаў без папярэдняга

фільтравання і ачысткі. Асноўная маса гараджан карысталася вадой з калодзежаў і рэк, якія

ўвесь час забруджваліся. Мнскі санітарны урач П. Грацыянаў адзначаў, што "па тых

вуліцах, дамы якіх забяспечаны вадой... шырокім патокам цякуць брудныя воды з

кухонных ракавін і ваннаў, накіраваныя прама ў раку"

. Сюды ж часта сцякалі нечыстоты,

жыхары мьць бялізну, скуру жывёл. Пробы вады з ракі Свіслач, хаця былі ўзяты у 1893 г. у

пяці месцах горада Мінска, паказалі наяўнасць аміяку, кіслот, арганічных рэчываў

жывёльнага паходжання

. Такую ваду нельга было ужываць, але недахоп калодзежаў

вымушаў гэта рабіць, што часта прыводзіла да захворвання на брушны тыф, дызентэрыю,

халеру.

Рост гарадскога насельніцтва, як у выніку міграцыі, так і натуральнага прыросту,

прыводзіў да абвастрэння жыллёвага пытання. Расшырыць сваю жылплошчу маглі толькі

заможныя мяшчане, купцы, чынўнікі. Звычайна шматлікія сем'і большасці гараджан

вымушаны былі месціцца ў маленкіх кватэрах, якія далека не адпавядалі санітарным

нормам плошчы і паветра.

Жыллёвы крызіс найбольш цяжка адбіўся на жыллёва-бытавых умовах рабочых.

Толькі патомныя, больш кваліфікаваныя рабочыя мелі прыватнае жыллё. Індывідуальныя

дамы рабочых нічым не адрозніваліся ад сялянскіх хат і звычайна мелі два невялікія пакоі.

На ўскраінах гарадоў узнікалі цэлыя рабочыя пасёлкі, забудова якіх была хаатычнай і

скучанай. Іх знешні выгляд, як і унутраны стан памяшканняў, былі непрывабнымь Так,

пасёлак чыгуначнай станцыі Лунінец стаяў у балоцістай мясцовасці, вуліцы не асвятляліся,

дамы былі збудаваны з дрэннага лесу. Індывідуальныя дамы чыгуначнікаў Маладзечна не

мелі цёплых падлог, памяшканні былі цеснымі

Па стану на 1897 г. з 49 тыс. рабочых Беларусі якія былі ўлічаны афіцыйнай

статыстыкай, 26 % пражывалі на кватэрах прадпрымальнікаў Найбольш тыповым відам

казённага жылля былі казармы і баракі, у якіх колькасць жыльцоў заўсёды у два-тры разы

перавышала санітарную норму. Казармы для сямейных рабочых падзяляліся на маленькія

пакоі ў 4 кв. сажш. Часам у такі пакой засялялася дзве сям'і. Радзей сям'я займала два пакоі -

41 3 кв. сажн!"

Большасць рабочых здымала жыллё ў розных прыватных асоб. Улічваючы, што

плата за жыллё была высокай і ўвесь час павышалася, здымаць прыходзілася больш

танныя памяшканні - падвалы, паўпадвалы, проста

_________________________

НГАБ, ф.502, воп.1, спр.ЗО, арк.2,4, 26,38.

Лігнатович Ф.И. Санитарно-эпидемиологическое состояние Гродненской

губернии

второй половины XIX - начала XX века // Здравоохранение Белоруссии. 1971. №9. С.78.

ИвановВ.М. Очерк быта промышленных рабочих дореволюционной Белоруссии.

С.61.

НГАБ, ф.502, воп.1, спр.ЗО, арк.38.

НГАБ, ф.502, воп.1, спр.23, арк.49.

БараноўскіЛ.С. Жыллёвыя умовы чыгуначных рабочых Беларусі канца XIX -

пачатку

XX ст. // Весш АН БССР. Сер. грамад. навук. 1976. №4. С.114.

История рабочего класса Белоруссии. Мн., 1984. Т.1. С.81.

Бараноўскі Л.С. Жыллёвыя ўмовы чыгуначных рабочых Беларусі канца XIX -

пачатку

ХХст.С.112.

294

вуглы ці нават ложкі. Частка рабочых з невялікімі даходамі ўвогуле не мела магчымасці

зняць хоць нейкае жыллё. Многія з іх начавалі на гарышчах, у хлявах гаспадароў ці проста

пад адкрытым небам. Гэта сумная рэчаіснасць вымусіла ўлады буйных гарадоў адкрываць

начлежныя дамы. Аднак з-за сваей антысанітарыі і цеснаты папулярнасці сярод рабочых

яны не атрымалі

Ліберальны друк таго часу назваў гарадскія рабочыя ўскраіны лачугамі і трушчооам!.

Апісваючы жыллё такіх кварталаў, газета "Минский листок" адзначала: 'Сцены і столь

ушіляны узорамі цвш11 сырасці.І ў гэтых пакоях у кожным з іх жывымі пахавана душ пяць-

шэсць; днём брудная вуліца, ноччу сыры падвал - вось так праходзіць жыццё"

. У другім

месцы тая ж газета пісала: "У выключна цесных, брудных, душных і смярдзючых

пакойчыках месціцца па 2-3 сямействы, кожнае з якіх складаецца звычайна з 5-6, а часам і

болей дамачадцаў". Рабочыя кварталы Мінска з жахам былі названы светам "адрынутых,

прыніжаных і зняважаных"

Тыя ж жудасныя жыллёвыя ўмовы былі і ў батракоў, падзённых і

сельскагаспадарчых рабочых. Халастыя жылі ў перапоўненых казармах, сямейныя - "у

цёмных і сырых прыбудовах да гаспадарскага дома"

Пакінуўшы свае жыллё, рабочы накіроўваўся на працу, дзе яго чакалі звычайна

жудасныя, нечалавечыя ўмовы. Многія прадпрыемствы займалі сырыя, цесныя,

непрыстасаваныя для вытворчасці памяшканні. Сярод іх Брэсцкая пльзавая фабрыка,

Гродзенская тытунёвая фабрыка "Прагрэс"і інш. З-за дрэннай вентыляцыі на запалкавых

вытворчасцях рабочым увесь час прыходзілася дыхаць парамі фосфару. Паветра друкарняў

і ганчарных заводаў было прапітана свінцом, тэкстыльных фабрык - парамі розных

раствораў і фарбаў. Атруты свінцом былі нярэдкай з'явай сярод ганчароў

. У надзвычай

шкодных умовах вымушаны былі працаваць гарбары, асабліва тыя, хто займаўся

першаснай апрацоўкай скур. Частай з'явай тут было заражэнне сібірскай язвай. Вось як

апісваў перыядычны друк таго часу ўмовы працы і стан здароўя гарбароу Смаргоні: "Самыя

умовы працы нязносныя... Паветра заўсёды атручаца, пастаянная сырасць - усё гэта

ператварае рабочых у калек: чахотка і рэўматызм- пастаянныя хваробы гарбароў. Уплыу

шкодных умоў працы настолькі моцны, што сярод гарбароў няма рабочых старэй за 40

гадоў"

У неверагодна цяжкіх і шкодных умовах працавалі рабочыя бровараў, раскіданых

па усёй Беларусі. Рэзкія перапады тэмпературы, скразнякі, дрэннае абсталяванне

прыводзілі да розных няшчасных выпадкаў, хранічных захворванняў органаў дыхання,

радыкулітаў, рэўматызму. Не вытрымліваючы, многія рабочыя, не патрабуючы нават

разліку, назаўсёды пакідалі свае рабочыя месцы

Не лепшымі былі ўмовы працы і рамеснікаў. Сярод іх было шмат дзяцей і падлеткаў.

Цесната і антысанітарыя большасці майстэрняў, цяжкае, атру-

_________________

' Иванов В.М. Очерк быта промышленных рабочих дореволюционной Белоруссии.

С. 65,

Минский листок, 1900. №39.

Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.46.

История рабочего класса Белоруссии. Т1. С.90.

НГАБ, ф.502, воп.1, спр.22, арк.З.

История рабочего класса Белоруссии. Т.1. С.76.

Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.39,40.

295

чанае пылам і рознымі шкоднымі рэчывамі паветра заўчасна падрывала іх здароўе

Такім чынам, умовы жылля і працы абсалютнай большасці насельніцтва не

адпавядалі элементарным нормам гігіены і санітарыі, таму былі спрыяльным асяроддзем для

з'яўлення розных інфекцый і хранічных хвароб.

Эпідэміі. Як сведчыць медыцынская статыстыка, на працягу другой паловы XIX ст.

эпідэмічныя хваробы былі распаўсюджаны на ўсёй тэрыторыі Беларусі яны змянялі адна адну ў

залежнасці ад пораў года і прыкладна ў аднолькавай ступені паражалі як гараджан, так і

сельскіх жыхароў. Часцяком з-за большай шчыльнасці гарадскога насельніцтва ўдзельная

вага ахопленых эпідэміяй ў гарадах была значна большай. Зніжэння колькасці захварэўшых

на адзёр, воспу, дыфтэрыю, скарлатыну, тыф, каклюш, дызентэрыю, сібірскую язву і іншыя

інфекцыйныя хваробы, а таксама смяротных выпадкаў ад іх у дадзены перыяд не назіралася.

У 60 - 80-я гг. XIX ст. з-за недахопу медперсаналу, перш за ўсё ў вёсках, многія хворыя не

маглі стаць пацыентамі ўрачоў і фельчараў, а значыць, і не былі ўлічанымі.3 расшырэннем

сеткі медыцынскіх устаноў і павелічэннем медперсаналу дыягностыка і ўлік эпідэміі сталі

больш поўнымі і дакладнымі

У 1861 г., паводле няпоўных даных мінскай урачэбнай ўправы, у Барысаўскім,

Слуцкім, Ігуменскім і Пінскім паветах назіраліся круп, каклюш, адзёр, дызентэрыя. Хварэлі

1447 чалавек, з іх 225 (15,5 %) памерлі

. Для паўднёвых, больш нізгкіх і балоцістых

паветаў Беларусі - Пінскага, Рэчыцкага і Мазырскага - акрамя вышэйназваных

характернымі хваробамі былі каўтун, малярыя і ліхаманка.

Згодна даных медыцынскага дэпартамента за 1863 г., у пяці заходніх губернях

інфекцыйныя хваробы напаткалі 10 908 чалавек, з Iіх памерлі 1302 (11,9 %)

. Наібольшая

смяротнасць, як і ў іншыя гады, назіралася ад скарлатыны, якая была характэрна

пераважна для дзіцячых узростаў. У 1864 г. крывая эпідэмій пайшла на спад. У тых жа

губернях было зафжіксавана 4572 інфіцыраваных 1 950 (20,8 %) памерлых

Кожны год паўтаралася эпідэміі воспы. Недахоп якаснай лімфы, дранная вакцынацыя,

адсутнасць дастатковай колькасці медработнікаў не дазвалялі ахапіць воспапрышчэпліваннем

усіх дзяцей. Так, у Гродзенскай губерні ў 1879 г. воспа была прышчэплена 37,2 % немаўлят, у

1887 г. - 64,9, у 1897 г. - 76,1 %

. Прыкладна такім быу і сярэдні паказчык па пяці заходніх

губернях, дзе, напрыклад, у 1882 г. воспапрышчэшпваннем было ахоплена толью 65 %

нованароджаных

, У гэтым жа годзе ў кожнай губерні былі створаны установы па выпрацоуцы

воспеннай лімфы. Гэта дазволіла больш шырока ахапіць насельніцтва воспапрышчэпліваннем.

У 1900 г. працэнт прышчэпленых у пяці заходніх губернях павысіўся да 89,5. Тым не менш

эпідэміі ўспыхвалі даволі часта. Так, моцная этдэмія ахапіла ў 1899 г. Мінск, што з'явілася

штуршком да стварэння у горадзе медыка-статыстычнага бюро пад кірауніцтвам гарадскога

санітарнага ўрача П. Грацыянава

Паводле даных Г. Архангельскага, на тэрыторыі пяці заходніх губерняў у 1863 -

1873 гг. на воспу хварэла 26 246 чалавек, з іх 5446 (20,7 %) па-

___________________________