Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

больш). Тэрытарыяльна- эканамічны рух пашырыўся ў гэты час у 2,4 раза і ахапіў рабочых

56 насялё-ных пунктаў.

Палітычны рух у форме стачак, дэманстрацый, масовак і маніфестацый

распаўсюдзіўся на 52 гарады і мястэчкі (супраць 7 у другой палове 90-х гг.). У гэтых стачках

удзельнічала прыблізна 34 тыс. чалавек. Па палітычных ма-тывах штогод баставала ў

сярэднім 8,5 тыс. чалавек. Дэманстрацыйны антыўрадавы рух, нягледзячы на ўсе

папераджальныя і рэпрэсіўныя меры царызму, ахапіў 24 гарады і мястэчкі. Адбылося 59

дэманстрацый з удзелам прыблізна 20 тыс. чалавек. Параўнальна з 90-мі гг. значна

павялічылася колькасць масовак (палітычных сходаў і маніфестацый) і іх удзельнікаў

сувязі з вулічнымі выступленнямі (дэманстрацыямі і маніфестацыямі) ад-быліся 23

узброеныя сутыкненні рабочых з паліцыяй і салдатамі.

Сітуацыя ў вёсцы. Нягледзячы на абвастрэнне аграрнага пытання ся-

лянскі рух у Беларусі у гэты час заставаўся на невысокім узроўні. Паводле

падлікаў К. Шабуні, у 1901г. адбылося 16, у 1902г.-41, у 1903г.-24, у 1904г.-32, а усяго -

113 выступленняў. Як і раней, у аснове сялянскага руху

была барацьба за зямлю. Каля 1/3 выступленняў складалі патравы і лясныя

парубкі, 23% -захопы памешчыцкіх зямель, сервітутных угоддзяў і сутычкі пры

размежаванні зямлі. Адміністрацыйныя і судовыя праследаванні за патравы і парубкі таксама

нярэдка суправаджаліся сутычкамі сялян з мясцовымі уладамі і паліцыяй. Яны складалі

каля 12 % усіх выступленняў. Та-

______________

Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.152-153 189-196

Тамжа. С.217-224.

Тамжа. С.229-232.

кая ж з'ява назіралася, але значна радзей, і пры спагнанні дзяржаўных падат-каў і

павіннасцей

3 мэтай аслабіць сацыяльную напружанасць у вёсцы, якая найбольш вы-разна

праявілася ў 1902 г. у сялянскіх паўстаннях у Палтаўскай і Хар-каўскай губернях, царскі

ўрад указам ад 12 сакавіка 1903 г. скасаваў кругавую паруку сялян пры спагнанні казённых,

земскіх і мірскіх падаткаў і збо-раў. Маніфестам ад 11 жніўня былі адменены цялесныя

пакаранні сялян па прыгаворах уласных судоу, а таксама частка нядоімак па выкупных

плацяжах, дзяржаўных і мясцовых падатках.

Як ужо адзначалася, у 1902-1903 гг. Гомельская, Віцебская, Шклоўская,

Копыльская арганізацыі Бунда пачалі аптацыйную дзейнасць сярод сялян. У 1904 г. яе

пашырылі групы і камітэты РСДРП. Заснаваная бундаўцамі Віцебская сялянская сацыял-

дэмакратычная арганізацыя ў 1904 г. перай-шла пад кіраўніцтва мясцовай трупы РСДРП.

Яна налічвала ў той час 75 членаў і каля 200 спачувальнікаў. Сяляне складалі значную

частку сярод членаў местачковых труп РСДРП (Лоеўская, Брагінская, Радульская і інш.).

Гэтыя групы сталі арганізатарамі першых масовак парабкаў і сялян у беларускай вёсцы

. У

той жа час у шэрагу месцаў Беларусі сярод сялян рас-паўсюджваліся выданні Бунда, ПСР,

ППС у Літве, БСГ. Аднак дзейнасць рэвалюцыйных арганізацый у беларускай вёсцы ў

пачатку XX ст. яшчэ практычна не праяўлялася ў сялянскім аграрным руху. Па сваіх

формах, ха-рактары і ўзроўні арганізаванасці ён ні чым ісютотным не адрозніваўся ад вы-

ступленняў папярэдніх дзесяцігоддзяў.

2. Наступленне рэвалюцыі. Палітычныя ўступкі царызму.

Пачатак рэвалюцыі. Рабочы рух у студзені - верасні 1905 г. іскрай, што выклікала

рэвалюцыйны пажар у Расійскай імперыі, стаў расстрэл 9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу

масавых мірных шэсцяў рабочых, якія з іко-намі і партрэтамі цара накіроўваліся да зімовага

палаца з петыцыяй аб паляпшэнні становшча народа. Ахвярамі гэтай правакацыйнай акцыі

улад, падрыхтаванай з удзелам агента палітычнай паліцыі святара Г.Гапона, ставіў каля 4600

чалавек. Аднак разлікі урада запалохаць дэмакратычныя сілы, збіць рэвалюцыйную хвалю

правалілася. Вынік атрымаўся адваротным: была расстраляна не рэвалюцыя, а вера народа

ў цара. Хваля выступленняў пратэсту пракацілася па ўсёй імперыі, у тым ліку і ў Беларусь,

дзе студзенскія палітычныя стачкі ахапілі 25 гарадоў і мястэчак, а ў IX - больш за 33 тыс.

рабочых, разам з тым адбыліся 22 вулічныя дэманстрацыі і 44 массавыя сходы, якія

суправаджаліся 9 узброенымі сутычкамі з паліцыяй і вай-сковымі патрулямі. 3 улікам

дэманстрацый і масовак антыўрадавы рух ахапіў 30 гарадоў і мястэчак (табл. 9). Колькасць

палітычных стачак за адзін месяц у 2,7 раза перавысіла адпаведны паказчык за ўвесь 1904

г.

_____________

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.302-305.

Бин М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.225-227.

У гадавы вынік населенныя пункты ўключаліся адзін раз незалежна ад «Утарэння

выступленняў у асобныя месяцы.

Большастю выступленняў кіравалі мясцовыя арганізацыі РСДРП і Бунда, якія, як

правіла, дамазляліся аб правяденні сумеснымі намаганнямі агульных акцый, найперш

стачак. З гэтай мэтай мэтай на кааліцыйнай аснове ствараліся часовыя стачачныя камісіі. У

Смаргоні па закліку такой камісіі студзеня спынілі працу каля 3 тыс. чалавек - практычна

ўсё мясцовае ра-

бочае насельніцтва.,. У цэнтры горада адбыўся масавы мітынг, удзельнікі якога

(каля 2 тыс. чалавек) прайшлі затым з чырвонымі сцягамі і рэвалю-цыйнымі заклікамі па

некалькіх вуліцах. Мясцовыя ўлады і паліцыя, адчу-ваючы свае бясілле, хаваліся. Аднак на

наступны дзень у Смаргош з'явіўся віленскі губернатар у суправаджэнні 36 казакаў.1400

салдат было арышта-

вана да 60 чалавек

Агульнымі стачкамі, з удзелам практычна ўсіх мясцовых рабочых, былі ахоплены

таксама Гродна, Брэст, Мазыр, Полацк, Ашмяны, Слонім, Ветка, Дуброўна, Талачын,

Парычы, Шчэдрын. Такі ж характар мелі стачкі ў Мінску, Гомелі, Шнеку, але ў гэтых

гарадах не ўдалося далучыць да іх най-буйнешыя прадпрыемствы - чыгуначныя майстэрні

дэпо. Тое ж здарылася і ў Віцебску ў дачыненні да льнапрадзільнай фабрыкі "Дзвіна".

Выступленнямі ў Гродне і Брэсце кіравалі мясцовыя камітэты Бунда і ППС у Літве. У

шэрагу гарадоў (Магілёу, Гомель, Горкі) паліцыя і салдаты выкары-стоўвалі супраць

удзельнікаў дэманстрацый і маніфестацый агнястрэльную зброю, у выніку чаго там былі

забітыя і параненыя. Пахавальная працэсія ў Гомелі з удзелам 8 тыс. чалавек ператварылася ў

антыўрадавую дэманстрацыю

У лютым-сакавіку хваля палітычных выступленняў рэзка знізілася, але ў той жа час

шырока разгарнулася барацьба рабочых з прадпрымальнікамі за паляпшэнне свайго

эканамічнага становшча. Найбольш значныя эка-намічныя стачкі адбыліся ў чыгуначных

майстэрнях Пінска, Мінска, на за-палкавых фабрыках у Мозыры, Пінску, Койданаве,

кафельных заводах Ко-пысі, Мінска і Пінска. Агульнапрафесійныя ці групавыя страйкі

правялі ра-бочыя інпалерных і тытунёвых фабрык, друкарняў у Мінску, Бабруйску, Рэ-

чыцы, загатоўшчыкі і кавалі ў Барысаве, шаўцы ў Мінску і Баранавічах, краўцы ў

Смаргоні, Пінску, Мінску, Лідзе, Барысаве, Ігумене, булачнікі ў Пінску. У барацьбу за

паляпшэнне свайго становшча ўсё больш актыўна ўключаліся работнікі сферы

абслугоўвання (прыказчыкі, фармацэўты, ку-харкі, цырульнікі і інш.). Некаторыя буйныя

эканамічныя стачкі супра-ваджаліся антыурадавымі маніфестацыямі

. Агульная колькасць

ста-чачнікаў за эканамічныя правы ў лютым дасягала 5,4 тыс., а ў сакавіку -5,8 тыс., што

значна перавышала сумарны паказчык за ўвесь 1904 г.

Высокі ўзровень актыунасці рабочых у эканамічнай барацьбе захоўваўся і ў

наступныя месяцы (гл. табл. 9). Колькасць стачачінкаў у кожным з іх не саступала

сумарнаму паказчыку папярэдняга года, а ў маі пера-высіла яго амаль у два разы.

Найбольшы размах у той час набылі стачкі на металаапрацоўчых, дрэваапрацоўчых,

гарбарна-абутковых і харчасмакавых прадпрыемствах у Мінску, Барысаве, Бабруйску,

Мозыры, Пінску, Слоніме, Магілёве, Віцебску, Гродне, Смаргоні, Ашмянах. Нярэдка

выступленні ахоплівалі ўсе прадпрыемствы пэўнай галіны вытворчасці ў маштабах горада.

У маі 1905 г. цэнтралізаваны прафсаюз шчаціннікаў арганізаваў рэгіянальны страйк на

прадпрыемствах па апрацоўцы шчаціны, які ахапіў шэраг гарадоў і мястэчак заходніх

губерняў і імперыі і праходзіў з адзінымі патрабаваннямі (8-гадзінны рабочы дзень,

гарантыя працы не менш чым на 40 тыдняў у год, паляпшэнне медыцынскага

абслугоўвання і інш.). Як

___________________________

Революционное движение в Белоруссии 1905-1907 гг. Мн., 1955. С.24-25;

МайзелъЛ.Н-

1905-1907 гг. на Беларусі Хрошка падзей. Мн., 1934. С.7.

Документы и материалы по истории Белоруссии. Т. 3. С.395.; МайзелъЛ.Н.

1905-1907 гг.

на Беларусь Хрошка падзей. С.7-20.

Майзелъ Л.Н. 1905-1907 гг. на Беларусь Хрошка падзей. С.25, 28, 37-44;

Документы и материалы по истории Белоруссии. Т. 3. С.402, 405-406; Революционное

движение в Белоруссии 1905-1907 гг. С.63-64.

316

правіла, выступленні заканчваліся поўнымі ці частковымі ўступкамі

прадпрымальнікаў. У некаторых выпадках рабочыя дамагаліся ўстанаўлен-ня 8-гадзіннага

працоўнага дня

У той жа час назіраўся рэзкі ўздым палітычнай барацьбы рабочых, які пачаўся ў

сярэдзіне красавіка (па старым стылі) ў сувязі са святкаваннем і мая. У красавку

палітычных стачках узялі ўдзел каля 51 тыс. чалавек, г зн. у 1,5 раза больш, чым у

студзені. Павялічылася таксама колькасць дэманстрацый і асабліва масовак. Палітычнымі

выступленнямі рабочых былі ахоплены 47 гарадоў і мястэчак (на 17 больш, чым у студзені)

(гл. табл. 9).

У чэрвені-ліпені 1905 г. шырокі размах у Беларусі набылі выступленні пратэсту

супраць крывавых рэпрэсій царызму ў Лодзі, Варшаве, Адэсе, канава- Вазнясенску. У

пачатку ліпеня яны спалучаліся з выступленнямі, на якіх ўшаноўвалася памяць ахвяр

"крывавай нядзелі" у Пецярбургу і паўгод-дзе рэвалюцый. Палітычнымі выступленнямі ў

форме стачак, вулічных дэманстрацый, мітынгаў і маніфестацый у чэрвені былі ахоплены

32, а ў ліпені - 53 населеныя пункты (гл. табл. 9). У Мінску, Бабруйску, Віцебску

адбыліся ўзброеныя сутычкі з паліцыяй і казакамі, мелі месца чалавечыя ах-вяры. Сотні

людзей былі арыштаваны.

Уздым сялянскага руху. Першыя хваляванні ў войску. У адрозненні ад гарадскіх

рабочых, якіх падзеі 9 студзеня ў Пецярбургу ў значнай меры пазбавілі царысцкіх ілюзій,

абсалютная большасць сялян працягвала яшчэ верыць цару. Іх царысцкія ілюзіі нават

узмацніліся пасля публікацыі ўказа Мікалая II ад 18 лютага 1905 г., якім дазвалялася

прысылаць у Савет Міністраў хадайніцтвы і петьцыі на імя цара з прапановамі аб

паляпшэнні дзяржаўнага ладу і становішча народа.

У сваіх прапановах сяляне выказвалі пажаданні ўраўнавання ў правах з іншымі

саслоўямі, ліквідацыі валасных судоў і самавольства начальнікаў, увядзенне міравых

суддзяў і земстваў, выбраных усім насельніцтвам, ства-рэння земскіх школ, бальніц,

ветлячэбніц, адмены выкупных плацяжоў, ак-цызных падаткаў на прадметы першай

неабходнасці, дадатковага надзялен-ня сялян зямлёю за кошт свабодных казённых,

удзельных, царкоўных, а пры неабходнасці і памешчыцкіх зямель па справядлівых

расцэнках, спынення вайны з японцамі

. Фактычна беларускія сяляне патрабавалі

ўвядзення ў Расіі заканадаўчага народнага прадстаўніцтва.

Пачатак рэвалюцыі прыкметна адбіўся на дынаміцы сялянскага руху: калі ў 1901-

1904 гг. у сярэднім штогод адбывалася 28 выступленняў, то ў студзені - сакавіку 1905 г. іх

колькасць вырасла да 53

. Аднак у формах руху якасных змен у гэты час не назіралася.

Пераважную большасць студзень-ска-сакавіцкіх выступленняў складалі парубкі панскіх

лясоў

У красавіку-чэрвені сумарны паказчык сялянскіх выступленняў узняўся да 237, з

IX175 прыйшлося на чэрвень

. Менавіта гэтымі месяцамі можна дата-ваць пачатак рэвалюцыі

ў беларускай вёсцы. Пад уплывам аптацыі мясцовых арганізацый РСДРП, ПСР, а таксама

(у меншай ступені) Бунда, ППС у .Літве і БСГу сялянскім руху ў вяснова-летні перыяд

1905 г. хутка пашырылюя но-

__________________

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.227-228.

Майзелъ Л.Н. 1905-1907 гг. на Беларусь Хрошка падзей. С.458-459.

Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции

1905-1907 гг. Приложение 3.

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.323-324.

Шабуня К.И. Аграрный вопрос в Белоруссии в революции 1905-1907 гг. Приложение 3.

317

выя для яго формы - забастоўкі, палітычныя сходы і мітынгі. Іх удзельная вага ў

параўнанні з традыцыйнымі формамі павялічылася да 35,5 %.

Першым найбольш значным і арганізаваным выступленнем новага для вёскі тыпу

з'яўлялася агульная забастоўка сялян-падзёншчыкаў і парабкаў, якая ў пачатку чэрвеня

1905 г. ахапіла амаль усе маёнткі Навагрудскага па-вета. У канцы чэрвеня агульнымі

сялянскімі забастоўкамі былі ахоплены Ваўкавыскі і Гродзенскі паветы.. Шырокі размах

набылі сельскагаспадарчыя страйкі, у Мінскім, Бабруйскім, Рэчыцкім, Слуцкім, Брэсцкім,

Го-ращам, Аршанскім, Гомельскім і Рагачоўскім паветах.

Галоўнай мэтай барацьбы, якая вызначала характар сялянскага руху, па-ранейшаму

з'яўлялася ліквідацыя панскага землеўладання. 3 традыцый-ных формаў сялянскай

барацьбы самымі распаўсюджанымі былі патравы памешчыцкіх угоддзяў (18,2 %) і

парубка лесу (9 %). Сутычкі сялян з паіцыяй і войскамі складалі 10 %. Імі звычайна

завяршаліся найбольш вострыя выступленне. Колькасць разгромаў і падпалаў панскіх

двароў у Бе-ларусх была адносна нязначнай (адпаведна 0,4 1 2,5 % выступленняў)

Пад уплывам магутнага вяснова-летняга ўздыму рабочага і сялянскага руху,

узмоцненым аптацыяй рэвалюцыйных партый, задагалася галоўная апора самадзяржаўя -

армія. Пра гэта сведчыць паўстанне на браняносцы "Потемкин", хваляванні матросаў на

іншых чарнаморскіх і балтыйскіх ваен-ных караблях, а таксама салдат у шэрагу месцаў, у

тым ліку ў Беларусь. У Мінску у ліпені 1905 г. салдаты Баранавічскага чыгуначнага

батальёна выказалі пратэст супраць адпраўкі іх на Далёкі Усход. Сацыял-дэмакратычная

аптацыя вялася ў гарнізонах Бабруйска, Гродна, Брэста іншых гарадоў.

Ажыўленне ліберальнага руху. Арганізацыйнай асновай либеральна- апазіцыйнага

руху ў Расіі да восені 1905 г. былі выбарныя органы мясцовага (земскага) самакіравання, якія

ў сваёй дзейнасці з часу з'яўлення (1864) па-стаянна сутыкаліся з дыктатам царскай

бюракратыі. Аб'яднанне земстваў і ўтварэнне імі агульнарасійскай структуры накшталт

Земскага сабора катэга-рычна забаранялася самадзяржаўем, аднак яны пастаянна імкнуліся

да ўзае-мадзеяння і выпрацоўства адзиных зямельных патрабаванняў. У 1902 г. з гэтай мэтай

было створана Бюро земскіх з'ездаў. У наступным годзе радыкальная частка земцаў

аб'ядналася ў нелегальны "Саюз вызвалення". У лістападзе 1904 г. згаданае бюро

арганізавала ў Маскве з'езд земскіх і гарадсіх дзеячаў, які прызнаў неабходнасць

ураўнавання ў правах усіх грамадзян Расійскай імперыі без адрознення расы,

нацыянальнасці, веравызнання, саслоўя і маёмаснага стану, абвяшчэння свабоды сумлення,

слова, друку, сходаў, недатыкальнасц асобы і жылля, увядзення адказнасці службовых асоб

перад судом за парушэнне закона, распаўсюджання земстваў на ўсю тэрыторыю Расіі,

скасавання саслоўнага прынцыпу ў арганізацыі земскага прадстаўніцтва, утварэння

дробных земскіх адзінак (у валасцях), вызвалення сельскага насельніцтва ад апекі

адміністрацыі. У рэзалюцыі з'езда выказвалася надзея на тое, што вярхоўная ўлада

забяспечыць скіканне свабодна выбраных народных прадстаўнікоў, каб з іх дапамогай

вывесці Расію "на новы шлях дзяржаўнай улады і народа". Большасць удзельнікаў з'езда

прызнала неабходнасць надзялення народнага прадстаўніцтва заканадаўчымі

паўнамоцтвамі і правам кантролю за дзейнасцю адміністрацыі. Гэту праграму ў канцы 1904

- пачатку 1905 г. падтрымала пераважная большасць земскіх сходаў

_________________

Щабуня КЦ, Аграрный вопрос в Белоруссии в революции 1905-1907 гг. Приложение

Новейшие преобразования русского государственного строя. СПб., 1906. С.39-42;

Королева Н.Г. Земство на переломе (1905-1907 гг.). М., 1995. С.78-82, 207.

318

У Беларусі ва ўмовах панавання рэжыму выключных законаў арганіза-цыйныя

структуры для развіцця ліберальнага руху ў форме выбарных земстваў адсутнічалі Адзіна

дазволенымі арганізацыямі для мясцовых зем-леўладальнікаў - дваран у канцы XIX -

пачатку XX ст. з'яўляліся таварыствы сельскай гаспадаркі. Звышпільны нагляд і кантроль

за іх дзейнасцю стрымліваў апазіцыйнасць. Тым не менш дваранства Беларусі, найперш

каталіцкае, не магло змірыцца з мураўёўскімі абмежавальнымі законамі, якія адмоўна

адбіваліся на развіцці эканоміцы і культуры краю. Гадавыя сходы таварыстваў, праведзеныя ў

сакавіку 1905 г. у Мінску, Гродне і Віцебску, выказаліся за неадкладнае ўвядзенне ў краі

земскіх і гарадскіх органаў самакіравання на агульнавыбарнай аснове, за скасаванне

нацыянальных і канфесіянальных абмежаванняў і ліквідацыю саслоунай замкнёнасці сялян,

за ўсеагульную народную асвету

Палітычная апазіцыя царызму пасля падзей 9 студзеня ў Пецярбургу. пачала

праяўляцца і ў гарадскіх думах Беларусі. У зале мінскай думы 12 студзеня пры вялікім

наплыве пабочнай публікі (рабочыя, людзі вольных прафесій і інш.) гласным Амбрашкевічам

была абвешчана рэзалюцыя з патрабаваннем палітычнай свабоды

. У чэрвені 1905 г.

Мінская гарадская дума прыняла пастанову, у якой хадайнічала аб хутчэйшым скліканні

народных прадстаўнікоў. Члены гарадскіх дум Беларусі ўдзельнічалі ў агуль-нарасійскіх

з'ездах земскіх і гарадскіх дзеячаў. Гласны Мінскай гарадской думы В. Янчэўскі быў абраны

ў арганізацыйнае бюро гэтых з'ездаў.

Тыберальны рух паступова пашыраўся сярод яўрэйскай гандлёва-пра-мысловай

буржуазіі. У пачатку XX ст. значная яе частка прытрымлівалася ідэалогіі сіянізму і

прынцыпу поўнага неўмяшання ў палітычнае жъщцё ды-яспары. Разам з тым фарміравалася

і другая плынь, якая прызнакала неабходнасць дамагацца скасавання шматлікіх

дыскрымінацыйных законаў у адносінах да яўрэяў і звязвала гэта з увядзеннем у Расіі

канстытуцыйнага ладу. Яе агульнапалітычная платформа супадала з праграмай расійскіх

ліберальных земцаў. У сакавіку 1905 г. на з'ездзе ў Вільні прадстаўнікі гэтай плыні ўтварылі

Саюз дасягнення раўнапраўя яўрэяў у Расіі

Першыя палітычныя захады прыхільнікаў гэтага саюза ў Беларусі былі вельмі

сціплыя. Так, магілёўская яўрэйская абшчына ў маі 1905 г. падала ў гарад-скую думу петыцыю,

у якой заяўка аб непрызнанні прызначаных адміністра-цыяй гласных з яўрэяў сваімі

прадстаўнікамі і прасіла яе хадайнічаць у вышэй-шых інстанцыях аб наданні яўрэйскаму

насельніцтву права рэальнага ўдзелу ў выбарах органаў гарадскога самакіравання

У пачатку 1905 г. прыкметную палітычную актыўнасць праяўляла лібе-ральная

інтэлігенцыя Мінска, што групавалася вакол Таварыства аматараў прыгожых мастацтваў.

На яго літаратурныя, філасоўскія, тэатральныя ве-чары траплялі рабочыя, прадстаўнікі

мясцовых рэвалюцыйных арганіза-цый. 3 іх удзелам гэтыя вечары нярэдка ператвараліся

ў антыурадавыя маніфестацыі, якія, як правіла, заканчваліся вулічнымі дэманстрацыямі

______________

Майзель Л.Н. 1905-1907 гг. на Беларусь Хроніка падзей. С.42,48,51.

Там жа. С.7.

Забаўскі ММ., Пуцис У.С. Прадстаўніцтва ад Беларусі ў Дзяржаўнай думе Расіі

(1906-1917гг.). Мн., 1998. С.23.

Майзель Л.Н. 1905-1987 гг. на Беларусь Хроніка падзей. С.49.

Там жа. С.75.

Там жа. С.28,29,32.

319

Першыя палітычныя ўступкі. Каб аслабіць рэвалюцыйны націск і знайсці

падтрымку ў ліберальных колах грамадства, Мікалай II рэскрыптам на імя Міністра

ўнутраных спраў А. Булыпна ад 18 лютага 1905 г. абвясціў аб сваім намеры склікаць "самых

годных, даверам надзеленых, выбраных ад насельніцтва людзей для ўдзелу ў папярэдняй

распрацоўцы і абмеркавані заканадаўчых мерапрыемстваў"

. Былі перагледжаны

некаторыя абмежа-ванні правоў неправаслаўнага хрысціянскага, нехрысціянскага і

нярускага насельніцтва імперыі. Царсгамі ўазамі ад 17 красавіка 11 мая 1905 г. дазва-ляўся

пераход з праваслаўнай веры ў іншыя хрысціянскія канфесіі без нега-тыўных вынікаў для

адступнікау, ад праваслаўя. Адначасова скасоўваліся абмежаванні на будаўніцтва,

абнаўленне і рамонт неправаслаўных хрысціянскіх цэркваў і малітоўных дамоў, з'яўлялася

магчымасць выкла-дання Закона Божага ў навучальных установах для дзяцей

неправаслаўных хрысціян на іх роднай мове

Таксама былі адменены ці паслаблены некаторыя абмежаванні правоў польскага і

наўогул каталіцкага насельніцтва дзевяці заходніх губерняў, уведзеныя ў сувязі з

паўстаннем 1863 г. "Асобам польскага паходжання" даз-валялася ў гэтых губернях на

агульных падставах арандаваць, набываць ва ўласнасць і пажыццёвае ўладанне, а таксама

прымаць у заклад зямельныя маёмасці ад асоб такога ж паходжання. Адмяняўся закон ад 27

студзеня 1901 г., якім землеўладанне сялян-католікаў у дзевяці заходніх губернях абмя-

жоўвалася 60 дзесяцінамі на двор. У гэтых губернях аднаўляліся дваранскія сходы з правам

выбару прадвадзіцеляў дваранства. Дапускалася выкладан-не літоўскай і польскай моў у

пачатковых двухкласных і гарадскіх ву-чылішчах, а таксама ў сярэдніх навучальных

установах у тых мясцовасцях, дзе большасць насельніцтва складашлі літоўцы ці адпаведна

палякі. Дапушчэнне ў школу беларускай і ўкраінскай моў было прызнана нямэтазгодным

6 жніўня 1905 г. Мікалай II зацвердзіў законапраект аб выбарах у Дзяр-жаўную

думу, распрацаваны камісіяй на чале з А. Булыніным. Патрабаванні земскіх з'ездаў былі

цалкам праігнараваны. Выбарчая сістэма, паводле закона, засноўвалася на саслоўным

прынцыпе. У выбарах забаранялася ўдзельшчаць усім наёмным рабочым, якія не адпавядалі

ўстаноўленым цэнзам па маёмасці і аселасці. Статус Думы вызначаўся як законадарадчы.

Ніякіх рэальных правоў і паўнамоцтваў яна не атрымлівала.

Зацвярджэнне даром булынінскага праекта, нягледзячы на тое што яго асудзілі, усе

земствы Расіі, выклікала разгубленасць сярод кіраўшкоў земскага руху. Тым не менш на

вераснёўскім з'ездзе земскія і гарадскія дзеячы прынялі рашэнне ісці у булыгінскую Думу з

мэтай дасягнуць праз яе "гаран-тый грамадскай свабоды, роўнасці і заканадаўчага статусу

народнага прад-стаўніцтва..."

У Беларусі адпаведную пазіцыю занялі гарадскія думы.

Царскі "падарунак" народу ў выглядзе законадарадчай Думы не супа-коіў

ахопленую рэвалюцыяй крашу. Усе левыя, сацыял-дэмакратычныя і народніцкія,

агульнарасійскія і нацыянальныя партыі не толькі асудзілі бу-лыгінскую Думу, але і

разгарнулі шырокую аптацыю за байкот выбараў, далейшае пашырэнне масавай

рэвалюцыйнай барацьбы за звяржэнне са-мадзяржаўя шляхам узброенага народнага

паўстання і ўсталявання дэмак-ратычнай рэспублікі праз скліканне выбранага

дэмакратычным шляхам

_______________

Новейшие преобразования русского государственного строя С. 135.

Тамжа. С.81.

Там жа. С.89-104, 107-109.

Королева Н.Г. Земство на переломе (1905-1907 г.). С.150-153.

320

Устанoўчага сходу. Лозунг байкоту булынінскай Думы падтрымала частка

ліберальных прафесійна-палітычных саюзаў інтэлігенцыі, аб'яднаных у "Саюз саюзаў".

У Беларусі антыдумская аптацыя рэвалюцыйных партый пачалася ў ліпені1905 г. -

пасля неафіцыйнай публікацыі булынскага законапраекта. У Гомелі 12 ліпеня Мітынг 400

рабочых, арганізаваны бундаўцамі прыняў рэзалюцыю, у якой выказаў пратэст супраць

Думы і заяўку, што не шлях кампрамісаў і петыцый, а толькі рэвалюцыя прывядзе народ да

жаданай мэты -дэмакратычнай рэспублікі. Падобныя рэзалюцыі ў канцы ліпеня былі пры-

няты на мітынгах рабочых Брэста (4 тыс. чалавек), Высока-Літоўска, Сма-лявіч, Лёзна,

Ігумена, Беразіно, Чашнікаў

У жніуні рух пратэсту супраць булынскай Думы значна пашырыўся і ўзмацніўя. У

Віцебску 24 жніўня 400 рабочых наладзілі рэвалюцыйную маніфестацыю каля будынка

гарадской думы, дэпутаты якой абмяркоўвалі адказ цару ў знак удзячнасці за маніфест ад 6

жніўня. У Мінску ў аналагічнай сітуацыі ў жніўні-верасні1905 г. у гарадской думе былі

арганізаваны тры антыурадавыя маніфестацыі. Мітынг 800 рабочых Мінска, праведзены

групай РСДРП 19 верасня, падтрымаў лозунг байкота Думы і рэалізацыю II з'езда партьй аб уз-

броеным паўстанні. У жніўні-верасні падобныя сходы і мітынгі адбыліся ў По-лацку, Брэсце,

Смаргоні, Лідзе, Ашмянах, а таксама ў мястэчках Івянец, Ле-бедзева, Халопенічы, Почап,

Картуз-Бяроза, Копыль, Цімкавічы. У шэрагу мес-цаў яны суправаджаліся вулічнымі

маніфестацыямі і дэманстрацыямі

Аднак, як вынікае з табл. 9, хваля рэвалюцыйных выступленняў рабочых Беларусі

ў жніуні-верасні ў параўнанні з ліпенем рэзка знізілася. У той жа час істотна звузіўся і

размах сялянскага руху. Тое ж назіралася і ва ўсёй Расіі. Аднак спад аказаўся часовым.

Кастрычніцкая палітычная стачка. Новы ўсерасійскі ўзідым рабочага руху пачаўся

ў Маскве, дзе ў канцы верасня 1905 г. стачга асобных катэго-рый рабочых упершыню

перараслі ў агульнагарадскую палітычную забас-тоўку, якая суправаджалася вулічнымі

маніфестацыямі і сутыкненнямі рабочых з паліцыяй і войскам. У далейшым развіцці падзей

выключную ролю адыграў Усерасійскі чыгуначны саюз (УЧС), створаны ў красавіку 1905

г. Цэнтральнае бюро саюза, якое знаходзілася ў Маскве, 7 кастрычніка па тэ-леграфе

заклікала рабочых і служачых усіх чыгуначных майстэрняў да ўсе-агульнай забастоўкі. На

працягу наступнага тыдня чыгуначны рух у імперыя быў спынены. Адначасова па закліку

рэвалюцыйных партый у гарадах была спынена дзейнасць прамысловых прадпрыемстваў,

гандлёвых, навучальных, банкаўсюх ііншых устаноў.

У ходзе кастрычніцкай палітычнай стачкі ў Пецярбургу, Маскве і многіх іншых

гарадах Расіі сфарміраваліся Саветы рабочых дэпутатаў ці выбарныя агульнагарадскія

стачачныя камітэты. Абапіраючыся на ўзброеныя баявыя дружыны рабочых, яны дзейнічалі

ў пэўнай меры як органы ўлады. У Беларусі агульнагарадскімі стачкамі кіравалі

кааліцыйныя саветы, камітэты, кампаніі, у якія на аснове пагаднення ўваходзілі прадстаўнікі

ўплывовых мясцовых арганізацый рэвалюцыйных партый: РСДРП, Бунда, ПСР, ППС у

Літве. вядучую ролю ў правядзенні кастрычніцкай палітычнай стачкі і Беларусі, як і ва

ўсёй Расіі, адыгралі чыгуначнікі.

На важнейшых чыгуначных станцыях (Орша, Мінск, Баранавічы, Гомель, Пінск і

інш.) рух цягнікоў быў спынены 10-12 кастрычніка. Чыгу-

________________________

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.231-232.

Там жа.

321

начнікаў падтрымалі рабочыя фабрык і заводаў, друкарняў, рамесных май-стэрняў і

работнікі гандлю, служачыя многіх устаноў, вучнёўская моладзь. На чыгуначных

станцыях і ў цэнтрах гарадоў штодзённа праводзіліся маса-выя мітынпгі, маніфестацыі і

дэманстрацьыі. Нярэдка яны заканчваліся су-тычкамі з паліцыяй і войскам.

Агульнарасійская стачка прымусіла царызм пайсці на прынцыповыя палітычныя

ўступкі 17 кастрычніка Мікалай II падпісаў Маніфест, паводле якога ў краіне ўводзіліся

"непарушныя асновы грамадзянскай свабоды на прынцыпах сапраўднай недатыкальнасці

асобы, свабоды сумлення, слова, сходаў і саюзаў", значна пашырыўся кантынент тых, хто

атрымаў права ўдзелу ў выбарах Дзяржаўнай думы, а сама Дума атрымала заканадаўчыя

паўнамоцтвы. Цар урачыста абяцаў: "Устанавіць, як непарушнае правіла, каб ніякі закон

не мог займець сілы без адабрэння Дзяржаўнай думы..."