Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

18 кастрычніка да жыхароў Беларусі дайшлі чуткі аб падпісанні Мікала-ем II

Маніфеста аб свабодах. Масы людзей выйшлі на вуліцы і плошчы гарадоў. У Мінску

цэнтрам збору стала плошча каля Віненскага вакзала. Да 4 гадзін дня там сабраліся,

паводле звестак паліцмайстра, каля 15-20 тыс. маніфестантаў. Праходзіў мірны мітынг, які

перапыніў залпы стрэлаў з пе-шаходнага маста над чыгуначнымі пуцямі. Стральба

пачалася без папя-рэджання па загаду жандарскага палкоўніка Вільдэмана-Клопмана з

санк-цыі губернатара Курлова. У выніку было забіта да 100 чалавек і паранена каля 300.

У сувязі з гэтымі падзеямі Мінскі кааліцыйны савет абвясціў аб працягу ўсеагульнай

палітычнай забастоўцы з прад'яўленнем ураду патрабаванняў неадкладнага адхілення ад

пасады губернатара, паліцмайстра, жандарскага палкоўніка Вільдэмана-Клопмана і

ўзбуджэння судовага следства супраць усіх, хто меў дачыненне да крывавай бойні 18

кастрычніка, перадачы справы, аховы грамадскага парадку і бяспека ўладам горада,

неадкладнага выдален-ня з горада казакаў, забеспячэння сем'яў забітых і параненых за кошт

дзяр-жавы, гарантыі свабоды сходаў

. Аднак дамагчыся гэтага не ўдалося.

17 кастрычніка ўсеагульная забастоўка пачалася ў Віцебеку. Падчас дэманстрацыі

адбылася перастрэлка, у ходзе якой былі паранены тры дэман-странты і забіты гарадавы.

Раніцай 18 кастрычніка каля губернскай дру-карні пачаўся мітынг, які патрабаваў ад улад

прачытання маніфеста. У выніку прымянення казакамі агнястрэльнай зброі сем чалавек

былі забіты і чатыры паранены. У той жа дзень у горадзе адбылася 20-тысячная

дэманстрацыя пратэсту. 19 кастрычніка амаль 40 тыс. віцябчан прынялі ўдзел у пахаванні

забітых

Кастрычніцкая палітычная стачка ахапіла ў Беларусі 32 населеныя пункты, а ў іх

практычна ўсіх рабочых. Агульная колькасць стачачнікаў толькі у прамысловасці дасягала

66 тыс чалавек. 3 улікам дэманстрацый, мітынгаў і маніфестацый палітычны рух

працоўных у кастрычніку 1905 г. ахапіў 53 гарады і мястэчкі (як і ў ліпені). Па колькасці

ўзброеных сутычак з паліцыяй і войскам кастрычніцкі паказчык быў вышэйшы за ліпеньскі

(гл. табл. 9).

Кастрычніцкая палітычная стачка рабочых і служачых знайшла магут-ную

падтрымку ў вёсцы, але не адразу, пра што сведчыць дынаміка ся-

_______________________

Новейшие преобразования русского государственного строя. С.246-247.

Сацыялістычны рух на Беларусі ў пракламацыях 1905 г. Мн., 1927. С.152-153.

Революционное движение в Белоруссии в 1905-1907 гг. С.282; Северо-Западный

край. 1905. №767. 768.

322

лянскіх выступленняў. Глыбокі спад у верасні (18 выступленняў) змяніўся

ажыуленнем у кастрычніку (54 выступленні) і ўздымам у лістападзе (154 выступленні).

Найбольшы размах рэвалюцыйнай барацьбы у вёсцы

наз

іраўся ў снежні (286

выступленняў). Пры гэтым у кастрычніку - снежні 1905 г. прыкметна павялічылася

колькасць разгромаў і падпалаў панскіх явароў, сутыкненняу з паліцыяй і войскам,

палітычных сходаў, мітынгаў і дэманстрацый. Колькасць жа забастовак сялян і парабкаў

у цэлым па Беларусі знізілася (найбольш ва ўсходніх губернях), але ў Гродзенскай

губерні ў параўнанні з летам істотна вырасла (да 47 %)'.

Пад уздзеяннем кастрычніцкай палітычнай стачкі значна ўзмаціліся хваляванні ў

войску. Усерасійскі рэзананс набылі паўстанні матросаў і сал-дат у Кранштаце (26-27

кастрычніка), Севастопалі (11-15 лістапада) і іншых месцах. У Беларусі найбольш

значныя выступленні салдат адбыліся у гэты час у Гродне, Бабруйску, Брэст-Літоўску. іх

кіраўнікамі з'яўляліся падпольныя ваенна-рэвалюцыйныя арганізацыі. Разам з

патрабаваннямі паляпшэння свайго матэрыяльнага становішча салдаты выказвалі

салідар-насць з удзельнікамі Кранштацкага і Севастопальскага паўстанняў

У выніку кастрычніцкай палітычнай стачкі ў Расіі склалася адносная раўнавага

С1Л рэвалюцыі і прыхільнікаў існуючых парадкаў. Рэвалюцыйна-дэмакратычныя сілы не

змаглі звергнуць самадзяржаўе, але прымусілі яго пайсці на істотныя палітычныя ўступкі

і фактычна заваявалі свабоду слова, сходаў, друку, саюзаў. Адкрыта дзейнічалі Саветы

рабочых дэпутатаў, Нізавыя структуры рэвалюцыйных партый, ўсерасійскія прафесійна-

палітычныя саюзы (чыгуначнікаў, паштова-тэлеграфных служачых, настаўнікаў, сялян і

інш.). Разгарнуўся масавы рух пастварэнні адкрытых прафесійных саюзаў рабочых

прамысловых прадпрыемстваў, работнікаў гандлю. Выдаваліся газеты самых розных

ідэйна-палітычных кірункаў - бальшавіскія, меншавіцкія, бундаўскія, эсэраўскія і інш. У

Мінску пасля чатырохмесячнага перапынку аднавілася выданне вялікай штодзённай

газеты "Северо-Западный край" - фактычнага органа мясцовай групы РСДРП.

Утварэнне кансерватыўных і ліберальных партый. Кастрычніцкая палітычная

стачка прымусіла мабілізавацца ўсе кансерватыуныя сілы з мэтай захавання самадзяржаўя,

памешчыцкага землеўладання, пануючага ста-новішча праваслаўнай царквы і рускай

нацыі ў "адзінай і непадзельнай Расійскай імперыі". У выніку узнік шэраг крайне правых

груповак ("Саюз рускага народа", "Савет аб'яднанага дваранства", "Айчынны саюз" і

інш.), якія па сутнасці не прызнавалі Маніфест 17 кастрычніка. Найбольшую актыунасць

у барацьбе з рэвалюцыяй праяўляў "Саюз рускага народа", больш вядомы як "чорная

сотня". Восенню 1905 г. яго аддзелы утварыліся ў Вільні, Мінску, Гомелі, Віцебску,

Поіску, Оршы, Глыбокім і многіх іншых гарадах і мястэчках заходніх губерняў імперыі. Іх

арганізатарамі з'яўляліся мясцовыя расійскія чыноўнікі і прадстаўнікі праваслаўнага

духавенства. Яны абапіраллся на падтрымку улад і цесна ўзаемадзейнічалі з палітычнай

паліцыяй. У дні кастрычніцкай стачкі чарнасоценцы наладжвалі вулічныя шэсці з іконамі,

царкоўнымі харугвамі і партрэтамі цара, арганізоўвалі за-

__________________

<_„^1 Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в

революции 1905-1907 гг. С.239,287,316.

2История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.246-247; МайзельЛ.Н. 1905-

1907 гг. на Беларусь С.186,188.

323

бойствы рэвалюцыянераў і яўрэйскія пагромы у Беларусі (Орша, Гомель, Полацк,

Дуброўна).

У кастрычніку 1905 г. быу створаны праваліберальны "Саюз 17 каст-рычніка"

("Союз 17 октября"), які цалкам салідарызаваўся з царскім маніфестам і на гэтай аснове

імкнуўся супрацоўнічаць з урадам. Да пачатку лютага 1906 г. арганізацыі акцябрыстаў

афармляліся і дзейнічалі ў шэрагу гарадоў заходніх губерняў - Вільні, Гродне, Вілейцы,

Свянцянах, Дзвінску, Віцебску, Міснку, Бабруйску, Гомелі. Інцыятыва іх стварэння, як і

чарна-соценных арганізацый, зыходзіла ад чыноўнікаў і правасланага духавенства. Адным

з найболыш актыуных у заходнім рэгіёне быу Мінскі аддзел, які узначальвалі чыноўнікі Г.

Шміт, I. Чыпроў, А Бяляеў, протаіерэй В. Успенскі. На працягу снежня 1905 - студзеня

1906 г. аддзел распаусюдзіў 48 500 экземпляраў розных адозваў і брашур, арганізаваў

выданне перыя- дычнага органа - штодзённай газеты "Минская речь" і прыцягнуў у свае

рады каля 1000 чалавек, сярод якіх былі сяляне Мінскага павета.

Акцябрысты заходніх губерняў, у адрозненне ад кіраўніцтва партыі, яе сталічных

і іншых цэнтральнарасійкіх арганізацый, цалкам падтрымлівалі рэпрэсіўную палітыку

ўрада і кіраваліся ў сваей дзейнасці вялікадзяр-жаўнай ідэалогіяй. На I усерасійскім

з'ездзе "Саюза 17 кастрычніка" у Маск-ве ў лютым 1906 г. дэлегаты ад беларускіх,

прыбалтыйскіх і польскіх губерняў рашуча выступілі супраць рэзалюцыі, у якой

крытыкавалася ўнутраная палітыка ўрада. Адначасова яны заяўлялі аб неабходнасці

хадатайнічаць перад царом аб наданні рускаму насельніцтву заходніх губерняў права на

адміністрацыйнае прадстаўніцтва ў Дзяржаўнай думе, г. зн. аб змяненні вы-барчага

закона. Пасля з'езда акцябрысты азначанага рэгіёна аб'ядналіся ў "Окраинный союз 17

октября" з цэнтрам у Вільні і ў пачатку сакавіка 1906 г. накіравалі дэпутацыю да Мікалая

II з просьбай "дараваць" права рускаму насельніцтву заходніх губерняў асобна выбіраць

сваіх прадстаўнікоў і ў Дзяржаўную думу і ў рэарганізаваны Дзяржаўны савет

У кульмінацыйныя ДН1 Усерасійскай палітычнай стачкі - 12-18 кастрычніка 1905

г. - у Маскве адбыуся з'езд прадстаўнікоў "Саюза земцаў-кан-стытуцыяналістаў" і "Саюза

вызвалення", які прыняў рашэнне аб утварэнні леваліберальнай канстытуцыйна-

дэмакратычнай партыі (КДП). Яе прагра-ма прадугледжвала роўнасць усіх расійскіх

грамадзян перад законам, свабо-ду сумлення, слова, друку, сходаў і саюзаў,

недатыкальнасць асобы і жылля, незалежнасць і публічнасць суда, выбранне ўсерасійскага

заканадаўчага на-роднага прадстаўніцтва і мясцовых органаў самакіравання

ўсеагульным, роўным, простым і тайным галасаваннем, адказнасць міністраў перад схо-

дам народных прадстаўнікоў, наданне Каралеўству Польскаму дзяржаўнай аутаноміі з

уласным сеймам і права кожнай народнасці на культурна-нацы-янальную аўтаномію з

поўнай свабодай выкарыстання ў публічным жыцці родных моў. Сялянам КДП абяцала

павелічэнне плошчы землекарыстання за кошт дзяржаўных, удзельных, кабінецкіх,

манастырскіх, а таксама часткі прыватнаўласніцкіх зямель, выкупленых дзяржавай "па

справядлівай (не рыначнай) ацэнцы"; рабочым - права на стачкі, 8-гадзінны працоўны

дзень і інш.

_____________________

Минская речь. 1906. №28.

Там

жа.№25.

Там жа. №59.

Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции. 4.1. Политические партии

России. Гомель, 1993. С.108-115.

324

Дэлегаты I з'езда КДП выказалі поўную салідарнасць з мэтамі Усерасійскай

палітычнай стачкі і негатыуна ацанілі! Маніфест 17 кастрычніка. Пры гэтым яны

канстатавалі, што асноўныя палітычныя свабоды, ідэі раўнапраўя і усеагульнага выбарчага

права атрымалі ў і "далека не поўнае прызнанне". Адзначыушы адсутнасць у краіне умоў

для ажыццяўлення абвешчаных маніфестам асноў новага палітычнага жыцця і

немагчымасць прызнання Дзяржаўнай думы "правільным народным прадстаўнцтвам", дэ-

легаты з'езда заявілі, што задачай КДП з'яўляецца "дасягненне пастаўленай раней мэты -

Устаноўчага схода на аснове ўсеагульнага і роўнага выбарчага права з простым і тайным

галасаваннем"

3-за адсутнасці выбарных земстваў і вышэйшых навучальных устаноў спрыяльнай

сацыяльнай глебы у Беларусі і Літве для распаўсюджання арганізацыі КДП не было. Да

мая 1906 г. нешматлікія групы гэтай партыі сфарміраваліся толькі ў Вільні, Магілёве і

Пінску

. Большасць іх членаў складалі прадстаўнікі ліберальнай інтэлігенцыі, пераважна

яўрэйскай, а таксама польска-беларускай (адвакаты, журналісты, урачы, гласныя га-

радскіх дум). Тым не менш папулярнасць КДП у краі была вялікая. Яе праг-раму цалкам

падтрымлівалі ўсе плыні буржуазнага сіянізму, Саюз дасяг-нення раўнапраўя яўрэяў у

Раей, каталіцкі касцёл і часткова (за выключэн-нем аграрнай часткі праграмы) - польска-

беларускія землеўласнікі. Са-юзніцай кадэтаў стала канстытуцыйна-каталіцкая партыя

Літвы іI Беларуси створаная ў канцы 1905 - пачатку 1906 г. па інцыятыве віленскага ка-

таліцкага біскупа барона Э.Ропа. Асноўным рэгіёнам яе дзейнаевд сталі Віленшчына і

частка Гродзеншчыны, дзе пераважала каталіцкае на-сельніцтва. Барон Роп, паводле слоў

аднаго з яго прыхільнікаў, узяў за узор праграму КДП "як самую здавальняючую спробу

Мірнага вырашэння сацы-яльнага пытання, але, прыняўшы яе, адухавіў унясеннем у яе

аснову хрысціянскага прынцыпу".

Снежаньская палітычная стачка. У пачатку снежня 1905 г. царскі ўрад

паспрабаваў авалодаць становішчам у краіне. 2 снежня былі закрыты усе дэ-макратычныя

газеты, якія надрукавалі Маніфест Пецярбургскага савета ра-бочых дэпутатаў і

цэнтральных камітэтаў левых партый з заклікам да фінансавага байкоту антынароднага

рэжыму. На наступны дзень паліцыя арыштавала членаў выканкама і многіх дэпутатаў

Пецярбургскага савета. Тады ж з'явіўся ўказ аб забароне чыгуначных саюзаў.

У адказ 7 снежня 1905 г. ад імя Савета рабочых дэпутатаў, РСДРП, ПСР і Бунда

была выдадзена адозва "Да ўсяго народа", якая фактычна заклікала да узброенага

паўстання. У Маскве у той жа дзень пачалася ўсеагульная палітычная стачка.

Усерасійскую чыгуначную стачку з 7 снежня аб'явілі прадстаунікі 29 чыгунак і

Цэнтральнае бюро Усерасійскага чыгуначнага саюза. Пралетарыят Масквы у ноч на 10

снежня ўзняўся на узброенае паўстанне.

У Беларусі снежаньскую, як і кастрычніцкую, стачку пачалі чыгу-начнікі.

Атрымаўшы тэлеграму з Масквы ад удзельнікаў канферэнцыі прадстаўнікоў 29 чыгунак і

Цэнтральнага бюро УЧС з заклікам далучыцца да за-

____________________

Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции. Ч. 1. С. 115-118.

Второй Всероссийский съезд делегатов к.-д. партии. Бюллетень №3, 5, 6. СПб., 1906;

оестник партии народной свободы. СПб., 1906. №1. С.38; №11. С.703 (У ходзе

выбарчай кампаніі ў I Дзяржаўную думу і пазней КДП дзеля папулярнасці шырока

выкарыстоўвала назву "Партыя народнай свабоды").

бастоукІ Маскоўскага вузла, Віленскі камітэт Палескіх чыгунак і Мінскі камітэт

Любава-Роменскай чыгунцы перадалі па тэлеграфе адпаведныя дэпе-шы па сваіх магістралях

з канкрэтнымі ўказаннямі, на якіх станцыях затры-маць тыя ці іншыя цягнікі іх затрымлівалі

8-9 снежня работнікі дэпо шляхам дэмантажу рухаікоў. У тыя ж дні Мінскі кааліцыйны

савет, Гомельскі рэвалюцыйны, Пінскі, Мазырскі і іншыя стачачныя камітэты заклікалі пра-

цоўных да ўсеагульнай палітычнай забастоўкі. Адначасова яны рабілі заха-ды па

арганізацыі забеспячэння насельніцтва прадуктамі першай неабход-насці, забаранялі

павышэнне цэн на іх у час забастоўкі.

3 мэтай не дапусціць перарастання стачкі ва ўзброенае паўстанне ў ноч на 9 снежня

ў Мінску былі арыштаваны 17 відных рэвалюцыянераў. У той жа дзень улады аб'явілі ў

Мінску і губерні становішча надзвычайнай аховы, што дазволіла губернатару Курлову яшчэ

больш узмацніць рэпрэсіі ў пры-ватнасці закрыць мясцовую рэвалюцыйную трыбуну -

газету "Северо-Западный край". У Баранавічах - буйным вузле Маскоўска-Брэсцкай і Па-

лескіх чыгунак - стачачны камітэт абапіраўся на салдат чыгуначнага ба-тальёна. Рух

цягнікоў тут быу спынены 9 снежня намаганнямі 300 чыгу-начнікаў на чале з інжынерам

М.Ляпко. 12 снежня Баранавічы былі аб'яўлены на ваенным становішчы. Неўзабаве з

Вільшні сюды прыбыу карны эшалон генерала Арлова, які толью праз чатыры дні аднавіу

чыгуначны рух. У Гомель дзе таксама рыхтавалася ўзброенае паўстанне, стачка

чыгуначнікаў была задушана гэтым карным падраздзяленнем, узброеным кулямётамі і

гарматамі.

Чыгуначнікі ў ходзе снежаньскай стачкі змагаліся да апошняй магчы-масці ўступалі

толькі вайсковай сіле. Яны працягвалі барацьбу і пасля таго, як работнікі прамысловасці

гандлю паводле рашэнняў кааліцыйных саветаў і камітэтау, арганізаваных бундаўцамі,

спынілі стачкі. У Мінску і Пінску гэта адбылося 12 і 13 снежня. Чыгуначнікі ж Пінска (1300

рабочых Галоўных майстэрняў Палескіх чыгунак, рабочыя і служачыя станцыі) працягвалі

забастоўку да 23 снежня - дня прыбыцця ў горад з Гомеля карнай эк-спедыцыі генерала

Арлова.

Снежаньская палітычная стачка ахапіла ў Беларусі 17 гарадоў і мястэ-чак і знайшла

падтрымку ў форме дэманстрацый, мітынгаў, сутыкненняў з паліцыяй і войскам яшчэ ў 11

населеных пунктах. У стачках удзельнічалі каля 44 тыс. рабочых прамысловых

прадпрыемстваў, у тым ліку рамесных. Размах руху (па колькасці населеных пунктаў) у

параўнанні з кастрычнікам скараціўся ў два разы. Асабліва рэзка зменшылася колькасць

дэманстрацый і мітынгаў. Па накалу і напружанасці барацьбы сітуацыя ў асобных гарадах

была блізкай да ўзброенага паўстання. У сваіх снежаньскіх адозвах мясцовыя

рэвалюцыйныя арганізацыі не раз заклікалі рыхтавацца да яго, аднак закліку "Да зброі

нідзе у Беларусі не прагучала. Відаць, ар-ганізатары руху чакалі зыходу барацьбы у

сталіцы, якая закончылася пара-жэннем рэвалюцыйнага лагера.

3. Грамадска-палітычныая барацьба у час

адступлення рэвалюцыі

Падрыхтоўка да ўвядзення Дзяржаўнай думы. 11 снежня 1905 г. Міка-лай II

зацвердзіў новы закон аб выбарах заканадаўчай Дзяржаунай думы, паводле якога склад

выбаршчыкаў істотна пашыраўся. Выбарчае права ат-рымалі сярэднія і ніжэйшыя разрады

гарадскога насельніцтва, а таксама ра-

326

бочыя прамысловых прадпрыемстваў на якіх працавала не менш 50 мужчын. У

сувязі з гэтым у дадатак да землеўладальніцкай, гарадской і сялян-скай выбарчых

курый, зацверджаных законам ад 6 жніўня, ствараліся рабочыя курыі, асаблівасцю якіх

з'яўлялася адсутнасць маёмаснага цэнзу

. Новы закон захоўваў кантрастную

курыяльную няроўнасць выбаршчыкаў: 10 галасоў землеўладальнікаў-поўнацэнзавікоў

прырауноўваліся да 35 га-ласоў гараджан, 150 галасоў сялян 1 450 галасоў рабочых.

Выбары былі шматступенныя. Ад удзелу ў іх адхіляліся жанчыны, вайскоўцы, рабочыя

дробнай прамысловасці, сельскай гаспадаркі і гандлю.

Для нейтралізацыі будучай Думы над ёю стваралася верхняя закана-даўчая

палата ў выглядзе рэарганізаванага Дзяржаунага савета. Паводле маніфеста Мікалая II

ад 20 лютага 1906 г., палова членаў Дзяржсавета, як і раней, прызначалася імператарам, а

другая палова - выбіралася. Права па-сылаць сваіх прадстаўнікоў у Дзяржаўны савет

атрымалі: праваслаўнае ду-хавенства (Свяцейшы Сінод), губернскія земскія сходы,

губернскія два-ранскія грамады, Акадэмія навук і ўніверсітэты, Савет гандлю і мануфактур і

яго мясцовыя камітэты. У губернях, дзе выбарных земстваў, як у Беларусі, не было,

члены Дзяржсавета (адзін ад губерні) выбіраліся на з'ездах зем-леўладальнікаў, якія

валодалі зямельным цэнзам, неабходным для непас-рэднага ўдзелу ў павятовых з'ездах

па выбарах у Дзяржауную думу. Для кандыдатаў у члены Дзяржсавета прадугледжваўся

утрая большы зямель-ны цэнз. Члены Дзяржсавета выбіраліся на дзевяць гадоў, пры

гэтым праз тры гады 1/3 кожнага разраду абнаўялася

Прыняты Думай законапраект паступаў на разгляд Дзяржсавета і толькі пасля яго

станоўчага рашэння і зацвярджэння царом станавіўся законам.

Падрыхтоўка царскай бюракратыі да сустрэчы з народнымі прад-стаўнікамі

завяршылася, калі 23 красавіка 1906 г.(за чатыры дні да адкрыцця Думы) Мікалай II

зацвердзіў Асноўныя дзяржаўныя законы. У ТЭКСТ Асноўных дзяржаўных законаў былі

ўключаны Палажэнні аб Дзяржаўнай думе : Дзяржаўным савеце. Вярхоўная улада ў

краіне заставалася ў руках імператара. Ён фарміраваў Савет міністраў, які нёс адказнасць

за сваю дзей-насць толькі перад імператарам. Праваслаўная царква захоўвала статус па-

нуючай ў дзяржаве. Перагляд асноўных дзяржаўных законаў абвяшчаўся выключнай

прэрагатывай Вярхоўнай ўлады, г. зн. цара. Такім чынам, пы-танні рэфармавання,

дэмакратызацыі дзяржаўнага ладу Расіі былі выклю-чаны з кампетэнцыі народнага

прадстаўніцтва.

Выбары у I Дзяржаўную думу. Выбарчая кампанія разгортвалася ва умовах

масавых рэпрэсій, звязаных з падаўленнем узброенымі сіламі ца-рызму снежаньскіх

рэвалюцыйных выступленняў. Абвяшчаючы выбары у Думу, урад разлічваў такім чынам

адцягнуць народныя масы ад удзелу у рэ-валюцыі. Пры гэтым ён абапіраўся на актыуную

падтрымку праваслаўнага духавенства і рэакцыйных партый ("Саюз рускага народа" і

інш.).

У выбарчую кампанію ўключыліся праваліберальныя і леваліберальныя

апазіцыйныя сілы, лідэрамі ЯК1Х выступалі адпаведна акцябрысты і кадэты, напалоханыя

снежаньскімі ўзброенымі паўстаннямі ў Маскве, іншых гарадах і раёнах імперыі. Яны і іх

саюзнікі пераконвалі народныя масы у магчымасці вырашэння набалелых пытанняў у Думе

мірным, парламенцкім шляхам.

Як ужо адзначалася, акцябрысты беларускіх, прыбалтыйскіх і польскіх губерняў у

пачатку 1906 г. стварылі апазіцыйны у адносінах да кіраўніцтва

__________________________

Новейшие преобразования русского государственного строя. С.457-

458.

Там жа. С.512-513, 538-555.

партыі "Окраинный Союз 17 октября". Палітычныя пазіцыі саюза вызначаў лозунг

"абароны рускага насельніцтва" заходніх ускраін імперыі "ад уціску іншародцаў" -

палякаў і яўрэяў. На гэтай аснове яны збліжаліся з мясцо-вымі чарнасоценцамі

Кадэты у беларуска-літоўскіх рэгіёнах самі па сабе вясною 1906 г. не уяўлялі

значнай палітычнай сілы. Аднак яны мелі тут у час выбараў у Думу магутную падтрымку з

боку сіянісцкіх арганізацый і саюза дасягнення раўнапраўя для яўрэяў у Расіі, а таксама

канстытуцыйна-каталіцкай партыі Літвы і Беларусі (ККП ЛіБ) - выражэнні інтарэсаў

мясцовых польска-бела-рускіх землеўладальнікаў і касцёла. У рэалізацыі палітычнай

праграмы КДП дзеячы гэтых партый бачылі перадумовы дасягнення сваіх мэт.

Сацыялісты і "дасягненцы" з канца 1905 г. дамагаліся стварэння ў Расіі

экстэрытарыяльнага яўрэйскага самакіравання, формы і прынцыпы якога павінны быу

вызначыць Усерасійскі яўрэйскі нацыянальны сход, выбраны на дэмакратычнай аснове

ККП Л1Б галоўную сваю задачу бачыла ў дасяг-нені краёвага самакіравання з правам

вырашэння яго органамі аграрнага і іншых пытанняў мясцовага жыцця.

Сацыялістычныя партыі, нягледзячы на падаўленне іх выступленняў, спадзяваліся

на новы рэвалюцыйны уздым. У сувязі з гэтым яны заклікалі народныя масы байкатаваць

выбары у Думу і рыхтавацца да ўзброенага паўстання з мэтай звяржэння царызму і

склікання выбранага дэмакратыч-ным шляхам Усерасійскага ўстаноўчага сходу. Рабочыя

шэрагу буйных прадпрыемстваў у Мінску, Мазыры, Пінску, Бабруйску, Гродне, Слоніме,

Магілёве іншых месцах 6айкатавалі выбары, не зважаючы наўрадавы указ, які забараняў

гэта. Але масы сялян і гарадской дробнай буржуазіі з верай у Думу пайшлі на выбары. Таму

сарваць іх не ўдалося. Не маючы канкурэнтаў злева, пераканаўчую перамогу на выбарах -

1/З месцаў у Думу (161 з499) -атрымалі кадэты. з 36 дэпутатаў, выбраных у Думу ад

Гродзенскай, Вілен-скай, Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губерняў, прыхільнікамі

кадэтаў сталі 29 чалавек. У іх ліку былі прадстаўнікі КПП Л1Б, сіяністаў і "дасягнен-цаў".

Пад кадэцкім сцягам прайшлі ў члены Думы 10 памешчыкаў, 13 інтэлігентаў, грамадскіх

дзеячаў, духоўных асоб (рабінау і ксяндзоў) і шэсць сялян. 3 сямі астатніх дэпутатаў (усе

сяляне) пяць адносілі сябе да беспартыйных, адзін - да правых і адзін - да сацыял-

дэмакратаў

Рэвалюцыйны рух у студзені-чэрвені 1906 г. Падаўленне снежаньскіх

выступленняў у цэнтрах рэвалюцыйнага руху вайскова-паліцэйскімі сіламі моцна аслабіла

яго, але не спыніла. У найцяжэйшых умовах рабочыя 13 га-радоу і мястэчак Беларусі па

закліку сацыял-дэмакратычных арганізацый 9 студзеня 1906 г. адзначылі гадавіну

рэвалюцыі аднадзённымі палітычнымі забастовкамі ў якіх прынялі ўдзел каля 23 тыс.

чалавек. У мястэчках Ляды, Кошыкі, Смаляны, С1роцін і Жалудок адбыліся прысвечаныя

гэтай падзеі вулічныя дэманстрацыі. У некаторых з іх разам з рабочымі ўдзельнічалі ся-

ляне. Акрамя таго, у 12 гарадах і мястэчках было праведзена 14 мітынгаў і маніфестацый.

У цэлым антыурадавыя выступлент рабочых у студзені 1906 г. ахапілі 24 населеныя

пункты Беларусі Рэзкі спад у рабочым руху назіраўся ў лютым і сакавіку

. Колькасць

сялянскіх выступленняў у студзені 1906 г., у параўнанні са снежнем 1905 г., знізілася

больш чым удвая (з 286 да 135). Тым не менш узровень сялянскага руху заставаўся

_______________________

1905 год. Материалы и документы. Еврейское рабочее движение / Сост. А.Д.

Киржниц.

М.;Л., 1928. С.196,250.

Вестник партии народной свободы. 1906. №6, 7.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.260-263.

328

параўпальна высокім. Ён рэзка знізіўся ў лютым і сакавіку 1906 г., калі адбы-лося

адпаведна толькі 25 і 9 сялянскіх выступлення}'

У красавіку 1906 г. пачаўся новы уздым рэвалюцыйнага руху. Найбольш яскрава

гэта засведчылі першамайскія стачкі рабочых, праведзеныя ў 40 на-селеных пунктах

Беларусі Адначасова актывізавалася і эканамічная ба-рацьба рабочых. У красавіку –

чэрвені 1906 г. у ёй ўдзелынічала каля 9,5 тыс. чалавек (супраць 2,3 тыс. у першай чвэрці

года). Як і ў 1905 г., пераважная большасць стачак мела наступальны характар:

выстаўляліся патрабаванні ўвядзення 8-гадзіннага рабочага дня, павышэння заработку,

устанаўлення рабочага кантролю за наймам і звальненнем, аднаўлення на працы

звольненых, аплаты забастовачнага часу і інш.

На разгортванне эканамічнай барацьбы рабочых станоуча паўплывалі заканадаўчыя

уступкі царызму, аформленыя ўказамі 2 снежня 1905 г. і 4 са-кавіка 1906 г. Першы з іх

адмяняў крымінальнае расследаванне ўдзелынікаў эканамічных стачак, калі яны праходзілі

мірна. Другі дазваляў стварэнне прафесійных саюзаў наёмных рабочых і служачых у

прамысловасці і гандлі з мэтай абароны эканамічных інтарэсаў, паляпшэння ўмоў працы і

побыту. Палітычная дзейнасць прафсаюзаў, а таксама іх аб'яднанне забараняліся. Справы

аб адкрыцці рэгістрацыі, забароне і закрыцці прафсаюзаў даручалася наваствораным

губернскім па справах аб таварыствах ("обществах") установам

. Дамагчыся ў іх

зацвярджэння статута і рэгістрацыі прафсаюза было няпроста: у Магілёўскай і

Гродзенскай губернях і праз год пасля выдання ўказа ад 4 сакавіка ("Часовых правілаў аб

саюзах і таварыствах") ні адзін прафсаюз не атрымаў дазволу на дзейнасць. Аднак у

Віцебску ўжо ў чэрвені-ліпені 1906 г. працэдуру легалізацыі прайшлі 13 прафесійных

таварыстваў

У гарадах і мястэчках Беларусі прафсаюзы дзейнічалі, як правила, пад нягласпай

апекай і пэўным кантролем з боку арганізацый РСДРП і Бунда. Бундаўцы стваралі

адасобленыя арганізацыі яўрэйскіх рабочых. Таму ня-рэдка ў адным горадзе і ў адной

прафесіі існавалі дзве прафсаюзныя ар-ганізацыі: інтэрнацыянальная (РСДРП) і

нацыянальна-яурэйская (Бунд). Згода паміж імі дасягалася не заўсёды і не ва ўсім, што

аслабляла выступ-ленні рабочых.

Вяснова-летні ўздым рабочага руху ў 1906 г. быу намнога слабейшы, чым у

адпаведны перыяд 1905 г. Сумарная колькасць палітычных ста-чачнікаў у майі-чэрвені

складала толькі 1/6 ад красавіцкага паказчыка (44 тыс. чалавек). Рэзка знізілася таксама

колькасць рэвалюцыйных масовак і маніфестацый. Вулічныя дэманстрацыі наогул

спыніліся

У сялянскім руху пасля глыбокага спаду ў лютым-красавіку (49 выступленняў), у

маі-ліпені 1906 г. назіраўся ўздым, узровень якога (274 выступлення) быу нават

вышэйшы, чым у вяснова-летні перыяд 1905 г. Зноў шы-рокі размах набыла дзейнасць у

вёсцы сацыялістычных партый: РСДРП, ПСР, БСГ, Бунда, ППСу Літве і інш. Найбольш

пашыранай формай сялянскага руху ў той час былі забастоўкі падзёншчыкаў і парабкаў, а

таксама збіццё сялянамі работнікаў у панскіх маёнтках (найчасцей прышлых з

__________________________

Шабщя К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в

революции

1905-1907 гг. Приложения 3 и 4.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.263, 267-268.

Новейшие преобразования русского государственного строя. С.628-

637.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.269-270.

Там жа.

С.263.

іншых месцаў). Разам узятыя, гэтыя выступленні складалі 37,1 % ад якіх, г. зн.

больш, чым у вяснова-летні перыяд 1905 г. Найважнейшым патраба-ваннем з'яўлялася

павышэнне заработнай платы. Гэтымі формамі руху былі ахоплены 20 з 35 паветаў,

тэрыторыя якіх увайшла ў сучасныя межы Беларусі Больш за палову усіх

сельскагаспадарчых забастовак зафіксавана ў Брэсцкім, Гродзенскім, Навагрудскім і

Слуцкім паветах. Памешчыкі былі вымушаны павысіць падзённую плату ў Заходняй

Беларусі ў сярэднім на 17,6 %, а ва Усходняй - на 10,7 %. Удзельная вага палітычных

выступленняў у беларускай вёсцы летам 1906 г. узрасла да 8 %, што было значна вышэй,

чым у вяснова-летні перыяд 1905 г. (2,5 %) і ў канцы 1905 г. (6 %)'.

Царызму не удалося выкараніць рэвалюцыйны рух і ў арміі. Антыурада-вая агітацыя

вялася ў гарнізонах Вільні, Гродна, Брэста, Баранавіч, Мінска, Бабруйска, Гомеля і ў

іншых месцах. Ваенная арганізацыя пры Абласным саюзе РСДРП Літвы і Беларусі

выдавала газету "Солдатская жизнь", Гродзенская арганізацыя - газету "Солдатская доля".

Асобныя ваенна-рэва-люцыйныя арганізацыі выдавалі адозвы да салдат. Пад уплывам

агітацыі летам 1906 г. адбыліся хвалявані ў 2-й сапёрнай брыгадзе ў Гродне, у 2-м асад-ным

артылерыйскім палку і батальёне крапасной артылерьй, якія зна-ходзіліся ў лагерах

Гродзенскай губерні, у 151-м пяхотным Пяцігорскім палку ў мястэчку Картуз-Бяроза

Пружанскага павета

Палітычныя пазіцыі дэпутатаў ад беларускіх губерняў у I Дзяржаунай думе.

Рэвалюцыйны уздым аказваў уплыу на дзейнасць Дзяржаўнай думы, што пачалася 27

красавіка 1906 г. Найбольш уплывовай ў Думе была фрак-цыя кадэтаў, якая імкнулася

ўзначаліць усе апазцыйныя рэжыму плыні. Нярэдка гэта ёй ўдавалася. Кадэты дамагаліся

ўтварэння адказнага перад Думай ўрада, вырашэння аграрнага пытання на аснове іх

праграмы, рас-фарміравання Дзяржаўнага савета, расшырэння правоў Думы і абвяшчэння