Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Вельмі мізэрнымі аказаліся і выдадзеныя крэдыты. Для таго каб завесці сваю

гаспадарку на новым месцы, патрабавалася, як было адзначана вышэй, прыкладна 450 руб.

Большасць жа перасяленцаў (61,5 %) у 1911-1912 гг' мелі каля 100 руб., 22 % - звыш 200

руб. Пры гэтым палову грошай перася-ленцы звычайна трацілі на харчаванне, што

пазбаўляла іх права на другую палову пазыкі. Тым не менш з 1907 г. дзяржава скараціла

суму крэдыту, што яшчэ больш ускладніла працэс перасялення

Паводле даных афіцыйнай статыстыкі, за восем гадоў (1907-1914) з пяці заходніх

губерняў перасялілася на ўсход 335,3 тыс. чалавек, або 11,5 % ад усіх перасяленцаў

Расійскай Імперыі.

У авангардзе па колькасці перасяленцаў ішла Магілёўская губерня. За дадзены

перыд з яе выехала амаль палова ўсіх перасяленцаў краю - 47,4 %. Разам з Віцебскай

губерняй яны далі больш за дзве трэці ўсіх, хто накіроўваўся з Беларусі на ўсход. Такая

вялікая перавага мігрантаў з гэтых дзвюх губерняў тлумачыцца спецыфікай іх

эканамічнага развіцця. Для Усходняй Беларусі былі характэрны больш дробныя надзелы

зямлі, наяўнасць абшчыны, спольшчыны, змешанай сістэмы вядзення панскай гаспадаркі.

Акрамя таго, як было паказана вышэй, Магілёўская губерня вы-лучалася высокім

натуральным прыростам насельніцтва, што ўзмацняла зя-мельны "голад".

У Заходняй Беларусі такога "голаду" не было: тут больш значнымі былі зямельныя

надзелы і ў той жа час прырост насельніцтва быў прыкметна меншым.

Неўраджай і голад 1907-1908 гг. значна падштурхнулі перасяленчы рух. Максімум

міграцыі прыпадае на 1908 г., калі краіну пакінула 102 516 чалавек.

Пераважную большасць сярод перасяленцаў складалі бедната і сяляне сярэдняга

дастатку. Тры чвэрці з іх былі беззямельнымі і толькі 17,9 % сем'яў мелі больш за 10

дзесяцін зямлі

3 1909 г. хваля перасяленцаў у Сібір на Дальні Усход пачынае спадаць. Для гэтага

быў шэраг прычын. Галоўная з іх - гэта недахоп матэрыяльных сродкаў, выдаткаваных на

перасяленне. Для перамяшчэння вялізных людскі мае на такую ўнушальную адлегласць

патрабавалася значна больш сродкаў, чым тыя, што выдзяляліся ўрадам, тым больш што

выдача пазыкі

______________________

История СССР: В 12 т. М„ 1968. Т. 6. С.738.

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. Мн., 1978. С.

129.

373

была спынена. За свой кошт уладкавацца на новым месцы было немагчыма. Нямала

ўзнікала іншых цяжкасцей. Як пісаў сучаснік тых падзей, "глебы на адведзеных

перасяленцам хутарах у болынасці аказваліся або саланцава-тымі, або забалочанымі да

такой ступені, што займацца землеробствам зусім немагчыма, сенакосаў расчышчаных

амаль зусім няма, частыя засухі вясно-выя і восеньскія замаразі, а ў сувязі з гэтым

штогадовыя неўраджаі - вось галоўныя прычыны таго агромнага адліву перасяленцаў, якія

штогод дзе-сяткамі тысяч перакачоўваюць назад на радзіму"

Не маючы сродкаў для існавання, знясіленыя і абяздоленыя, многія пе-расяленцы

вярталіся назад. Гэты працэс ішоў пастаянна, але найбольш ма-гутны іх адток прыпадае на

1909-1911 гг., калі ў межы пяці заходніх губерняў вярнулася палова ўсіх перасяленцаў.

Усяго з 1907 па 1914 г. на радзіму вярнулася 37 566 чалавек, або 10,5 % перасяленцаў.

У дадзены перыяд сібісрскі вектар міграцыі з Беларусі не быў адзіным. Асвойваліся

і новыя землі цэнтральных губерняў. Працягвалася каланіза-цыя ўрадлівых зямель, але іх

станавілася ўсё менш. Былі свабодныя землі на поўначы, куды таксама накіроўваліся

выхадцы з Беларусі Так, у 1913 г. толькі з Магілёўскай губерні пажадалі перасяліцца ў

Школьскі павет Вала-годскай губерні больш за 2 тыс. сем'яў. Для іх было выдзелена 278

хутароў і 777 долей (11 655 дзесяцін). Сярод каланктаў бьлі выхадцы з Віленскай,

Гродзенскай, Віцебскай, Мінскай губерняў

Такім чынам, дэмаграфічны выбух пачатку XX ст., аграрнае перанася-ленне ў вёсцы,

недастатковыя прамысловыя магутнасці гарадоў выклікалі магутныя міграцыйныя патокі.

Не маючы магчымасці знайсці занятак у га-радах, адносна лішняе насельніцтва

накіроўвалася за межы краіны. Склада-ныя пералівы людскіх рэсурсаў адбываліся і паміж

горадам і мястэчкам, што было выклікана царскай палітыкай у "мяжы аселасці". Рэзервы

рабочай сілы меліся ва ўсіх сектарах эканомікі.

Ахова здароўя. У пачатку XX ст. адбыліся якасныя зрухі ў ахове здароўя. Гэта было

звязана з увядзеннем у 1903 г. у Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губернях упраўленняў па

справах земскай гаспадаркі. Усе медычныя ўстано-вы Прыказа грамадзянскай апекі і

сельскай медыцыны былі перададзены створаным органам. Для жыхароў гэтых губерняў

было ўведзена бясплатнае медыцынскае абслугоўванне. Павялічылася колькасць урачэбных

участкаў: у Мінскай і Віцебскай губернях у 2,5 раза, у Магілёўскай - амаль у два разы. 3 36

ўчасткаў, якія меліся ў 1905 г. у Магілёўскай губерні, у 30 былі бальніцы з пастаяннымі

ложкамі, у шасці - пакоі для амбулаторнага прыёму. Акрамя таго, дзейнічала пяць

фельчарска-акушэрскіх і 120 фельчарскіх пунктаў. Штат медперсаналу губерні складаўся з

30 урачоў (1 на 61 164 жыхары)

У Віцебскай губерні ў кожным павеце ствараўся трэці ўчастак, цэнтрам якога

станавіўся амбулаторны пункт на чале з фельчарам. У 1910 г. колькасць урачэбных

участкаў у гу6ерні вырасла да чатырох на павет, а ў Ле-пельскім іх было пяць

_______________

Известия Архангельского общества изучения Русского Севера. 1913. №19.

С.868.

Там жа. С.868.

Кононович К.Ю. Земско-врачебная организация Могилевской губернии и ее

деятельность

за 1905 год. Могилев, 1907. С.34-37,43-45; Обзор Могилевской губернии за 1910 год. Могилев,

1911. С.59.

Памятная книжка Витебской губернии на 1912 год. Отд. IV. С.58,

59,87,138,139, 4Д 149,191.

374

У Мінскай губерні да 1910 г. працавала 35 сельскіх бальнні, 20 прыёмных пакояў, пяць

амбулаторый і каля 200 фельчарскіх пунктаў

У губернскіх і павятовых гарадах бальніцы разгарнулі больш шырокую дзейнасць.

Былі павялічаны штаты, уведзены пасады галоўных урачоў. Значна павялічыўся прыток

хворых. Так, у Мінскай губернскай бальніцы ў 1905 г. у Хірургічным аддзяленні колькасць

пацыентаў удвая перавысіла норму. Кожны дзень даводзілася адмаўляць у прыёме на

стацыянар двум-тром хворым з больш лёгкімі пашкоджаннямі. У тым жа годзе ў бальніцы

была створана бактэрыялагічная лабараторыя, набыты новыя інструменты і апараты

У павятовых гарадах ажыўленне медыцынскай дапамогі не было такім значным, як

у губернскіх. Тым не менш і тут ужо пазначылася спецыяліза-цыя па хірургіі, інфекцыйных

хваробах, акушэрству.

Новы штуршок у плане аховы здароўя быў нададзены земствамі, якія ў тых жа

губернях былі ўведзены ў 1911 г. Да 1913 г. колькасць сельскіх урачэбных участкаў на павет

павялічылася ў Мінскай губерні да шасці-васьмі, у Магілёўскай - да чатырох-пяці. У

Віленскай і Гродзенскай губернях, дзе земствы не былі ўведзены, таксама ішоў працэс

пашырэння медыцынскай дапамогі. У кожным павеце быў створаны трэці ўчастак з новай

бальніцай. У Гродзенскай губерні з 1909 па 1913 г. колькасць сельскіх бальніц узрасла з 19

(на 210 ложкаў) да 30 (на 361 ложак)

Дзякуючы гэтаму паменшылася тэрыторыя, што належала да ўрачэбных участкаў.

Гэта дазволіла медыцыне стаць больш даступнай для народа.

Усяго да 1914 г. у Беларусі было 106 сельскіх бальніц, 93 прыёмныя пакоі, 263

фельчарскія пункты , 1530 штатных бальнічных ложкаў

3 кожным годам расла колькасць медыцынскіх устаноў і ў гарадах, у тым ліку

спецыялізаваных. У 1911 г. у Мінску былі ўведзены начныя дзяжурствы ўрачоў, у 1913 г.

пабудавана інфекцыйная бальніца на 60 ложкаў, працавала псіхіятрычнае аддзяленне ў

губернскай і яўрэйскай бальніцах, адпаведна па 240160 ложкаў, шэсць радзільных прыютаў

па 59 ложкаў, дзве прыватныя хірургічныя лячэбніцы, прыватная глазная лячэбніца

3 1910 г. у Магілёве, а з 1911 г. у Мінску і Оршы пачалі працаваць пастэ-раўскія

станцыі. У губернскіх гарадах дзейнічалі ўрачэбна-санітарныя саветы, медыка-статыстычнае

бюро.

У шэрагу гарадоў будаваліся бальніцы для рабочых. У 1905 г. у Смар-гоні пачала

працаваць лячэбніца на 10 ложкаў. У Барысаве на 7 з 32 прад-прыемстваў аказвалася

медыцынская дапамога. Урач прымаў хворых на запалкавай фабрыцы "Молния" у

Мазыры. Пры фабрыках і заводах Магілёўскай губерні мелася сем прыёмных пакояў і

амбулаторый. Амбу-латорыя з прыёмным пакоем для рабочых была адкрыта ў 1899 г. у

Мінску

У цэлым колькасць медперсаналу Беларусі вырасла з 2248 у 1900 г. да 3189 чалавек

у 1914 г. Сярод іх 796 урачоў, 378 дантыстаў, 1254 фельчары і

_______________________

Обзор Минской губернии за 1910 год. Мн., 1911. С.49-50.

Крючок Г.Р. Очерки истории медицины Белоруссии. С.133-134, 136, 137.

шпг/ обзор Виленской губернии за 1912 год. С.68, 69; Обзор Гродненской губернии -

С.84; Обзор Гродненской губернии за 1913 год. С.89.

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.586

Обзор Минской губернии за 1913 год. Мн., 1914. С.49-52.

Крючок Г.Р. Очерки истории медицины Белоруссии. С.143-144.

375

761 акушэрка. Акрамя штатных урачоў у гарадах вольнай практыкай зай-маліся

дзесяткі спецыялістаў розных спецыяльнасцей

Усё гэта дало магчымасць у некаторай ступені палепшыць медыцынскае

абслугоўванне насельніцтва, больш эфектыўна змагацца з інфекцыйнымі хваробамі,

паменшыць смяротнасць сярод дарослых і дзяцей. Аднак забяс-печанасць насельніцтва

медыцынскай дапамогай працягвала заставацца не-дастатковай, а для многіх жыхароў яна

была недасягальнай. У 1913 г. у ся-рэднім па Беларусі на 10 тыс. насельніцтва

прыходзілася па 0,9 урача і 1,6 фельчара, а ва ўсіх лячэбных установах (275) налічвалася

ўсяго 5690 ложкаў, што было далека ад патрэб насельніцтва.

4. Масавая эміграцыя з Беларусі Пачатак фарміравання беларускай дыяспары

Агульная характарыстыка эміграцыйнага руху канца XIX - пачатку

XX ст. Новай з'явай у грамадска-палітычным жыцці Беларусі канца XIX -пачатку XX ст.

стала эміграцыя - выезд насельніцтва за межы Расійскай Імперыі. Першымі беларускія

губерні сталі пакідаць яурэі, якія былі незада-волены эканамічнымі і палітычнымі

абмежаваннямі, дзейнасцю царскай адміністрацыі і жадалі палепшыць на чужыне свой

матэрыяльны дабрабыт. Паводле сведчанняў расійскіх службовых асоб, яўрэйская

эміграцыя з бела-рускіх губерняў пачалася ў 1880 г.

У 80-х гг. XIX ст. за мяжу выязджалі

ўраджэнцы Віленскай і Гродзенскай губерняў, у наступным дзесяцігоддзі да эміграцыйных

працэсаў далучылася яўрэйскае насельніцтва Мінскай губерні. У пачатку XX ст. выезд

яўрэяў з Беларусі набыў масавы характар у су-вязі з абвастрэннем у краіне

міжнацыянальных супярэчнасцей. Пасля пагро-маў у Гомелі (1904 і 1906 гг.) і Беластоку

(1907) эміграцыя стала для яўрэяў сродкам абароны свайго жыцця і маёмасці. Таксама за

мяжу выязджалі ўдзельнікі рэвалюцыйных выступленняў 1905-1907 гг., каб пазбегнуць

рэп-рэсіі з боку царскага ўрада. Напярэдадні Першай сусветнай вайны яўрэйскае

насельніцтва выязджала за мяжу з усіх беларускіх губерняў.

У адрозненне ад яўрэяў, выезд беларускага насельніцтва за межы Расійскай

Імперыі ў канцы XIX - пачатку XX ст. тлумачыўся пераважна эканамічнымі прычынамі -

найперш прагрэсіруючым сялянскім малазя-меллем. Людзі ехалі за мяжу з мэтай зарабіць

грошы, на якія можна было набыць кавалак зямлі, абзавесціся гаспадаркай. Эміграцыя

беларусаў па палітычных матывах была параўнальна нешматлікай і назіралася толькі падчас

расійска-японскай вайны 1904-1905 гг. і рэвалюцыі 1905-1907 гг.

Першымі з беларусаў за мяжу пачалі выязджаць ураджэнцы Ашмянскага і Вілейскага

паветаў Віленскай губерні. Паводле звестак віленскага губер-натара, гэта адбылося ў 1883 г.

У канцы 80-х - пачатку 90-х гг. XIX ст. за межы Расійскай Імперыі рушылі сяляне

Беластоцкага, Бельскага і Саколь-скага паветаў Гродзенскай губерні

. У 1891 г. у

афіцыйных дакументах за-фіксаваны факты замежнага выезду ўраджэнцаў Мінскай

губерні

. Насельніцтва Віцебскай і Магілёўскай губерняў далучылася да эміграцыйных пра-

________________

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.586-587.

ДГА Літвы. воп. 1890, АА, спр. 103, арк. 14.

Там жа, арк. 15.

Тамжа, арк.1.

Там жа, воп.1891, ПА, спр.П, арк.443-444.

376

цэсаў пасля 1905 г., у сувязі з правядзеннем сталыпінскай аграрнай рэформы

Напярэдадні Першай сусветнай вайны жыхары Беларусі выязджалі за мяжу

пераважна з Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў. Па агульнай колькасці эмігрантаў

у Віленскай губерні першынствавалі Ашмянскі і Ві лейскі паветы, у Гродзенскай—

Беластоцкі, Сакольскі, Бельскі, Пружанскі і Брэст-Літоўскі, у Мінскай-Пінскі і Мінскі

. 3

Магілёўскай і Віцебскай губерняў насельніцтва выязджала не так энергічна, але і там

тэндэнцыя да па-велічэння колькасці эмігрантаў была відавочнай. Найбольшай актыўнасцю

эміграцыйнага руху ў Магілёўскай губерні вылучаліся сяляне Гомельскага, Рагачоўскага,

Аршанскага і Быхаўскага паветаў, а ў Віцебскай губерні - Віцебскага, Гарадоцкага і

Дзвінскага

Гэта эміграцыйная хваля была самай масавай у гісторыі эміграцыі з Беларусі

Дакладную лічбу яўрэяў і беларусаў, якія выходзілі на чужыну, пры-весці цяжка з-за шэрагу

прычын (адсутнасць дасканалай статыстыкі, вялікі працэнт эмігрантаў-нелегалаў). Упэўнена

можна казаць пра тое, што рух быў даволі масавы і меў сталую тэндэнцыю да колькаснага

росту. Так, паводле даных канцылярыі віленскага губернатара, за перыяд з 1880 па 1889 г. з

Віленскай губерні (без Трокскага і Свянцянскага паветаў) за мяжу выехала 2640 яўрэяў 1

283 асобы хрысціянскага веравызнання. У 1890 г. адпавед-ныя лічбы склалі 385 1110

чалавек

. Паводле звестак, атрыманых віленскім генерал-губернатарам, за перыяд з 1895 па

1899 г. з Віленскай губерні (без Трокскага і Свянцянскага паветаў) у эміграцыю выбыла 640

яўрэяў 1819 ся-лян хрысціянскага веравызнання, з Гродзенскай губерні - 1630 яўрэяў і

2433 асобы (сяляне) хрысціянскага веравызнання

У пачатку XX ст. памеры эміграцыйнага руху пашырыліся. Гэта даты-чылася як

беларускіх яўрэяў, так і ўласна беларусаў. Паводле звестак Яўрэйскага каланізацыйнага

таварыства, у 1906-1913 гг. па дапамогу ў справе замежнага перасялення ў Таварыства

звярнулася 77 211 асоб з шасці губерняў "Паўночна-Заходняга краю" (Віленскай,

Віцебскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай, Магілёўскай), большасць з якіх перася-ляліся

ў ЗША

. У 1908-1910 гг. з Віленскай губерні (без Трокскага і Свянцянскага паветаў) за

мяжу выехала 8540 сялян хрысціянскага веравызнання, з якіх 2486 асоб склалі праваслаўныя

16054 - католікі

. Гродзенскі губернатар шсау, што ў 1902 г. з падначаленай яму губерні на

эміграцыю выехала 1235 сялян

. За перыяд з 1902 па 1907 г. Гродзенскую губерню штогод

пакідала, такім чынам, да 2500 сялян

. У 1912 г. гродзенскі губернатар даводзіў

_____________________

Оболенский (Осижкый) В.В. Международные и. межконтинентальные

миграции в Довоенной России и СССР. М., 1928. С.61.

ДГА Л1твы, ф.378, воп.1900, ПА, спр.21, авк.Ю, 221-225; РДГА, ф.95, воп. 18,

спр 616, арк.36; ДГАРБ, ф.18, воп. 2, спр. 6, арк. 175; НГАРБ, ф. 295, воп. 1, спр. 7885, арк.

129 адв.,233.

Наша ніва. 1913. 1 лют.; Отчет могилевского губернатора за 1913 год.

Могилев, 1914. С.19;ДАРФ,ф.ДП-АА, воп. 1913, спр. 99, арк.141 ;НГАРБ, ф.1430, воп.1,

спр.48659, арк.2.

ДГА Лггвы, ф.378, воп.1890, АА, спр.ЮЗ, арк.17.

Там жа, воп.1900, ПА, спр.21, арк.210, 221-224, 235-243.

Оболенский (Осинский) В.В. Международные и межконтинентальные

миграции в Довоенной России и СССР. С.55.

РДГА, ф.95, воп.18, спр.616, арк.36-40.

Там жа, ф.1284, воп.194, спр.141, арк.7.

ДГА РБ, ф.18, воп.2, спр.6, арк.175.

377

да ведама расійскага гарадніцтва, што з яго губерні ў Амерыцы знаходзіцца звыш 50

тыс. сялян

Такім чынам, эміграцыя беларусаў з Віленскай і Гродзенскай губерняў перад

Першай сусветнай вайной у колькасных адносінах не саступала яўрэйскай эміграцыі. Па

Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях статыстычных даных не захавалася, аднак у

другім дзесяцігоддзі XX ст. эміграцыя стала звычайнай з'явай грамадскага жыцця і ў гэтых

губернях. У справазда-чы за 1911 г. мінскі губернатар адзначаў, што ў губерні назіраецца

ўзмоцне-ны рух сялян на заработкі за мяжу

. Паводле справаздачы мінскай губерн-скай

адміністрацыі за 1913 г., эміграцыя сялян набыла настолькі значныя памеры, што ў

некаторых вёсках засталіся толькі падлеткі і старыя

.3 Віцебскай і Магілёўскай губерняў

беларусаў ехала за мяжу менш (сяляне дадзеных губерняў аддавалі перавагу перасяленню за

Урал, а не за межы імперыі). У складзе эмігрантаў з гэтых губерняў пераважалі яўрэі Тым

не менш у справаздачы за 1913 г. магілёўскі губернатар падкрэсліваў, што за-межны выезд

сялян стаў істотнай праблемай для яго губерні

Па сваім складзе беларуская і яўрэйская эміграцыя адрозніваліся. Для яўрэяў быў

характэрны выезд з сем'ямі, бо яны імкнуліся назаўсёды застацца за мяжой. Пераважную

большасць яўрэйскай эміграцыі складалі рамеснікі або асобы, якія працавалі на

прамысловых прадпрыемствах у гарадах, і дробныя ці сярэднія гандляры. Узровень

адукацыі яўрэяў-эмігрантаў быў дастатковы для таго, каб добра ўладкавацца за мяжой.

Невялікую частку яўрэйскай эміграцыі складалі прадстаўнікі інтэлігенцыі, якія былі

апанта-ны ідэаламі аяшзму або удзельшчал! у расшеюм рэвалюцыйным руху.

У складзе беларускай сялянскай эміграцыі пераважалі нежанатыя муж-чыны ва

ўзросце 18-35 гадоў, фізічна моцныя, але неадукаваныя і неквалі фікаваныя. Выезд з

сем'ямі для беларусаў быў не характэрны. Эміграцыя беларусаў мела характар

адыходніцтва, г.зн. выхаду за мяжу на пэўны тэр-мін (звычайна 2-5 гадоў) з далейшым

вяртаннем на радзіму. Толькі ў Ка-надзе і Бразіліі беларусы затрымліваліся на больш

працяглы тэрмін, бо вы-карыстоўваліся ўрадамі гэтых краін пры каланізацыі

неапрацаваных зямель.

Пераважная большасць выхадцаў з беларускіх зямель у 1880-1914 гг. перасяляліся

за акіян. Галоўным напрамкам руху былі ЗША, куды накі-роўвалася асноўная маса яўрэяў і

беларусаў. Апрача таго, яўрэі перасяляліся ў Аргенціну, Вялікабрытанію, Германію, Егіпет,

Канаду, Палесціну, Паўднёвую Афрыку, Францыю, а беларусы - у Аргенціну, Бразілію і

Канаду. Своеасаблівым тыпам эміграцыі быў штогадовы выезд беларускіх сялян на

сезонныя сельгасработы ў Германію і Данію з вяртаннем на радзіму пасля іх заканчэння.

Перад Першай сусветнай вайной у Германію з беларускіх губерняў выязджала штогод каля

100 тыс. чалавек, у Данію - каля 1 тыс.

________________

РДГА, ф.95, воп.18, спр.616, арк.4.

НГА РБ, ф.295, воп.1, спр.7885, арк.150.

Обзор Минской губернии за 1913 г. С.19.

Отчет могилевского губернатора. С.19.

Афанасьев А. Полынь в чужих полях. М., 1987. С.241; Ктель В. Беларусы у

ЗША. Мн., 1993. С.40; Голас Радммы. 1993.15 крас; Еггтк Рошт. 1989. Уо1.9. №1-2. Р.87.

Полферов Я.Я. Сельскохозяйственные рабочие руки. СПб., 1913. С.44;

Погодим АЛ. Славянский мир. Политическое и экономическое положение славянских

народов перед войной 1914 года. М., 1915. С.118; Тудоряну НЛ. Очерки российской

трудовой эмиграции периода империализма. 1890-1914 гг. Кишинев, 1986. С.98

378

Расійскі ўрад не перашкаджаў эміграцыі яўрэйскага насельніцтва. У лютым 1891 г.

імператар Аляксандр III тлумачыў міністру ўнутраных спраў Расіі Дурнаво, што яўрэяў, якія

маюць намер перасяліцца за межы імперыі, затрымліваць не трэба

. У 1892 г. ён зацвердзіў

"Палажэнне Камітэта міністраў" адносна ўмоў дзейнасці ў краіне Яўрэйскага

каланізацыйнага таварыства (больш вядомага пад назвай "Фонд барона Гірша"), дзе

падкрэслівалася, што асобы, якія карыстаюцца паслугамі Таварыства, "лічацца пакінуўшымі

межы Расіі назаўсёды"

. Аднак царскі ўрад не надта рупіўся аб тых, хто жадаў пакінуць

імперыю. Да таго ж выязныя дакументы былі маладаступныя з прычыны заблытанай

працэдуры іх падрыхтоўкі і высокага кошту: замежны пашпарт каштаваў 15 руб., а з улікам

дадатковых расходаў (гербавы збор, збор на карысць інвалідаў 1 г.д.) 25-30 руб.

Яшчэ цяжэй было пакінуць Бацькаўшчыну беларусам. Расійскія ўлады імкнуліся

затрымаць беларусаў на месцы, выкарыстоўваючы самыя розныя меры. Так, гродзенскі

губернатар у кастрычніку 1890 г. забараніў выдаваць замежныя пашпарты сялянам, якія

жадалі пакінуць імперыю

. Працэдура выезду за мяжу Расійскай Імперыі з мэтаю заработку

не была ўрэгулявана расійскім заканадаўствам. Толькі ў 1906 г. урад пачаў распрацоўку

адпавед-нага закона. Былі пастаўлены пытанні аб спрашчэнні працэдуры выезду і зніжэнні

кошту замежных пашпартоў, пачалі выдавацца крэдыты на праезд да Амерыкі ў

пазыкаашчадных касах

. У 1912 г. Галоўная ўправа зем-леўладкавання і земляробства Расіі

прапанавала стварыць у Вільні даведачнае бюро, дзейнасць якога распаўсюджвалася б на

Ковенскую, Віленскую, Гродзенскую і Мінскую губерні. Асноунымі задачамі бюро

з'яуляліся збор інфармацыі пра стан замежнага працоўнага рынку, умовы найму і кошт пе-

раезду, садзёйнічанне ў атрыманні выязных дакументаў, падлік колькасці ад'язджаючых і

прыязджаючых людзей

. Да перавозу эмігрантаў былі пры-цягнуты расійскія кампаніі

"Восточно-Азиатское пароходство" і "Добровольный флот". Асноўным портам на тэрыторыі

Расійскай Імперыі, з якога ажыццяўляліся рэгулярныя перавозкі да Нью-Йорка, стала

Лібава (Курляндская губерня). Аднак распачатая справа не была даведзена да канца,

цяжкасці ў выездзе заставаліся аж да 1917 г.

Палітыка расійскага ўрада прыводзіла да таго, што значная частка жада-ючых пакінуць

радзіму ў пошуках лепшай долі выязджала за межы імперыі ўпотай (у пачатку XX ст. такім

чынам за мяжу адпраўлялася каля 75 % эмігрантаў з Расійскай імперыі

). Нелегальная

эміграцыя з Расіі турбавала ўлады. Аднак спроба вырашыць праблему толькі шляхам

адміністрацый-ных пакаранняў была беспаспяховай. Нягледзячы на рэпрэсіі (асоба, якая

садзейнічала тайнаму выезду эмігрантаў за мяжу, падлягала высылцы ў ад-даленыя раёны

імперыі), колькасць тых, хто спрыяў тайнай эміграцыі, узра-стала. Прычым калі

першапачаткова сялян да нелегальнага выезду падбух-торвалі пераважна яўрэі, якія былі

звязаны з замежнымі (галоўным чынам

ДГА Літвы, ф.378, воп.1891, ПА, спр.11, арк.38. 19ПП новсшй СЯ.

Русское законодательство и эмиграция // Журнал Министерства юстиции.

Офросимов Л.С. Отхожий промысел за океан. Обследование Виленской губернии.

Вильно, 1912. С.16.

ДГА Лггвы, ф.378, воп.1890, АА, спр.ЮЗ, арк.1 адв.

Полферов ЯЛ. Сельскохозяйственные рабочие руки. С.45.

РДГА, ф.95, воп.18, спр.616, арк.5.

Тизенко П. Эмиграционный вопрос в России. 1820-1910. Либава, 1909. С.34.

379

нямецкімі і аўстрыйскімі) параходнымі таварыствамі, то ў другім дзесяці годдзі XX

ст. гэтай справай пачалі займацца і беларусы

Аднак дзяржава дрэнна клапацілася аб эмігрантах, таму ім спрабавалі дапамагчы

розныя недзяржаўныя арганізацыі. Напрыклад, значна дапама-гала эмігрантам з Беларусі

віленская філія дабрачыннага Таварыства дапа-могі эмірантам, якое было заснавана ў

Варшаве ў пачатку 90-х гг. XIX ст. У 1912 г. у Вільні пры дапамозе Таварыства была

выдадзена на беларускай мове памятка, дзе патэнцыяльныя эмігранты маглі знайсці

карысныя парады адносна напрамку выезду, умоў замежнай працы, перасцярогі на шляху

руху на чужыну. Да даведкі прыкладаўся невялічкі беларуска-англійскі раз-моўнік

. Аднак

магчымасщ філіі не адпавядалі колькасці жадаючых вые-хаць і да Першай сусветнай вайны

эміграцыйны рух беларусаў, у адрозненне ад руху яўрэяў, меў стыхійны характар.

Першая сусветная вайна перапыніла замежную эміграцыю з Беларусі Германія -

галоўны аб'ект выезду беларускіх работнікаў у Еўропе - зна-ходзілася ў стане вайны з

Расіяй. У выніку баявых дзеянняў былі перакры-ты традыцыйныя шляхі зносін з заакіянскімі

краінамі Марскія падарожжы сталі небяспечнымі з-за вайны, якую разгарнула на акіянскіх

прасторах Германія. Значная частка працаздольных беларускіх мужчын была мабілізава-на

ў расійскую армію. У 1916 г. эміграцыйны рух з Беларусі канчаткова спыніўся.

Сацыяльна-эканамічнае становішча эмігрантаў. Дрэнная арганізацыя замежнага

выезду царскімі ўладамі ўплывала на становішча эмігрантаў. Калі эмігрантам-яўрэям

дапамагалі суайчыннікі, якія траплялі ў краіны выезду раней, то беларусам звычайна

даводзілася ўладкоўвацца на чужыне са-мастойна. Работнікі-беларусы ў асноўным

выкарыстоўваліся ў тых галінах вытворчасці, дзе патрабавалася цяжкая фізічная праца

(вугальныя капаль-ні, сталеліцейныя заводы, фермы, плантацыі трапічных раслін,

лесанарых-тоўкі, будоўлі, пракладка чыгунак, уборка збожжа 1 т.д.). У геаграфічным плане

выбар месца пасялення залежаў ад наяўнасці работы. Эмігранты з Бе-ларусі аддавалі

перавагу раёнам, якія знаходзіліся паблізу партоў прыбыц-ця. На выбар месца пасялення

ўплывала і ўрадавая палітыка дзяржавы, куды прыбывалі эмігранты. Так, урады Канады і

Бразіліі выкарыстоўвалі эмігрантаў пры каланізацыі неасвоеных зямель і свядома

накіроўвалі туды замежных работнікаў. Урад Аргенціны выкарыстоўваў эмігрантаў на

сезонных сельскагаспадарчых работах і ўжо пры ўездзе ў краіну даводзіў да ра-ботніка

інфармацыю пра наяўнасць працы, памеры заработку і інш. Пасля выбару месца працы

замежны работнік за кошт дзяржавы накіроўваўся ў патрэбны яму раён

Да 1914 г. асноўная частка выхадцаў з Беларусі ў ЗША аддавала перавагу

прамысловым цэнтрам на паўночным усходзе (Нью-Йорк, Бостан, Фша-дэльф1я,

Балтымор) і сярэднім захадзе (Юйуленд, Чыкага, Дэтройт, Гер) краіны і штаты

Пенсшьвашя, дзе яны выкарыстоўваліся пры здабычы вуга-лю. У Канадзе беларусы разам з

іншымі эмігрантамі з Расіі рассяляліся ўздоўж мяжы з ЗША на прасторы ад Атлантыкі да

Ціхага акіяна (правшцьй Ньюфаундленд, Новая Шатландыя, Нью-Браунсвж, Квебек,

Антарыо, Ма-

_______________________

Офросимов Л.С. Отхожий промысел за океан. Обследование Виленской

губернии. СЮ.