Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

агульнай пасяўной плошчы знізлася з 87,2 да 83,4 %

. Разам з тым ураджайнасць збожжа

павышалася. Сярэдняя ураджайнасць збожжавых культур у Беларускім рэгіёне у 1911-

1913 гг. параўнальна з 1900-1902 гг. узрасла на прыватнауласніцкіх землях з 41,2 да

54,8 пудоу з дзесяціны (33,2 %), на сялянскіх надзельных - з 37 да 47,2 пудоу (27,6 %)

Павелічэнне збору збожжа адбывалася амаль выключна за кошт інтэнсіфікацыі

збожжавай гаспадаркі. Аднак тэмпы росту прадукцыі збожжа былі недастаткова высокія.

Па яго ураджайнасці Беларусь працягвала адставаць ад многіх рэгіёнаў імперыі.

У пачатку XX ст. важнай галіной сельскагаспадарчай вытворчасці, цесна звязанай

з земляробствам, заставалася жывёлагадоўля. У гэты перыяд назіраўся рост, ды і то

нязначны, толькі пагалоўя буйной рагатай жывёлы. Статак астатніх відаў свойскай

жывёлы паменшыуся. У 1913 г. адносна 1900 г. у пяці заходніх губернях пагалоўе

буйной рагатай жывёлы (без ма-

________________

' Временник Центрального статистического комитета. СПб., 1901. №48.

С.24-25, 76-79, °4

84, 86-87, 90, 151-152, 155-158; Статистика Российской империи. Урожай

1899 года. ^П6.,

1900. Вып. II; Урожай 1900года. СПб., 1901. Вып. II; Урожай 1901 года. СПб.,

1902. Вып. II;

Рожай 1911 года. СПб., 1912. Вып. II; Урожай 1912 года. СПб., 1913. Вып. II;

Урожай 1913

года. СПб., 1914. Вып. II.

Падлічана паводле статыстычных даных аб пасевах і ўраджаях за

адпаведныя гады. Падлічана паводле статыстычных даных аб пасевах і ўраджаях

за адпаведныя гады. "•Экономика Белоруссии в эпоху империализма 1900-1917. Мн.,

1963. С.141.

347

ладняку) павялічылася з 3539,9 тыс. да 3662,5 тыс., або на 3,5 %, а рабочых коней

(звыш чатырох гадоў) скарацілася з 1554,4 тыс. да 1376,4 тыс., ці на 11,5 %, свіней з

2100,1 тыс. да 1889,2 тыс. - на 11,2 %, авечак і коз з 3274,7 тыс. да 2474 тыс. - на 24,4 %'. Гэта

было выклікана перш за ўсё крызісам 1900 -1903 гг. і дэпрэсіяй 1904 - 1908 гг. у

прамысловасці (паніжэннем попыту на таварную жывёлагадоўчую прадукцыыю,

далейшым змяншэннем плошчы паш і сенажацей асноўнай масы сялянства, заменай

малапрадукцыйнай жывёлы меншай па колькасці пародзістай жывёлай ў многіх пансгкіх і

замож-ных і сялянскіх гаспадарках. Аднак Беларусь у пачатку XX ст., як і ў другой па-лове

XIX ст., належала да ліку рэгіёнаў Расійскай імперыі з параўнаўча развітой

жывёлагадоўляй. Малочная і мясная жывёлагадоўля ў спалучэнні з вніакурствам, пры

вядучай ролі малочнай гаспадаркі, тут з'яўлялася галоўным напрамкам рыначнай

спецыялізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці.

Рост прадукцыйных сіл земляробства і часткова жывёлагадоўлі быу абумоўлены

пашырэннем скарыстання ўдасканаленых прылад вытворчасці, машын і наёмнай працы,

развщцём гандлёвага земляробства, у тым ліку вінакурства і іншых галін

сельскагаспадарчага прадпрымальніцтва, па-велічэннем колькасці сельскага насельніцтва.

Таксама паляпшалася тэхнічная аснашчанасць сельскагаспадарчай вытворчасці. У

1910 г. у Беларусі ў панскіх гаспадарках жалезныя плугі скла-далі 46,9 % усіх прылад для

ворыва, жалезныя бароны і бароны з жалезнымі зубамі - 68,3 % іх агульнай колькасці, у

сялянскіх - адпаведна 36,4 1 34 %. Памешчыкам належала 41,2 тыс. земляробчых машын

(малатарань, веялак, сеялак, жняярак, конных грабель), сялянам (галоўным чынам

кулакам і за-можным) - 32,5 тыс., амаль выключна малатарань і веялак

. У панскіх гас-

падарках і гаспадарках сялянскай буржуазіі кабальныя адпрацоўкі сялян пасту-пова

выцяснялліся наёмнай рабочай сілай. Напярэдадш Першай сусветнай вайны у параўнанні

з 1897 г. колькасцю парабкаў у маёнтках і гаспадарках сялянскай буржуазіі Беларускага

рэгіёна ўзрасласа 130 тыс. да 200 тыс. (53,8 %)

Пашыраліся рыначныя сувязі сельскай гаспадаркі.3 1900 да 1913 г. чысты (за

вылікам увозу) вываз льновалакна і кудзелі з Беларусі ў іншыя рэгіёны краіны і за мяжу

павялічыуся з 1619 тыс. да 1911 тыс. пудоў (18 %), мяса, бітай птушкі і дзічыны - са 188

тыс. да 395 тыс. пудоу (у 2,1 раза). Акрамя таго, за вынікам увозу напярэдадні вайны было

адпраўлена 47,7 тыс. галоў свіней і 11,5 тыс. галоў буйной рагатай жывёлы

Інтэнсіўна развівалася вінакурства. 3 1901/1902 да 1912/1913 гаспадар-чага года ў

пяці заходніх губернях колькасць бровараў узрасла з 484 да 630, ці на 30,1 %, а колькасць

перакуранай бульбы - з 22,7 млн да 31,9 млн пудоў, або на 40,5 %. На спірт таксама

перапрацоўвалі штогод ад 2,2 млн да 2,9 млн пудоу збожжа

. Большая частка спірту ішла на

продаж. Адыходы вінакурства (брага) шырока скарыстоўвалі на корм жывёле. Значная

колькасць пра-дуктаў земляробства і жывёлагадоўлі збывалася на мясцовым рынку.

_________________________

Временник Центрального статистического комитета. №50. С.1, 2;

Статистический

ежегодник России. 1913 г. СПб., 1914. Отд. VII. С.45.

Сельскохозяйственные машины и орудия в Европейской и Азиатской России

в 1910 г.

СПб., 1913. Таблицы. С.18-19.

Панютич В.П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси. 1861-1914.

С.58,104.

"•Экономика Белоруссии в эпоху империализма 1900-1917. С.218.

2 Сборник статистико-экономических сведений по сельскому

хозяйству России и некоторых иностранных государств. Год второй. СПб., 1908.

С.12-13; Год девятый. Пг., 1916. С.Ш-187.

Сельскае насельніцтва няспынна расло. 3 1897 да 1913 г. у Беларусі яно павялічылася

з 5845,1 тыс. да 7870 тыс. чалавек (34,6 /о)

. Натуральны пры-рост сям'і прымушаў сялян

заворваць пашы, сенажаці, пашыраць плошчу ворнай зямлі.

За кошт "вымывання" серадняцкіх слаёў вёскі ў пачатку XX ст. назірала-ся далейшае

паглыбленне класавай дыферэнцыяцыі сялянства на сялян-скую буржуазію, галоуным

чынам дробную, 1 сельею пралетарыят, пераваж-на з надзелам. Зыходзячы з размеркавання

колькасці коней, зямлі, а таксама скарыстання наёмнай працы парабкаў "верхняй" групай

сялян, можна сцвярджаць, што ў Беларуасі з канца XIX ст. да пачатку Першай сусветнай

вайны удзельная вага сялянскіх серадняцкіх двароў зменшылася прыкладна з 30 да 20 %, а

бядняцкіх - павьгалася з 60 да 70 %, сялянскай буржуазіі - з 8 да 11 %

. Класавая

дыферэнцыяцыя сялянства была якасна новай, найважнейшай з'явай ў сацыяльным развіцці

капіталістычнай вёскі. У канцы гэтага перыяду дадзены працэс паранейшаму быу яшчэ

далёкі ад завяршэння.

Прычыны і мэты рэформы. Расійская рэвалюцыя 1905-1907 гг. пры-мусіла царызм

зрабіць круты паварот у аграрнай палітыцы, стаць на шлях паскарэння капіталістычнага

развіцця вёскі. Рэформа П.Сталыпіна была адказам царскага самадзяржаўя, памешчыкаў

на рэвалюцыю. У адзначаны перыяд сяляне выступалі з рэвалюцыйнымі патрабаваннямі,

аж да нацыя-налізацыі ўсёй зямлі. Рэвалюцыя наказала, што сялянства вызваляецца ад

наіўнай веры у цара, што яно ў цэлым здольна на актыуныя рэвалюцыйныя дзеянні, што

інтарэсы сялян непрымірымыя з панскім землеўладаннем. Як вядома, першая расійская

буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя не выра-шыла аграрнага пытання, не ліквідавала

панскай зямельнай ўласнасці і іншых перажыткаў прыгонніцтва. Тым самым захоўваліся

ўмовы для нова-

_________________

'Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. Вып. IV. Тетр.1.

С.1;

Вып^ Тетр.1. С.1; Вып. XI, ХХП, ХХШ. С.1; Статистический ежегодник России,

1913 г. Отд. I. С.33-35,39.

Панютич В.П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси 1861-1914 гг.

С.40,95.

349

га рэвалюцыйнага выбуху. Правячым колам манархічнай Расійскай імперыі,

нягледзячы на часовую перамогу контррэвалюцыю, неабходна было пашырыць сваю

сацыяльную базу, знайсці новую апору, паколкі старая апора - памешчыка і ваенная сіла -

з'яўлялася недастатковай. Такой апорай, на думку ўрада, павінна была стаць прамыслова-

гандлёвая буржуазія ў горадзе і сялянская буржуазія ў вёсцы. Праводзячы рэформу зверху,

царызм імкнуўся прадухіліць рэвалюцыю знізу. "Моцны асабісты уласнік, - гаварыў

П.Сталыпін, - павіен з'явіцца перашкодай для развіцця рэвалюцыйнага руху"

Мэтай рэформы было, з аднаго боку, утварэнне класа кансерватыўнай сялянскай

буржуазіі, якая стала б апорай царскага самадзяржаўя і саюзнікам памешчыка ў вёсцы, з

другога - ператварэнне асноўнай масы сялян у парабкаў і прамысловых рабочых. Акрамя

таго, ставіўшася задача паскорыць рост прадукцыйных сіл земляробства, развщцё

капіталізму ў сельскай гаспадарцы пры захаванні панскіх латыфундый. Такім чынам урад

імкнуўся прадухыщь аграрна-сялянскую рэвалюцыю і узмацніць рост эканомікі краіны.

Сталыпінская рэформа ажыццяўлялася шляхам ліквідацыі сялянскага надзельнага

землеўладання, насаджэння дробнакапіталістычнай сялянскай зямельнай ўласнасці і

хутарской формы землекарыстання, перасялення часткі беззямельных і малазямельных

сялян у Сібір, на Далёкі Усход, у Казахстан, на Каўказ, у Сярэднюю Азію і іншыя

ускраіныя рэгіёны імперыі. Умовай правядзення гэтых мерапрыемствау з'яўлялася

разбурэнне сельскай пазямельнай абшчыны.

Да пачатку XX ст. царызм усяляк падтрымліваў сельскую абшчыну, патрыярхальныя

перажыткі у вёсцы, выдаючы сябе за абаронцу інтарэсаў сялянства, неадчужальнасці яго

надзелаў. У сапрауднасці ж ён ахоўваў не-пахінасць дваранскай зямельнай ўласнасці. На

працягу многіх дзесяцігоддзяў урад глядзеў на абшчыну як на зручны сродак для выбівання

падаткаў з сялян. Правячыя колы ускладалі вялікія надзеі і на патрыярхальнасць мужыка,

яго веру ў "цара-бацюхну", разглядалі сельскую абшчыну як зручны адмністрацыйна-

паліцэйскі інструмент, які найлепшым чынам прывязваў сялянства да грамады і

забяспечваў утрыманне яго ў падпарадкаванні і паслухмянасці. Аднак рэвалюцыя 1905-

1907 гг. паказала марнасць гэтых надзей. Сяляне пачалі узнімацца на масавую барацьбу

супраць памешчыкау і улад. Сельская пазямельная абшчына прадэманстравала

непрыдатнасць у якасці сродку падпарадкавання сялянства памешчыкам, і таму царскае

самадзяржаўе пачало яе паскораную ліквідацыю.

Рэформа П.Сталыпіна, яе рэалізацыя ў Беларусі. Паводле ўказа ад 9 лістапада

1906 г., пры абшчынным землеўладанні кожны гаспадар дома, які меў у сваім карыстанні

надзельную зямлю, атрымаў права выхаду з абшчыны і замацавання зямельнага надзелу ў

асабістую ўласнасць. Аднак яна была абмежаваная, бо сялянскія надзельныя землі

дазвалялі прадаваць выключна сялянам, а закладваць толькі ў сялянскім пазямельным

банку. Выхад з сельскай пазямельнай абшчыны праводзіўся на працягу месяца з дня

падачы заявы рашэннем (прыгаворам) агульнага сходу сялян-гаспадароў дамоу простай

большасцю галасоў. Калі сельская грамада такой згоды не давала, дазволіць выйсці з

абшчыны мог земскі участковы начальнік. У тых абшчынах, дзе на працягу апошніх 24 гадоў

не было агульных зямельных перадзелаў, гаспадар дома, які жадаў выйсці з абшчыны, меў

права атрымаць у асабістую ўласнасць усю зямлю, якой фактычна карыстаўся, апрача

аранда-

__________________________

Сборник речей П.А. Столыпина. СПб., 1911. С.75.

350

ванай. У перадзельных жа абшчынах кожны, хто выходзіу з іх, павінен быу заплаціць

грамадзе за Лішак зямлі, які перавышаў душавую норму па ацэнцы 1861 г. Такая плата была

у два-тры разы больш нізкая, чым рыначная цана на зямлю. Гэта давала магчымасць

сялянскай буржуазіі танна скупляць абшчынныя земль Адзначаны указ пакінуу у сіле

ранейшае заканадаўчае палажэнне, згодна з якім надзельная зямля падворнага уладання

магла адчужацца шляхам продажу ці дарэння толькі асобам, прыпісаным да сельскай

грамады. Гэта рабілася з мэтай забеспячэння побыту сялян і іх падатказдольнасці перад

казной. Пры выхадзе з пазямельнай абшчыны за сялянамі захоўвалася права карыстання

надзельнымі землямі што заставаліся ў агульным уладальнік, - выганамі, пусткамі, ляснымі і

іНШЫМ1 угоддзямі. Указ прадугледжвау і адвядзенне ім хутароў і адрубоў па магчымасці ў

адным месцы. Прадугледжваўся пераход цэлай грамады з абшчынным або падворным

землеўладаннем да карыстання адрубамі пры згодзе 2/3 членаў сельскага сходу

У кастрычніку 1908 г. указ ад 9 лістапада 1906 г. быу ўнесены на разгляд III

Дзяржаўнай думы, якая зацвердзіла яго з некаторымі змяненнямі і папраукамі Затым ён

быу ўхвалены Дзяржаўным саветам, зацверджаны Мікалаем II і згодна з датай

зацвярджэння стаў называцца законам 14 чэрве-ня 1910 г. Гэты закон паскорыу разбурэнне

пазямельнай абшчыны і усталяванне сялянскай прыватнай ўласнасці на зямлю. Калі ўказ

ад 9 лістапада дазваляў добраахвотны выхад з абшчыны, то закон ад 14 чэрвеня рабіў яго

абавязковым для бесперадзельных сельскіх абшчын. Такімі Л1ЧЫЛ1СЯ абшчыны, дзе не

было агульных перадзелаў з часу надзялення сялян зямлёй. Уся надзельная зямля ў іх

прызнавалася асабістай ўласнасцю гаспадароў дамоў, а сяляне Л1ЧЫЛ1СЯ перайшоўшымі

да падворна-участковага землеўладання. іншыя артыкулы закона ад 14 чэрвеня 1910 г.

прадугледжвалі абавязковае стварэнне хутарскіх ці адрубных гаспадарак у грамадзе, дзе

пра-водзіўся агульны перадзел. Паводле новага закону, для выхаду на хутары і адрубы ужо

не патрабавалася згоды большасці сялян. Для гэтага дастаткова было набраць толькі 1/5

галасоў у той сельскай грамадзе, у якой колькасць гаспадароў дамоў не перавышала 250

чалавек, а там, дзе перавышала, заручыцца падтрымкай 50 гаспадароў дамоў. У сельскай

грамадзе з падворным землеўладаннем і ў бесперадзельных абшчынах пры пераходзе на

адрубныя ўчасткі згодна з новым законам патрабавалася рашэнне простай большасці

гаспадароў дамоў замест 2/3, як гэта прадугледжвалася указам ад 9 лістапада

Непасрэднае ажыццяўленне рэформы было ускладзена на губернскія і павятовыя

землеупарадкавальныя камісіі, створаныя ўрадам яшчэ у сакавіку 1906 г. Павятовыя

землеўпарадкавальныя камісіі з'яўлялася галоўнымі органамі па правядзенню

землеўпарадкавання на месцах. Яны складаліся з павятовага маршалка (ён жа старшыня),

старшыні павятовай земскай ўправы, асобы, прызначанай Галоўным упраўленнем

землеўпарадкавання і земляробства, павятовага члена акруговага суда, падатковага

інспектара, земскага участковага начальніка, трох членаў ад павятовага земскага сходу і

толькі трох прадстаунікоў ад сялян, выбраных на валасных сходах. Такімі ж былі губернская

землеўпарадкавальныя камісіі, якія пра-

_______________

ПСЗ. Собр. 3-е. Т. 13. №10151; Т. 26. №28528; Липинский Л.П. Столыпинская

аграрная Реформа в Белоруссии. Мн., 1978. С.57-58.

ПСЗ. Собр. 3-е. Т. 30. №33743; Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа

в Белоруссии. С.58.

351

водзілі пасяджэнні пад старшынствам губернатара і ўключалі губернскага маршалка,

старшыню губернскай земскай управы, упраўляючых Казённай палатай, мясцовымі

аддзяленнямі Сялянскага і Дваранскага банкаў, а так-сама іншых прадстаўнікоў царскай

чыноўнай бюракратьй

. Агульнае гарадніцтва гэтымі камісіямі ажыццяўляў Камітэт па

землеўпарадкаваль-ных справах, створаны пры Галоўным упраўленні землеўпарадкавання

і земляробства.

Заходнія губерні належалі да рэгіёнаў краіны, дзе з самага пачатку зем-

леўпарадкавальныя работы разгарнуліся паскоранымі тэмпамі. Практыч-ную работу па

землеўпарадкаванню праводзілі каморнікі, у дапамогу якім прызначаліся так званыя

межавыя тэхнікі.

Імкнучыся як мага фіксіраваць ліквідацыю пазямельнай абшчыны, урад 29 мая

1911г. выдаў новы закон аб землеўпарадкаванні. Згодна з гэ-тым законам яно магло

праводзіцца незалежна ад таго, замацавана зямля ва ўласнасць ці не. Паселішча, у якім

праведзена землеўпарадкаванне, ужо ў выніку гэтага факта абвяшчалася перайшоўшым да

спадчыннага ўчастковага ўладання. Значна пашырыліся правы і функцьі землеўпарад-

кавальных камун. Апошнія цяпер маглі прымусова рассяляць сялян на хутары і адрубы, не

лічачыся з воляй сялянскай большасці. Яны таксама мелі права адміністрацыйным шляхам

вырашаць усялякія спрэчкі і судо-выя справы, звязаныя з землеўпарадкаваннем. Рашэнне

камісіі забаронена было абскарджваць у судзе. Сяляне, якія замацавалі зямлю ў асабістую

ўласнасць, маглі адасобіцца ад абшчыны толькі шляхам выхаду на хутары ці адрубы

У выніку сталыпінскага землеўпарадкавання напрацягу 1907-1916 гг. у пяці

заходніх губернях на надзельнай зямлі было створана 113,8 тыс. ху-тарскіх і адрубных

гаспадарак плошчай 1147,2 тыс. дзесяцін. Гэта складала звыш 10 % усіх сялянскіх двароў

118,7 % плошчы надзельнага землеўладан-ня адзначаных губерняў. Апрача надзельнай

зямлі, Сялянскі пазямельны банк прадаў пад хутары і адрубы ў пяці губернях у 1907-1916

гг. 228,7 тыс. дзесяцін банкаусюх зямель, на якіх узнікла 13,5 тыс. гаспадарак. На пра-

дадзенай сялянам казённай зямлі (5,4 тыс. дзесяцін) было створана 813 ху-тарскіх і

адрубных гаспадарак. Усяго за 10 гадоў ажыццяўлення ста-лыпінскай аграрнай рэформы ў

названых губернях узнікла 128,1 тыс. хута-роў і адрубоў. Сукупная плошча зямлі пад імі

складала 1381,3 тыс. дзесяцін

У пяці заходніх губернях працэнт сялянскіх двароў, што выйшлі на хутары і адрубы,

быў некалькі вышэйшы, чым у цэлым па краіне (12 % супраць 10 %), прычым на долю

Віцебскай і Магілёускай губерняў прыпадала звыш 60 % усіх хутароў і адрубоў, створаных у

пяці губернях

. Пераход на хутары і адрубы у Беларусі аблягчаўся тым, што ён пачаўся яшчэ

да рэформы П. Ста-лыпіна

. Гэтаму працэсу садзейніча таксама шырокае распаусюджанне

тут сялянскага падворнага землеўладання.

_______________

ПСЗ. Собр. 3-е. Т. 26. №27478.

ПСЗ. Собр. 3-е. Т. 31. №35370.

Першин П.Н- Участковое землепользование в России. М., 1922. С.46-47.

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С.72.

Там жа, С.45-50; Дудкор ДА. Сталыпінская рэформа у Віцебскай губерні. Мн.,

1931. С.36—47.

352

На хутары і адрубы ішлі галоўным чынам крайнія групы сялянства - сялянская

буржуазія і бедната. Царскі ўрад прыстасоўваў хутарызацыю да інтарэсаў першай.

Каля 90 % хутароў і адрубоў пяці заходніх губерняў было створана у ходзе

агульнага развярстання абшчынных і падворных надзельных зямель. Пры выхадах з

сельскай грамады асобных гаспадароў дамоў утворана толью 7,1 % хутароў і адрубоў. Тут

выхады на хутары і адрубы асобных гаспадароў дамоў займалі параўнальна не вялікае месца.

Беларусь у гэтых адносінах стаяла на перадапошнім месцы сярод рэгіёнау еўрапейскай

часткі Расійскай Імперьі пасля Правабярэжнай Украіны

Стварэнне хутарскіх і адрубных гаспадарак праводзілася шляхам разбу-рэння

сельскай пазямельнай абшчыны. К пачатку XX ст. у Беларусі абш-чыннае ўладанне ворнай

зямлёй і сенажацямі ў вялікіх памерах захавалася толькі ва ўсходніх паветах. У 1905 г. у

Магілёўскай губерні налічвалася 159,6 тыс. сялянскіх двароў з абшчынным

землеўладаннем (80,5 % усіх сялянскіх двароў). У іх карыстанні знаходзілася 1283,6 тыс.

дзесяцін прыдат-най надзельнай зямлі, ці 79,3 % яе агульнай плошчы. У Віцебскай губерні

такіх двароў мелася 73,5 тыс. (53 %), а плошча сялянскага абшчыннага землеўладання

складала 711,2 тыс. дзесяцін (44,6 %).

К 1915 г. у першай губерні выйшлі з абшчыны і

замацавалі зямельныя ўчасткі ў асабістую ўласнасць гаспадароў дамоў 90,6 тыс. (56,8 %)

двароў з абшчынным землеўладаннем. Яны атрымалі ва ўласнасць 702,9 тыс. дзесяцін (54,8

%) прыдатнай надзельнай зямлі. У другой губерні выйшлі з пазямельнай абшчыны 21,2

тыс. (28,9 %) двароў, якія мелі 154,8 тыс. дзесяцін (21,8 %) прыдатных абшчынных

надзельных зямель. У гэтых губернях замацавалі зямлю у асабістую ўласнасць гаспадароў

дамоў каля 48 % двароў з абшчынным землеўладаннем, у той час як па краіне у цэлым - 22

_______________

Першин П.Н. Участковое землепользование в России. С.48-49; Дубровский СМ.

Столыпинская земельная реформа. М., 1963. С.255.

Статистика землевладения 1905 г. Вып. XIII. СЮ—11,32; Вып. XXVII. С.10-11,33.

Статистический ежегодник России, 1915 г. Пг., 1916. Отд. 6. С.

353

Каб паскорыць выхад з пазямельнай абшчыны, царскія ўлады сталі на шлях

выдачы актаў пасведчанняў тым сялянам, якія лічыліся перай-шоўшымі да аднаасобнага

ўладання. Па закону ад 14 чэрвеня 1910г. усе гас-падары дамоў бесперадзельных абшчын

павінны былі атрымаць акты, што замацоўвалі права асабістай уласнасці на зямлю. Такіх

актаў за 7 гадоў (1910-1916) было выдадзена па Віцебскай губерні 8,7 тыс., Магілёускай -

18,8 тыс. Акты атрымалі больш за 15 % усіх гаспадароў дамоў бесперадзельных абшчын

гэтых губерняў. Калі да іх далучыць сялян, якія самі замацавалі абшчынную зямлю ў

асабістую ўласнасць і атрымалі акты пасведчанняў на гэта, тады агульная колькасць двароў,

што выйшлі з пазямельнай абшчыны, складзе па Магілёускай губерні 109,5 тыс., Віцебскай

- 29,9 тыс., а ўсяго па адзначаных губернях - 139,4 тыс. двароў, або 63 %'. Такім чынам, на

ўсходзе Беларусі пазямельная абшчына амаль на 2/3 была разбурана.

Заможныя сяляне імкнуліся вырвацца з абмежавальных рамак сельскай абшчыны,

спадзеючыся на атрыманне лепшых участкаў абшчыннай зямлі і яе танную скупку ў

даведзеных да галечы аднавяскоўцаў. Сялянская бедната часта замацоўвала за сабой

надзельную зямлю, каб тут жа яе прадаць, кан-чаткова парваць з земляробствам, мінаваць за

кошт продажу сваёй рабочай сілы. Замацаванне зямель у асабістую ўласнасць фактычна

азначала "вызва-ленне" ад зямлі значнай часткі бяднейшых слаёў сялянства. Аграрная рэ-

форма П. Сталыпіна садзейнічала абеззямельванню найбяднейшай часткі вёскі і

канцэнтрацыі зямлі ў руках сялянскай буржуазіі. Сяляне-беднякі, часцей за ўсё хутаране,

не маючы магчымасці весці гаспадарку, прадавалі свае надзелы. У 1907 - 1914 гг. у пяці

заходніх губернях прадалі зямлю, ат-рыманую ва ўласнасць, 40,8 тыс. гаспадароў дамоў, або

35,8 % усіх хутарскіх і адрубных двароў. Імі было прададзена 187,8 тыс. дзесяцін зямлі, г.зн.

16,3% хутарской і адрубной надзельнай зямлі

. У сярэднім на аднаго прадаўца прыпадала

каля 4,6 дзесяцін зямлі. Гэта азначае, што зямлю прадавала галоўным чынам сялянская

бедната, а таксама частка маламоцных сярэдніх сялян. Сталыпінская аграрная рэформа

паскорыла рост буржуазнага і ска-рачэнне панска-паўфеадальнага землеўладання. За

адзначаны перыяд у пяці губернях дваранскае землеўладанне зменшылася на 1099,1 тыс.

дзесяцін (12,7 %), а сялянскае прыватнае землеўладанне павялічылася на 1105,8 тыс.

дзесяцін (56,1%)

. Пераважная большасць гэтай зямлі была на-быта сялянскай буржуазіяй,

якая павялічвала свае зямельныя уладанні.

Важная роля ў ажыццяўленні аграрнай паліптыкі царызму адводзілася Сялянскаму

пазямельнаму банку, на яга была ўскладзена задача продажу сялянам дваранскіх зямель,

нарэзаных хутарамі, на выгадных для іх ула-дальнікаў умовах. Ён садзейнічаў выкачванню

грашовых сродкау з вёскі на карысць памешчыкаў, дапамагаў апошнім у перабудове іх

гаспадаркі на капіталістычных пачатках, насаджаў сялянскае хутарское землекарыстан-не.

Сялянскай буржуазіяй, якая купляла зямлю пад хутары вялікімі ўчасткамі, банк выдаваў

доўгатэрміновы крэдыт у памеры да 100 % яе кошту

. Асабліва вялікую паслугу ў продажы

панскай зямлі Сялянскі банк аказаў у

_______________

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С.65:

Статистический справочник по аграрному вопросу. М., 1917. Вып. I. С.17.

Статистика землевладения 1905 г. Вып.Х1, XIII, XIX, XXVII, XXXIV. С.10-

12; Материалы по статистике движения землевладения в России. СПб.; Пг., 1913-1917.

Вып. ХХ1-ХХУ. С.22, 28; Анфимов А.М., Макаров И.Ф. Новые данные о землевладении

Европейской России// История СССР. 1974. №1. С.90-91,

Хромов АЛ. Очерки экономики России монополистического капитализм».

М., 1960. С. 173.

354

1906-1907 гг., калі аграрны рух выклікаў паніку сярод памешчыкаў, што спяшаліся

прадаць свае маёнткі. За першы год зямельны фонд банка ў пяці заходніх губернях

павялгчыўся з 36,8 тыс. да 152,2 тыс. дзесяцін, г.зн. у 4,3 раза

. Банк павышаў цэны на

зямлю ў інтарэсах памешчыкаў. 3 1907 па 1915 г. у адзначаных губернях сярэдняя цана

дзесяціны зямлі пры куплі яе у прыватных уладальнікаў паднялася з 89 да 118 руб., ці на 32,6

. За гэты перыяд сума, выплачаная сялянамі памешчыкам пяці заходніх губерняў за

зямлю, купленую ў іх пры садзейнічанні Сялянскага пазямельнага банка, склала 51 млн

руб., а плошча набытай зямлі дасягнула 770,1 тыс. дзесяцін

Пазыковая палітыка банка была падпарадкавана хутарызацыі. Пра гэта сведчыць, у

прыватнасці, той факт, што 98,3 % плошчы банкаўскіх зямель, прададзеных у пяці заходніх

губернях з прызначэннем пазык у 1906-1915 гг., адводзілі пад хутары і адрубы

. Банкаўскія

пазыкі атрымлівалі далека не усе, хто хадайнічаў. Памер пазык быу недастатковы - у

сярэднім за 1907-1914гг. па 90,8 руб. на кожнага, хто атрымаў

. Між тым, каб уладкавацца на

невялікім хутары памерам каля 4 дзесяцін, патрабавалася не менш за 400 руб.

У выніку

хутаране даволі часта не маглі выплачваць пазыкі, і іх зямля прадавалася з малатка. Нават

сяляне-сераднякі, якія карысталіся паслугамі банка, нярэдка не маглі ўтрымацца на

купленых участках, пападалі ў лік неплацежаздольных даўжнікоў. Па пяці заходніх губернях

толькі ў 1908 г. было адабрана Сялянскім банкам ад няспраўных пазычальнікаў 13,3 тыс.

дзесяцін зямлі, што ацэньвалася ў 431,4 тыс. руб.

У выніку дзейнасці Сялянскага пазямельнага банка, з аднаго боку, узра-стала

зямельная ўласнасць, умацоувалася хутарская гаспадарка заможных вярхоў сялянства, з

другога - узмацнялкя згаленне большасці сялян, кабала і ліхвярства ў вёсцы.

Важную ролю ў ажыццяўленні аграрнай рэформы адыгрывалі згаданыя вышэй

землеўпарадкавальныя камісіі, а таксама земскія ўстановы. Яны аказвалі фінансава-

эканамічную падтрымку рэформе, выдавалі сродкі на стварэнне паказальных хутароў,

агранамічную дапамогу сялянскаму на-сельніцтву, стваралі сельскагаспадарчыя склады,

забяспечвалі сялян новай земляробчай тэхнікай, палепшаным насеннем, займаліся

вогнеўстойлівым будауніцтвам і інш.

Значнае месца ў стымуляванні рэформы П.Сталыпіна займала арганіза-цыя

паказальных гаспадарак і палёў. К канцу 1914 г. у Віленскай губерні было створана 387

такіх гаспадарак, у Мінскай - 65 паказальных хутароў і больш за 1600 паказальных

участкау. У 1910 — 1911 гг. у Магілёўскай губерні было закладзена 106 адзначаных

гаспадарак і 102 палі У 1913 г. у Віцебскай губерні мелася 33 паказальныя хутары , 316

паказальных палёў, у Гродзенскай - больш за 200 палёў

________________

Ежегодник России, 1910 г. СПб., 1911. С.690.

Статистический ежегодник России, 1911г. СПб., 1912. Отд. XII. С.68;

Статистический ежегодник России, 1914 г. Пг., 1915. Отд. XII. С.93.

Падшчанапа Отчеты Крестьянского поземельного банка за 1907-1915 гг. СПб.;Пг.,

1909-1917.

Першин П.Н. Участковое землепользование в России. С.46-47.

Липииский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С. 116.