Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

канстытуіравалася як агульнапартыйная, насуперак пратэстам меншавікоў-партыйцаў.

Склад дэлегатау прадвызначыў прынятыя імі рашэнні. Ліквідатары былі абвешчаны

плынню, якая "сваімі паводзінамі канчаткова паставіла сябе па-за партыяй". Зацверджаная

канферэнцыяй перадвыбарная платформа ў IV Думу пра-дугледжвала звяржэнне царызму

і ўсталяванне дэмакратычнай рэспублшікі, канфікацыю ўсёй памешчыцкай зямлі,

увядзенне 8-гадзіннага рабочага дня. Пагаднент з буржуазнай дэмакратыяй дапускаліся

бальшавікамі, як і раней, толькі на другой стадыі выбараў

У процівагу Пражскай канферэнцыі ў жніўні 1912 г. была склікана "канферэнцыя

арганізацый РСДРП" у Вене, у якой удзельнічалі меншавікі, бундаўцы, латышскія сацыял-

дэмакраты, трацкісты, "адзавісты". Яны сумесна выступілі супраць бальшавікоў,

абвінаваціўшы іх у антыпартыйным пера-вароце, і заклікалі мясцовыя арганізацыі РСДРП

не падпарадкоўвацца рашэнням Пражскай канферэнцыі. Утворанае ў Вене аб'яднанне

зыходзіла з таго, што арганізацыя пралетарыяту магчыма толькі "у працэсе прыцягнен-ня

рабочых мае да адкрытага грамадска-палітычнага жыцця"

. Таму баль-шавіцкія лозунгі

рэвалюцыйнага заваявання дэмакратычнай рэспублікі і канфіскацыі памешчыцкай зямлі

былі ім адхілены. 3 трохчленнай праграмнай платформы бальшавікоў Венская канферэнцыя

уключыла ў сваю платформу толькі лозунг 8-гадзіннага рабочага дня. Разам з тым яна

ўхваліла бундаўскае патрабаванне нацыянальна-культурнай аўтаноміі.

Такім чынам, у 1912 г. фактычна завяршылася ідэйна-арганізацыйнае афармленне

партыі бальшавікоў і меншавікоў, кожная з якіх працягвала карыстацца назвай РСДРП.

Вызначыліся таксама месца і роля Бунда у сацы-ял-дэмакратычным руху як паплечніка

меншавіцкай партыі.

Рашэнне Пражскай канферэнцыі ў Беларусі падтрымаў Палескі камітэт РСДРП,

адноўлены вясною 1912 г. на базе Гомельскай гарадской ар" ганізацыі. У той час яна

налічвала каля 40 чалавек, якія рэгулярна плацілі

_____________________

История Коммунистической партии Советского Союза. Т.2. С.356-360.

Там жа. С.387.

396

членскія ўзносы. Палескі камітэт падтрымліваў сувязі з ЦК, замежнымі

цэнтральнымі арганізацыямі партьй - "Рабочей газетой" [часопісам "Социал-демократ", а

таксама з новай легальнай бальшавіцкай газетай "Правда", якая пачала выдавацца ў

Пецярбургу з мая 1912 г. Паводле ацэнкі "Социал-демократа", "члены групы" (Палескага

камітэта. - М.Б.) з'яуляліся пера-кананымі партыйцамі абедзвюх фракцый (бальшавікоў і

меншавікоў-партыйцаў) і адлічвалі ўстаноўленыя 10 % на карысць ЦК. Пацвярджала гэту

ацэнку і "Рабочая газета". "Усе члены арганізацьй, бальшавікі і меншавікі, аднолькава

партыйцы і праціўнікі ўсякага роду пагадненняў з ліквідатарамі"

. Аднак абласной

арганізацыяй новы Палескі камітэт, у адрозненне ад свайго папярэдніка, які дзейнічаў у

1904-1905 гг., так і не стаў. Да разгрому летам 1914 г. ён фактычна заставауся Гомельскай

гарадской арганізацыяй. Спробы трактаваць яго як абласную арганізацыю нічым не

абгрунтаваны

Глыбокі ідэйны і арганізацыйны крызіс пасля трэцячэрвеньскага пера-вароту

перажывала і ПСР. Выказваючы пратэст супраць новага, адкрыта рэ-акцыйнага,

прапамешчыцкага выбарчага закона, яна вырашыла байката-ваць выбары ў III Дзяржаўную

думу і тым самым рэзка звузіла магчымасць пашырэння свайго ўплыву на масы. У мясцовых

арганізацыях ПСР нярэдка было па два-тры сакрэтныя асведамляльнікі паліцыі, што

прыводзіла да частых правалаў. Цяжкі удар па аўтарытэту кірауніцтва партыі нанесла згада-

нае вышэй выкрыццё правакатара Азэфа. У лютаўскім нумары цэнтральна-га органа ПСР

"Знамя труда" (1909) ЦК заявіў аб сваім выхадзе ў адстаўку і роспуску арганізацыі. У

паведамленні аб V з'ездзе Савета партыі, які пры-няў адстаўку ЦК, гаварылася: "Для

усякай партыі і ва ўсякую эпоху рас-крыццё такой каласальнай правакатуры, як

правакацыя Азэфа, было б цяжкім маральным ударам. Нашай партыі давялося перанесці

гэты ўдар у самы неспрыяльны і цяжкі момант - эпоху поўнага трыумфу контррэвалю-цыі,

расчаравання і прыгнечанасці слабых духам, уцёкаў ад работы стомле-ных, цяжкага

перанапружання сіл, якія заставаліся вернымі абавязку"

. Большасць з ацалелых эсэраўскіх

арганізацый у гэты час не праяўляла актыўнасці, у тым ліку Паўночна-Заходні абласны

камітэт, які ў 1909 г. не меў нават сувязі з ЦК. Колькасць членаў мясцовых арганізацый

была нязначнай (у Віцебску - 23, Вільні - сем, Дзвінску - пяць і г.д.). Некаторыя сімптомы

ажыўлення дзейнасці ў асобных месцах з'явіліся ў 1911 — першай палове 1912 г. Аднак з

крьзіснага стану эсэры ў Беларусі не выйшлі і ў гэты перыяд

Рабочы рух. Ва ўмовах жорсткага ваенна-палщэйскага рэжыму, які ўсталяваўся ў

ходзе падаўлення рэвалюцыі, маштабы і характар рабочага руху істотна змяніліся.

Агульная колькасць удзельнікаў стачак у чэрвені -снежні 1907 г., у параўнанні са студзенем

- маем, зменшылася у 4,3 раза, а палітычных - у 15 разоў. Паказчык за 1908 г. (9,2 тыс.

стачачнікау) толькі на 1 тыс. перавышаў паказчык за папярэдні сем месяцау. Найбольшы

спад назіраўся у 1909-1910 гг., калі сумарная колькасць стачачнікаў знізілася да 4,6 тыс., а

палітычных - да 0,6 тыс/

_____________________

Цыт. па: История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.317.

Там жа.

С 13оЛ\'Т' Ш: Брігадін ПИ- Эсеры в Беларуси (конец XIX в. - февраль 1917 г.). Мн.,

1994.

Цыт. па: Бригадин П.И. Эсеры в Беларуси (конец XIX в. - февраль 1917 г.). С.

133-136.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.285, 312, 330.

397

Наступленне палітычнай рэакцыі прадпрымальнікі выкарыстоувалі для таго, каб

забраць у рабочых і эканамічныя, і сацыяльна-палітычныя заваёвы перыяду рэвалюцыі. Сярод

апошніх найважнейшым было права рабочых на стварэнне прафсаюзаў і заключэнне праз іх

калектыуных дамоў аб умовах найму і кантролю за прыёмам і звальненнем з працы.

Абапіраючыся на закон ад 4 сакавіка 1906 г., прадпрымальнікі стваралі па гаінова-

прафесійнай прыналежнасці легальныя саюзы з мэтай барацьбы са стачкамі рабочых і

аднаўлення на вытворчасці дарэвалюцыйных парадкаў. У 1907 г. у Віцебскай і Мінскай

губернях дзейнічалі 10 такіх саюзаў з колькасцю членаў у кожным ад некалькіх дзесяткаў

да некалькіх соцень

. Буйнейшыя з іх мелі аддзяленні ва ўсйх значных прамысловых

пунктах адпаведнай галіны прамысловасці. Члены саюзаў дамауляліся аб адначасовым

прад'яўленні аднолькавых патрабаванняў да рабочых, павелічэнні працоўнага дня, зніжэнні

заработнай платы, ліквідацыі прафсаюзаў, а ў выпадку іх адхілення рабочымі аб'яўлялі

масавыя лакауты. У такіх умовах стачачны рух набываў вымушаны абарончы характар.

Выключную арганізаванасць і стойкасць у барацьбе за заваёвы 1905 г, (8-гадзіны

працоўны дзень, права кантролю за наймам і звальненнем) праЯВ1Л1 1500 рабочых

гарбарных заводаў Смаргоні. Яны адстаялі гэтыя заваёвы у ходзе агульных стачак летам

1907 г. і ў канцы 1908 - пачатку 1909 г. Першая з іх працягвалася больш за 9, а другая -

больш за 10 тыдняў. Выступленнямі кіраваў цэнтралізаваны краёвы прафсаюз гарбароў.

Рэгіянальны маштаб набыла ў пачатку 1908 г. стачка 4 тыс. работніц-панчошніц, якія

пратэставалі супраць спроб гаспадароў аднавіць дарэвалюцыйныя ўмовы найму. Барацьба

працягвалася больш за тры месяцы і закончылася перамогай работніц. Вясною 1909 г.

шляхам чатырохмесячнай агульнакраёвай забастоукі адстаялі 8-гадзінны працоўны дзень

1100 рабочых-шчаціннікаў. Усе адзначаныя выступленні выклікалі шырокі грамадскі

рэзананс, Рабочыя шэрагу гарадоу Беларусі Украіны, Прыбалткі, Польшчы, Расіі нават

некаторых краін Заходняй Еуропы матэрыяльна дапамагалі стачачнікам вытрымаць

незвычайна працяглае і цяжкае супрацьстаянне з прадпрымальнікамі

Як адзначалася вышэй, найбольшы спад пасля падаўлення рэвалюцыі назіраўся ў

палітычным руху рабочых. Практычна немагчымым стала правядзенне вулічных

дэманстрацый, мітынгау і маніфестацый. Крайне рэдка адбываліся і палітычныя стачкі.

Заклік ЦК РСДРП выказаць пратэст супраць суда над сацыял-дэмакратычнай фракцыяй II

Дзяржаўнай думы у лістападзе 1907 г. знайшоу водгук у двух гарадах Беларусі: аднадзённыя

забастоукі з гэтай нагоды адбыліся у Гродне і Слоніме. У першай з іх удзельнічала 1700

рабочых 53 прадпрыемстваў, у другой - рабочыя фабрыкі суконных вырабау і слясарнай

майстэрні. Першамайскія стачкі у 1908 г. адзначаны у Смаргоні, Слоніме (агульная),

Гродне і Хоцімску (групавыя). У 1909 г. Н1ЯК1Х палітычных выступленняу рабочых у Бел

арусі не зафіксавана

У прамысловых цэнтрах і рэгіёнах Расіі ў 1911 г. пачаўся уздым рабочага руху. Ён

значна узмацніўся у 1912 г. у сувязі з расстрэлам у красавіку гэтага года некалькіх соцень

бастуючых рабочых на Ленскіх залатых прыісках (Ленскім расстрэлам) і найвышэйшага

узроуню дасягнуу у першай палове

_______________________

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.295-296.

Там жа. С.306-308, 310-311.

Тамжа. С.309-310,312.

398

1914 г. У Беларусі ў гэты час назіралася толькі адноснае ажыуленне выступленняу

рабочых у параунанні з 1910 г., калі у стачках прынялі удзел усяго 2,1 тыс. чалавек. У 1911

г. адпаведны паказчык вырас да 2,8 тыс., а у 1912 г.

зН

оу знізіўся да 2,2 тыс. У 1913 г. ён

павялічыўся да 8,8 тыс. Такім жа тэмпам

азвіваўся рабочы рух і у студзені - Ліпеш 1914 г.

(4,6 тыс. удзельнікау), а у

яго за гэты перыяд (3 гады і 7 месяцау) улічана 18,4 тыс.

стачачнікаў

. Параўнанне дадзенай лічбы з сумарным паказчыкам за такі ж самы па

працягласці папярэдні перыяд (з чэрвеня 1907 г. да канца 1910г.), калі у стачках прынялі

удзел 22 тыс. рабочых, сведчыць, што уздыму рабочага руху у Бела-русі у перадваенныя гады

не было.

У сувязі з Ленскім расстрэлам Палескі камітэт РСДРП выдаў адозву і арганізаваў у

Гомелі шэсць сходау рабочых. Такія ж сходы адбыліся у Віцебску, Гродне, Мінску, Слоніме,

Смаргоні, Добрушы. На іх прымаліся рэзалюцыі' пратэсту, які накіроуваліся у сацыял-

дэмакратычную фракцыю Дзяржаўнай думы. Стачак салідарнасці, характэрных для

прамысловых цэнтрау Расіі, у Беларусі не выяўлена.

Новым момантам у мясцовым рабочым руху у 1912 г. было аднаўленне пасля

трохгадовага перапынку першамайскіх выступленняў у форме групавых стачак,

праведзеных у Мінску і Бабруйску з удзелам 650 чалавек. У 1913 г. у Брэсце, Бабруйску,

Мінску, Віцебску, Гомелі, Пінску і Скідзелі адбыліся групавыя забастоукі пратэсту супраць

антысеміцкай палітыкі урада, якая выявілася у "справе Бейліса" (следства і суд над кіеускім

яўрэем М.Бейлісам, абвінавачаным у рытуальным забойстве праваслаунага хлопчыка). У

гэтых забастоўках удзельнічала больш за 2 тыс. рабочых. Аднак у агульнарасійскіх

палітычных выступленнях, звязаных з гадавінамі пачатку рэвалюцыі 1905 г., Ленскага

расстрэлу і 1НШЫМ1 падзеямі, пралетарыят Беларусі не удзельнічау. Вельмі слабым быу і

мясцовы рух. У 1913 г. з нагоды 1 Мая баставалі толкі крауцы у Бабруйску, а у1914г. -

нязначная частка рабочых Гомеля, Мазыра, Ваўкавыска і Баранавіч. Мітынгі і дэманстрацыі

так і не аднавілся. Пры гэтым эканамічны рух зноў як і ў гады рэвалюцыі, набыу

наступальны характар (у 1913 г. да наступальных адносіліся 73 % стачак)

Сялянскі рух. Наступленне палітычнай рэакцыі, глыбокае расчараванне вынікамі

рэвалюыі крах надзей на спрыяльнае вырашэнне аграрнага пытання ў Дзяржаунай думе

моцна пауплывалі і на сялянскі рух - яго дынаміку, формы і характар. Колькасць

выступленняў сялян Беларусі у 1908 -1910 гг., у параунанні з 1905-1907 гг., скарацілася

больш чым у пяць разоў

. У той жа час стачачны рух рабочых па колькасці ўдзельнікаў

зменшыуся у 33 разы

. Прыведзеныя падлікі сведчаць, што спад сялянскага руху у перыяд

рэакцыі быу не такі значны, як рабочага.

3 224 сялянскіх выступленняў, улічаных за 1908-1909 гг., 160 (73 %) был: скіраваны

супраць памешчыкаў і казны. Найбольш распаусюджанай формай барацьбы у тэты час сталі

падпалы іх маёмасці (22 %). Затым ішлі захопы зямель і лясоў, барацьба за сервітуты (11,1

%), самавольны выпас жьывёлы на панскіх ўгоддзях (9,4 %), забойствы паноў і ахоўнікаў

іх маёмасці (8,4 %), парубкі лясоў (8,4 %), супраціўленне уладам і паліцыі

______________________

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.ЗЗО.

Там жа. С.325-328.

Падлічана па: Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в

Белоруссии в эволюции 1905-1907 гг. Прилож. 6 ; Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.454,

505.

Падлічана па: История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.290, 312.

399

(5,9 %), адмаўленне ад выканання павіннасцей і выплаты падаткаў (2,3 %),

забастоўкі падзёншчыкаў і парабкаў (1,8 %), іншыя формы (3,5 %у.

Як вынікае з гэтых даных, тэрарыстычныя формы барацьбы (падпалы і забойствы)

складалі ў 1908-1909 гг. 30,4 % усіх выступленняў, а забастоўкі –толькі 1,8%,што

сведчыць аб істотнай якаснай дэградацыі сялянскага руху пасля паражэння рэвалюцыі.

У сувязі са сталыпінскай аграрнай рэформай рэзка абвастрылася барацьба вясковай

беднаты з новай дробнай, сельскай буржуазіяй. Такія выступленні складалі 26,7 % ад

агульнай колькасці. Паказальна, што 2/3 з іх адносіліся да падпалаў маёмасці. Таксама

пачасціліся адмаўленні ад выхаду на хутары і адрубы і выпадкі супраціўлення сялян

землямерам і паліцыі пры праведзенні хутарызацыі

У 1911 г. - першай палове 1914 г. агульная колькасць выступленняў сялян

павялічылася да 468 супраць 357 за такі ж па працягласці папярэдні перыяд (другая палова

1907-1910 г.)

. Гэтыя паказчыкі дазваляюць зрабіць выснову, што ў сялянскім руху

Беларусі ў адрозненне ад рабочага, у перадваенныя гады назіраўся пэўны ўздым. Аднак у

якасных адносінах яго дэградацыя паглыбілася. Удзельная вага падпалаў панскай і казённай

маемасці павялічылася да 26,2 %, а забастовак зменшылася да 0,5 %. Адносна менш улічана

забойстваў памешчыкаў і ахоўнікаў іх маёмасці (5 %). У той жа час прыкметна вырасла

колькасць захопаў зямлі і лясоў, у тым ліку сервітутных ўгоддзяў (да 16,6 %). Працягвалі

абвастрацца і супярэчнасці ўнутры сялян-

________________

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.455.

Тамжа. С.457.

Падлічана па: Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в

Белоруссии в революции 1905-1907 гг. Прилож. 5; Псторыя Беларускай ССР. Т.2. С.505.

400

ства. Удзельная вага выступленняў беднаты супраць багатых і заможных сялян

павялічылася да 28,4 %. Значную большасць гэтых выступленняў складалі падпалы

Змены у характары сялянскага руху, паасобных формах і накіраванасці барацьбы у

перыяд трэцячэрвеньскага рэжыму у параунанні з 1905-1907 гг. прыведзены у табл. 16.

Як вынікае з табл. 16, у 1908 г. - сярэдзіне 1914 г., у параўнанні з часам рэвалюцыі,

рэзка узрасла удзельная вага сялянскіх выступленняў супраць сельскай буржуазіі і

сталыпінскай хутарызацыі пры адпаведным зніжэнні ўдзельнай вагі выступленняў супраць

памешчыкаў і улад. Апошнія, аднак, заставаліся галоуным аб'ектам, супраць якога

накіроўвалася больш за 70 % выступленняў сялян. Крайне рэдкімі сталі праявы найбольш

цывілізаванай формы эканамічнай барацьбы - забастоукі сялян-падзёншчыкаў і парабкаў,

якія у 1905-1907 гг. складалі чацвёртую частку ўсіх выступленняў. Затое падпалы панскай і

казённай маёмасці, ЯК1Я можна характарызаваць як крайнюю форму сацыяльнай барацьбы,

у 1908 г. - першай палове 1914 г. па-часціліся ў 3,5-4,2 раза. Аб далейшай радыкалізацыі

барацьбы сялян з памешчыкамі ў паслярэвалюцыйны перыяд сведчыць і хуткі рост (у 2,4-

3,6 раза) удзельнай вагі захопаў панскай зямлі, у тым ліку і сервітутных угоддзяў.

Гіалітычных выступленняў у статыстыцы сялянскага руху 1908 г. -першай паловы 1914 г. не

зафіксавана.

3. Беларускі нацыянальны рух у час трэцячэрвеньскага рэжыму.

Газета "Наша ніва"

Умовы развіцця. Вызначальнай рысай ўнутранай палітыкі урада П. Сталыпіна пасля

падаўлення рэвалюцыі стаў вялікадзяржаўны імперскі шавінізм, сутнасць якога выяўляў

лозунг "Расія для рускіх і рускія павінны Кіраваць ёю". Рэалізацыя яго забяспечвалася новым

выбарчым законам, які рэзка абмяжоўваў прадстаўніцтва нацыянальных ускраін у

Дзяржаунай думе. У заходніх губернях, як ужо адзначалася, для забеспячэння перамогі на

выбарах правых сіл былі уведзены так званыя нацыянальныя курыі - "руская", "польская" і

яурэйская. Паводле гэтага закона, праваслаўных беларусаў запісвалі ў "рускую", а католікау -

у "польскую" курыі. Такім чынам, беларускі народ афіцыйна падзяляўся па канфесіянальнай

прыкмеце на "рускіх" і "палякаў".

Асноуны закон імперыі (1906) у прынцыпе дазваляў навучанне ва ўсіх народных

школах на роднай мове вучняў. Аднак III Дзяржауная дума зрабіла выключэнне з яго ў

адносінах да беларусаў і ўкраінцаў, якіх прызнавала "рускімі" і абавязвала на гэтай падставе

нават у пачатковай школе вучьцца па-руску. Яна ж прыняла рашэнне аб пераводзе

выкладання Закона Божага для католікаў-беларусаў ва усіх школах Беларусі з польскай

мовы на рускую, не зважаючы на тое, што тым самым вымушала іх запісвацца ў палякі.

Беларуская мова паранейшаму не дапускалася ні ў царкве, ні ў касцёле нават у дадатковае

набажэнства, казаннях святароў. I праваслаўныя, і каталщкія святары пераконвалі

беларусаў, што яны па сваей канфесіянальнай прыналежнасці з'яўляюцца "рускімі" ці

адпаведна "паля-

______________

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.507, 511. Прыведзеныя паказчыю (паводле

даных •"•П. Ліпінскага) адносяцца да выдзеленага ім перыяду 1910 - першай паловы 1914 г.

401

кам . Адзіную (да 1913 г.) легальную беларускамоўную газету "Наша ніва", якая

з'яўлялася галоўнай трыбунай нацыянальнага руху, улады забаранлі выпісваць усім

настаўнікам і вучням Віленскай навучальнай акругі, святарам, паштовым, ваенным і

паліцэйскім чынам, валасным праўленням і сельскім староствам, вучням

сельскагаспадарчых школ

Дзесяткі расійскіх - сталічных і мясцовых, афіцыйных і чарнасоценна-акцябрысцкіх

- перыядычных выданняў начале з урадавай газетай "Россия" усяляк ганьбілі і цкавалі

"Нашу ніву" як "інтрыгу" польскіх паноў і касцёла, накіраваную супраць "адзінай і

непадзельнай імперіі Расійскай", абвінавачвалі яе ў рэвалюцыйнай агітацыі, сепаратызме,

"мазепінстве". У сваю чаргу, шматлікія польскія панска-клерыкальныя выданні лжыва

сцвярджалі, што "Наша ніва" выдавалася за казённыя грошы з мэтай русіфікацыі

беларусаў, якія быццам бы з'яўляюцца палякамі і цягнуліся да польскай культуры. Як і

расійскі урадавы і чарнасоценна-акцябрысцкі друк, яны адмаўлялі кіраванне асобнага

беларускага этнасу.

У такіх умовах беларускі адраджэнскі рух вымушаны быу ў асноўным абараняцца ад

націску. Пра вастрыню і напружанасць барацьбы сведчыць зварот рэдакцыі "Нашай нівы"

да ўсіх тайна свядомых беларусаў з просьбай аб дапамозе, які ў лютым 1913 г. публікаваўся на

першай паласе ў

некалькіх нумарах газеты. "3 усіх бакоу, - гаварыласяўу ім, - раздаюцца

нападкі, ачэрніванне і апаганьванне нашай святой справы; гэткай "работай" нашы

супраціўнікі спадзяюцца задушыць беларускае адраджэнне, адвярнуць ад яго

маласвядомыя цёмныя беларускія масы, мы не можам спакойна глядзець на гэта, а павінны

усе сілы напружыць, каб беларуская справа і беларуская свя-домасць шырылася. Не

вымагаем ад нікога вялікіх ахвяр, адно просім, каб ідэйна свядомыя беларусы шырылі

паміж людзей "Нашу ніву", шырылі гэтым жывыя, дэмакратычныя беларускія думкі,

яднаючы нам падпісчыкаў"

Жорсткія нормы цэнзурнага статута прадугледжвалі закрыццё перыядычнага

выдання і турэмнае зняволенне рэдактараў за публікацыю матэрыялаў, прызнаных судом

небяспечнымі для асноў тагачаснага грамадскага і дзяржаунага ладу.

Пасля трэцячэрвеньскага перавароту межы дазволенага ў легальным друку яшчэ

больш звузіліся. Гэта не магло не ўплываць на агульнапалітычную і сацыяльна-эканамічную

праграму друкаваных органаў. Для "Нашай нівы" як ідэйнага і арганізацыйнага цэнтра

беларускага руху небяспека павялічылася і ў сувязі з патокам розных палітычных

абвінавачванняў з боку расійскай і польскай рэакцыйнай прэсы. Чарнасоценныя выданні

адкрыта патрабавалі закрыцця беларускай газеты

Да першай расійскай рэвалюцыі ў беларускім нацыянальным руху ўдзельнічалі

пераважна нешматлікія прадстаўнікі студэнцкай і вучнёўскай моладзі. У ходзе рэвалюцыі і

пазней гэты рух знайшоў пэуную падтрымку сярод сялян, сельскагаспадачых і гарадскіх

рабочых, рамеснікаў-сама-тужнікаў. Аднак сацыяльныя вярхі насельніцтва Беларусі -

дваране-землеуласнікі і гандлёва-прамысловая 6ужуазія - не прызнавалі інснавання

самастойнага беларускага этнасу і адносіліся да беларускага нацыянальнага руху ці варожа

(расійскія і польскія памешчыкі, праваслаўнае і каталіцкае духавенства) ці індыферэнтна

(яурэйская буржуазія). Адсутнасць этнічнай эліты прычынілася, з аднаго боку, да таго, што

беларускі нацыянальны рух

_____________________

Нарысы гісторьі Беларусі. 4.1. С.427-428.

Наша ніва. 1913. №8,10.

Мінскае слова. 1907. №160.

402

заставаўся па сваім характары цалкам дэмакратычным, з другога - гэта абярнулася

для яго незвычайна цяжк1М1 фінансавымі праблемамі.

Уздым нацыянальнай адраджэнскай хвалі ў перыяд рэвалюцыі закрануу толькі

асобных прадстаунікоў мясцовай эліты. Некаторыя з іх засноўвалі ў сваіх маёнтках

прыватныя беларускія школы, давалі грошы на выданне беларускіх кніг. Даволі актыуна

супрацоўнічала з "Нашай нівай" X. Гардзялкоўская (літаратурны псеўданім Зязюля),

уласніца маёнтка ў Сенненскім павеце. Тут дзейнічала беларуская школа, у якой у 1908 г.

працаваў" Я. Колас. Яна ж фінансавала выданне зборніка твораў Я. Коласа, Ядвігіна Ш.

Княгіня М. Радзівіл ахвяравала грошы на выданне зборніка М.Багдановіча "Вянок" і

шэрагу іншых беларускіх кніжак

. Але такіх мецэнатаў былі адзінкі.

Барацьба "Нашай нівы" за нацыянальна-культурнае адраджэнне.

Першачарговую і галоўную сваю задачу ва ўмовах трэцячэрвеньскага рэжыму кіраунікі

беларускага руху бачылі ў барацьбе за ўсебаковае нацыянальна-культурнае адраджэнне

беларускага народа, за афіцыйнае прызнанне самога факта яго існавання, за яго

раўнапраўнасць з іншымі народамі. Зыходзячы з таго, што асновай ўсёй нацыянальнай

культуры з'яўляецца мова народа, таленавіты наша ніўскі публіцыст С. Палўян у верасні

1909 г. пісаў: "Нам у першую чаргу трэба адрадзіць сваю мову... Толькі адрадзіўшы мову, мы

зможам паставіць на цвёрды грунт наш рух. Бо нацыянальны рух як вялікая жыццёвая

гістарычная сіла можа жыць толькі тады, калі пад яго будзе падведзены такі фундамент, як

гібка абробленая мова, ды і літаратура і навука ў гэтай мове... А кожны зразумее, што пры

цяперашніх варунках не можа развівацца наша мова, калі ёй няма месца ў жыцці. Заваяваць

ёй месца ў грамадзянстве - вось наша першая неадкладная задача"

Беларускія дзеячы усведамлялі цяжкасць і складанасць вырашэння гэтай задачы.

Больш за 200 гадоў сфера ўжывання беларускай мовы фактычна абмяжоўвалася вёскай,

сялянствам, сялянскім фальклорам. Нацыянальная (літаратурная) мова можа сфарміравацца

толькі тады, калі будзе заваявана для яе месца ў школах усіх тыпау і узроуняў, навуцы,

грамадскіх і дзяржаўных установах, царкве і касцёле Беларусі. Аднак ва ўсіх гэтых сферах

яна не прызнавалася і не дапускалася. Мясцовая інтэлігенцыя, што праходзіла праз рускую

ці польскую школу, у пачатку XX ст., як і раней, у пераважнай большасці выступала як

антыбеларуская сіла - у ролі адпаведна Русіфікатараў Ц1 паланмзатараў. Свядомая,

адданая свайму народу інтэлігенцыя абуджалася, фарміравалася і згуртоўвалася вакол

газеты "Наша ніва".

У "Нашай ніве" шмат увагі надавалася тэарэтычнаму абгрунтаванню права

беларускага народа на захаванне і развццё сваей мовы і нацыянальнай культуры. У газеце

паказвалася, што гістарычнае прызнанне кожнага народа заключаецца ў развіцці сваей

нацыянальнай культуры, якая тым больш каштоўная для усяго чалавецтва, чым глыбей

яна выяўляе нацыянальныя асаблівасці, тое, што вызначае спецыфічнае бачанне,

успрыманне, эсэнсаванне і мастацкае адлюстраванне народам навакольнага

свету.Асіміляцыя з

нішчэ

чэнне нацыянальных асаблівасцей беларусаў, як даказвала Наша

ніва", наносіць велізарную, непапраўную шкоду не толькі беларускай, славянскай, але і

сусветнай культуры.

__________________

Наша ніва. 1909. №35-36.

403

У адказ на заявы польскіх шавіністычных газет, якія называлі спробы абуджэння

беларускай і літоўскай нацыянальнай самасвядомасці сярод апалячанага насельніцтва

Беларусі і Літвы працай, варожай дэмакратызму і прагрэсу культуры, і ўхвалялі

"цывилізатарскую місію" польскай мовы і культуры у Беларуска-Літоўскіх губернях,

"Наша ніва" тлумачыла, што дэмакратызм - гэта жаданне абудзіць народ да жыцця,

дабіцца, каб ён падаў свой голас, выказаў свае думкі і душу. "Найлягчэйшая дарога для

гэтага, -пісала яна, - развіць народную культуру, карыстаючыся прыроднай мовай народу,

каторай ён змалку гаворыць дома, у хаце, каторая вытварылася разам з усёй яго асобеннай

псіхікай, неразрыўна з той пхсікай звязана. Вось чаму адраджэнне народаў заўсягды шло і

ідзе побач з дэмакратызмам... Работа дзеля пашырэння нацыянальнай свядомасці ў нашым

народзе на ўсёй старане не толькі не задзержвае поступу культуры, а, наадварот, адна

толькі і развівае яе"

. 3 такіх пазіцый зыходзіла "Наша ніва" і ў палеміцы з расійскім

шавіністычным друкам.

У напружанай і цяжкай барацьбе з рускімі і польскімі нацыяналістамі "Наша ніва"

ніколі не атаясамлівала іх з рускім і польскім народамі калі "Кур'ер Літоўскі" абвінаваціў

яе ў тым, што яна "распальвае нянавісць да палякаў між беларусамі, "Наша ніва" адказала:

"Не да палякаў, паны нацыяналісты. Пара вам уцяміць, што ваша хаўрузія і польскі народ -

гэта дзве зусім розныя рэчы. з нацыяналізмам, з чарнасоценствам мы ваявалі і будзем

ваяваць, нягледзячы на тое, ці гэтае чарнасоценства будзе расійскае, ці польскае"

Афіцыйнай палітыцы расколу беларускага народа па веравызнанні на "рускіх" і

"палякаў", асімілятарскай дзейнасці расійскіх і польскіх нацыяналістычных груповак

"Наша ніва" супрацьпастаўляла прапаганду нацыянальнай свядомасці і дэі еднасці усіх

беларусаў - і праваслаўных, і католікаў. Гэта была галоўная мэта газеты. Яна настойліва

патрабавала увядзення у школу, царкву і касцёл Беларусі беларускай мовы, пераходу іх на

беларускія нацыянальныя пазіцыі. Зыходныя прынцыпы "Нашай нівы" па нацыянальна-

рэлігйных пытаннях сфармуляваў А. Луцкевіч (Навіна). "Каталіцкую веру, - пісаў ён, -

народ наш называе польскай, праваслауную -расійскай. I пакуль касцёл і царква не зробяцца

ў Беларусі беларускімі, народ наш заўсёды будзе дзяліцца на дзве часткі... Гэты раздзел

паводле рэлігіі робіць у нас тое, што пры найвялікшым развіцці нашай мовы суцэльнага,

адзінага нацыянальнага жыцця ў нашага народу быць не можа, пакуль наша мова не

здабудзе сабе надежных правоў у царкве і касцёле"

"Наша ніва" і развіццё нацыянальнай культуры. Насуперак адміністрацыйным

абмежаванням падпіска на "Нашу ніву", яе папулярнасць паступова раслі, мацнелі сувязі з

народам. Настойлівая і паслядоўная прапаганда нацыянальнай 1ДЭ1 знаходзіла водгук і ў

вёсцы, і ў горадзе. У выніку гэтай дзейнасці абуджаліся народныя таленты, паскорыўся

рост нацыянальна свядомай інтэлігенцыі. Паводле падлікаў супрацоуніка рэдакцыі

пісьменіка Ядвігіна Ш., за першыя тры гады "Наша ніва" надрукавала 906 уласных

карэспандэнцый з 499 вёсак, мястэчак і гарадоў, 246 вершаў 61 паэта і 91 апавяданне 36

празаікаў. Толькі за 1910 г. у газеце з'явілася 666 карэспандэнцый з 122 населеных

пунктау Віленскай, з 81 - Мінскай, з

____________________

Наша ніва. 1912. №19-20.