Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Там жа. 1912. №17.

Там жа. 1911. №45.

404

49 - Гродзенскай, з 27 - Магілёўскай, з 9 - Віцебскай, з 9 - Ковенскай, 2 - са

Смаленскай губерняў і з 141 іншых месцаў ("чужых старой"), а ўсяго разам -з 313 пунктаў.

Сярод паветаў найбольшая колькасць карэспандэнцкіх пунктаў была ў Віленскім (48),

Слуцкім (39), Вілейскім (30), Гродзенскім (27), Ашмянскім (20), Мінскім (18), Дзвінскім і

Барысаўскім (да 9), Лідскім, Сакольскім (па 8), Свянцянскім (7), Аршанскім, Горацкім і

Клімавіцкім (па 6) паветах. За той жа год газета надрукавала 115 вершаў 160 апавяданняў, 73

навуковых, 35 рэдакцыйных артыкулаў, 20 парад для гаспадароў, 21 артыкул на

палітычныя тэмы, 27 думскіх справаздач, 20 матэрыялаў пад назвай "3 газет". Усяго ў

1910 г. у "Нашай ніве" супрацоўнічала 427 чалавек

Пачынаючы з 1910 г. "Наша ніва" выдавала вельмі папулярны "Беларускі

каляндар". Тыраж яго ў лепшыя гады дасягау 20 000 экземпляраў (найвышэйшы з усіх

беларускіх выданняў). Паводле аднадушных водгукаў расійскага, польскага і украінскага

друку, "Беларускі каляндар" быу лепшым сярод календароў, прызначаных для вёскі

Вясною 1912 г. сельскагаспадарчы аддзел "Нашай нівы" быу пераутвораны у

самастойны часопіс "Саха" (выдаваўся ў Вільні пад рэдакцыяй А. Уласава). "Саха" хутка

заваявала прызнанне. На сельскагаспадарчых выстаўках у Вільні (1913) і Мінску (1914)

часопіс быу узнагароджаны сярэбранымі медалямі. У “Саху” пісалі вучоныя-спецыялісты і

гаспадары-практыкі (як і ў "Нашу ніву" - бясплатна). У сваіх 12 кніжках яна асвятляла

поўны гадавы цыкл работ па ўсіх галінах сельскай гаспадаркі.

У снежні 1913 г. выданне "Сахі" было перанесена у Мінск. Адначасова там з'явіўся

парастак "Нашай Нівы" - літаратурны штомесячнік для моладзі "Лучынка". Яго рэдактарам

была Цётка (А.Пашкевіч). Так быў пакладзены пачатак беларускаму перыядычнаму друку

ў Мінску.

Першым, не звязаным з "Нашай нівай" перыядычным беларускамоўным выданнем

стала штотыднёвая каталіцкая газета "Вielarus", якая пачала выходзіць у Вільні ў студзені

1913 г. (рэдактары-выдауцы - А. Бычкоускі 1 Б.Пачобка). У першым нумары газеты

заяўлялася, што яна будзе заусёды стаяць на грунце хрысціянска-каталіцкім, баронячы

справы каталіцкія і беларускія. Адну з галоўных сваіх задач газета бачыла ў пераадоленні

рэлігійнага расколу беларускага народа і імкнулася усімі сродкамі паказаць беларусам,

праваслаўным і католікам, што "усе яны - адно племя, адзін народ". Напрамак новага

выдання ўстрывожыу наша ніўцаў."Цяпер, - пісала "Наша ніва", - адкрылася газета толькі

для адных католікаў. Ці захоча, ці здолее яна пайсці па дарозе еднасці ўсіх беларусаў? Мы

дужа баімся, каб новая газета не зышла з агульнабеларускага грунту"

. Гэта перасцярога

была ўлічана рэдакцыяй "Беларуса": у другім нумары яна на першае месца паставіла не

каталіцкія, а нацыянальныя інтарэсы.

Не менш прыкметныя зрухі адбыліся і ў развіцці беларускага кнігадруку. У 1908-1914

гг. выйшлі у свет 77 беларускіх кніжак агульным тыражом 226 660 экземпляраў

. Асноўную

частку кніжнай прадукцыі забяспечылі выдавецтвы "Загляне сонца і ў наша аконца" і

"Наша ніва". Выдавецкія ра-

_____________________

Наша ніва. 1910. №27; 19И.Х»6.

Там жа. 1913. №34.

Там жа. 1913. №3,21.

Падлічана паводле "Книжной летописи" за адпаведныя гады.

405

хуню сведчаць, што беларуская кніжка ў пачатку XX ст. знаходзіла пакупніка і

чытача

. У 1912-1913 гг. пецярбургская суполка выдала тры кнігі і "тоўстага" альманаха

"Маладая Беларусь", прызначанага для інтэлігенцыі, і |найлепшы для таго часу зборнік

Я.Купалы "Шляхам жыцця". У выданні "Нашай нівы" у 1907-1912 гг. выйшла 31 кніжка, у

тым ліку 12 дубліраваных кірыліцай і лацінкай

. Аднак пераважна гэта былі

згрупіараваныя адбіткі невялікіх твораў, якія папярэдне друкавалліся у газеце. Па

ініцыятыве рэдакцыі "Нашай нівы" у 1909 г. было створана асобнае выдавецтва "Наша

хата", але ў 1911 г., пасля выдання шасці кніжак тыражом 15 тыс. экземпляраў, яно

спыніла сваю дзейнасць. У Пецярбургу 10 кніг выдала прыватнае выдавецтва Антона

Грыневіча. іх агульны тыраж склаў 28 200 экземпляраў. Дзве кніжкі выйпусцілі ў

выдавецтве "Палачанкі".

Летам 1913 г. ВЛваноўскі, нязменны кіраўнік суполкі "Загляне сонца і ў наша

аконца", перанёс цэнтр беларускай кнігавыдавецкай дзейнасці з Пецярбурга ў Вільню, дзе

ім было закладзена "Беларускае выдавецкае таварыства". Толькі за 1914 г. БВТ выдала 13

кніг тыражом 42 тыс. экземпляраў

. Для беларускіх выдавецтваў гэта быу рэкордны

паказчык. БВТ меркавала разгарнуць выданне літаратурнага часопіса, шэрагу падручнікаў

для пачатковай беларускай школы, папулярных кніжак па аграноміі. Аднак гэтыя планы

не былі здзейснены у сувязі з пачаткам Першай сусветнай вайны і набліжэннем у 1915 г.

ваенных дзеянняў да Вільні.

Паводле падлікаў С Александровіча, у 1901-1917 гг. было выдадзена 245 кніг на

беларускай мове(158 кірыліцай 187 лацінкай), 131 выданне выйшла тыражом 327 270

экземпляраў. Зыходзячы з сярэдняга тыражу аднаго выдання (2,5 тыс.) С.Александровіч

вызначыу, што сумарны тыраж 114 кніжак, па якіх адсутнічаюць неабходныя звесткі,

складаў 285 тыс. Такім чынам, агульны тыраж беларускіх кніжак, што пабачылі свет у

1901-1917 гг., дасягала прыблізна 600 тыс. Больш за палову выданняў (132) адносіліся да

арыгінальнай і перакладной мастацкай літаратуры і фальклорных публікацый, 43 - да

навукова-папулярнай, 16 - да агітацыйнай, 13 - да вучэбнай, 11 - да рэлігійнай, 6 - да

музычнай літаратуры

Нацыянальны друк выканаў адну з найважнейшых сваіх задач - забяспечыу

публікіацыю твораў В Дуніна-Марцынкевіча, Ф.Багушэвіча, Цёткі, Я.Купалы, Я.Коласа,

М.Багдановіча, К.Каганца, Ц.Гартнага, А.Гаруна, З.Бядулі, М.Гарэцкага, К.Буйло і многіх

іншых паэтаў, празаікаў, драматургаў, публіцыстаў, літаратурных крытыкаў, навукоуцаў.

Дзейнасць "Нашай нівы", абуджаных і згуртаваных ёю таленавітых пісьменнікаў,

найперш Я.Купалы і Я.Коласа, адыграла выключную ролю на завяршальным этапе

станаўлення новай беларускай літаратурнай мовы. Маладая беларуская літаратура, у якой

найбольш поўна і яскрава адлюстравалася нацыянальнае адраджэнне, у наша ніўскі перыяд

узнялася на якасна новы узровень у моуна-мастацкіх, ідэйных і жанрава-стылявых

адносіах. Яна выказала "цэламу свету" душу і пачуцці забытага і прыніжанага, вякамі

прыгнечанага "мужыцкага" народа, яго імкненне да волі і шчасця, роунасці братэрства з

іншымі народамі Да пачатку Першай сусветнай вайны беларуская літаратура у некаторых

адносінах наблізілася да узроўню больш сталых і развітых

______________________

Александровіч С.Х. Пуцявіны роднага слова. С.138.

Александрович С.Х. Пуцявіны роднага слова С.140-143,146,147.

Там жа. С.163.

406

літаратур славянскага свету, значна узмацніла свае кантакты з імі, уключылася ў

еурапейскі літаратурны працэс.

Прыкметныя крокі наперад зрабіла і нацыянальнае мастацтва, якое менавіта ў гэты

час перарастала з аматарскага ў прафесійнае, - драматычнага тэатра, музыкі, хору, танца.

Як прафесійны калектыу з 1910 г. дзейнічала Першая беларуская трупа пад кіраўніцтвам I.

Буйніцкага. Яна складалася з хору, танцавальнага калектыву і драматычнай групы. Сталага

месца тэатр не мееў і дзейнічаў як гастрольны калектыу. У 1910-1913 гг. ён пабывау амаль

ва ўсіх гарадах і многіх мястэчках Беларусі неаднаразова выступаў у Вільні, Варшаве,

Пецярбургу і ўсюды карыстаўся нязменна вялікім поспехам. Адначасова ў Вільні пад

кіраўніцтвам А. Бурбіса дзейнічаў Беларускі музычна-драматычны гурток. У студзені 1912

г. ён ажыццявіў першую пастаноўку "Паўлінкі' Я.Купалы, пазней паставіў аперэту

М.Клімант на тэкст "Залётаў" В.Дуніна-Марцынкевіча. На Купалле гурток наладжваў

масавыя нацыянальныя тэатралізаваныя прадстаўленні, якія рабілі вялікае ўражанне на

народ.

Для тэатраў былі патрэбны нацыянальная драматургія і музычныя творы.

Адгукаючыся на гэту патрэбу, К. Каганец у 1910 г. напісаў камедыю "Модны шляхцюк", якая стала

вельмі папулярнай, а Я. Купала крыху пазней - камедыю "Паўлінка" і драму "Раскіданае

гняздо". Недахоп арыгінальных п'ес папаўняўся перакладамі з украінскай і польскай класікі

("Пашыліся ў дурні" і "Па рэвізіі" М.Крапіўніцкага, "Сватанне" А.Чэхава, "У зімовы вечар"

Э. Ажэшкі і інш.). Былі выдадзены "Беларускія песні з нотамі" А. Грыневіча і "Беларускі

песеннік з нотамі для народных і школьных хароў" Л. Рагачоўскага. У многіх гарадах, мястэчках і

вёсках узніклі бібліятэкі з беларускімі выданнямі, самадзейныя хары і танцавальныя калектывы.

Так, па меры пашырэння беларускага нацыянальнага руху па ўсіх напрамках адраджалася і

мацнела нацыянальная культура беларусаў, якую "Наша ніва" справядліва ацэньвала як

"аграмадны дар і скарб для ўсеславянскай і ўсясветнай людской культуры"

Намаганнямі наша ніўцаў адраджалася гістарычная памяць беларускага народа. У

гэтых адносінах шмат зрабіла публікацыя "Кароткай гісторыі Беларусі" В. Ластоўскага

(Вільня, 1910 г.), якая стала значнай вяхой ў распрацоўцы нацыянальнай гістарыяграфічнай

канцэпцыі. Самаахвярнымі намаганнямі I. Луцкевіча пры рэдакцыі "Нашай нівы" паступова

ствараўся Бела-рускі нацыянальны музей, многія экспанаты якога мелі ўнікальнае значэнне

У раскрыцці шматвяковай гісторыі матэрыяльнай і духоунай культуры Беларусі

Пачатак міжнароднага прызнання. Беларускае адраджэнне ў пачатку XX ст.

зауважылі не толькі яго праціўнікі з ліку рускіх і польскіх дзеячаў. У процівагу ім станоўчыя

матэрыялы аб дзейнасці "Нашай нівы", яе барацьба за развіццё беларускай нацыянальнай

культуры, творчасці пісьменнікаў-наша ніўцаў у 1908 г. Сістэматычна публікаваліся ў шэрагу

украінскіх (кіеўскіх і львоўскіх), літоускіх, чэшскіх, прагрэсіўных расійскіх выданнях. Да мая 1909

г. такія публікацыі з'явіліся, у прыватнасці, ва украінскіх газетах "Дело" і “Руслан” , што

выдаваліся ў Галіцкай, у чэшскіх перыядычных выданнях "slovaski przelot" і "Саs", польскай

газеце "wiek XX", літоўскіх газетах "litva", "viltis", расійскім ліберальным часопісе

"Московский еженедельник"

____________________

Наша ніва. 1910. №27.

Там жа. 1909. №19.

407

Асабліва плённа разгортвалася супрацоўніцтва беларускіх і ўкраінскіх

адраджэнцаў. У 1908 г. былі выдадзены даследаванні Д.Дарашэнкі "Беларусы і іх

нацыянальнае адраджэнне" у Кіеве і Г Свяціцкага "Адраджэнне беларускага пісьменства" у

Львове. Першае з іх у перакладзе Я. Журбы было надрукавана ў спецыяльным нумары

"Нашай нівы" (1909. №4). І. Свяціцкі раскрыу гісторыю беларускага пісьменства ад часоу

Ф.Скарыны да часоў Я.Купалы. Раней, ў 1906 г. і. Свяцікі дапамог Цётцы выдаць у Львове

першыя яе зборнікі вершаў. Львоускі гісторык Г Крыпякевіч у 1909 г. выдаў брашуру

"Білоруси", у якой акрэсліў гістарычны шлях беларускага народа ад часоу Ф.Скарыны,

С.Буднага,В.Цяпінскага,адзначыу велізарнае значэнне старабеларускай пісьмовай мовы

для украінскага і літоўскага народаў, калі яна была дзяржаўнай мовай Вялікага княства

Літоўскага, і горача вітаў сучаснае яму адраджэнне, абвешчанае Я.Купалам і Я.Коласам і

іншымі песнярамі У брашуры бьлі змешчаны некалькі перакладных твораў Я.Купалы. У

сваю чаргу "Наша ніва" даволі шырока асвятляла грамадска-культурнае жыццё украінскага

народа. У 1909-1910 гг. у газеце была спецыяльная рубрыка "Люты з Украіны", у якой

друкаваліся карэспандэнцыі беларускіх літаратарау С.Палуяна і Я. Журбы. У адным са

сваіх лістоў С. Палуян пісаў: "Пры цяперашнім нашым палажэнні нам трудна трываць без

шчырых прьхільнікаў між другіх народаў. А для гэтага патрэбна кожнаму народу

знаёміцца з жыццём і палажэннем сацыяльнай справы у другіх"

. У тым жа ліце аўтар

паведамляў пра публікацыі ў часопісах "Літаратурна-науковы вестнік" і "Украінска хата"

чарговых перакладаў з беларускай на украінскую мову. Штомесячнік" Украінска хата" у

1909 г. завёў асобны "беларускі аддзел" для беларускіх публіцыстаў.

Таксама супрацоўнічалі беларускія і літоўскія дзеячы культуры. "Наша ніва" у 1908-

1909 гг. апублікавала першыя пераклады з літоўскай на беларускую мову, знаёміла сваіх

чытачоў, хоць і нерегулярна, з біяграфіямі і творчасцю літоўскіх пісьменнікаў

. У сваю

чаргу ковенскім штомесячнік "draugij" у 1909 г. надрукаваў артыкул К. Шашкавіціса

"Беларускае адраджэнне". У газеце "vilnias zinios" у тым жа годзе быу змешчаны пераклад на

літоўскую мову працы Д. Дарашэнкі "Беларусы і іх нацыянальнае адраджэнне". Выдатны

літоўскі пісьменік Л. Прас у 1910 г. надрукаваў у газеце "viltis" вялікі артыкул "3 беларускай

літаратуры", які амаль цалкам прысвячаўся аналізу творчасці Я.Купалы

Беларускі нацыянальна-культурны рух атрымаў падтрымку з боку расійскай

дэмакратычнай інтэлігенцыі. "Нашай нівай" і літаратурай пра беларусаў у 1910 г.

зацікавіўся М. Торга, які жыу у той час у Італіі. Па яго просьбе рэдакцыя начала высылаць

яму газету, паслала "Слоўнік беларускай мовы" І.Насовіча і іншыя выданні, у тым ліку

песню Я.Купалы "А хто там ідзе" з нотамі. У пісьме да украінскага пісьменніка

М.Кацюбінскага М.Горкі адзначыу: "Мяне гэтая рэч усхвалявала. панура"

. Тады ж ён

пераклаў песню Купалы на рускую мову і апублікаваў яе у часопісе "Современный мир"

(1911). Пераклад суправаджаўся наступнымі словами "Каб зразумець глыбога сэнс гэтай

песні, - якая, магчыма, на нейкі час стане народным гімнам беларусаў, - чытачу трэба было

б паглядзець "Нашу ніву" -

______________________

Наша ніва. 1909. № 42. 15/28 верас.

Лапінскене АЛ., Малъдзік А.1. Перазовы сяброускіх галасоў. Мн., 1988. С.77.

Наша ніва. 1909. № .69-71.

Беларуская літаратура XIX - пачатку XX ст. Хрэстаматыя крытычных

матэрыялаў. Мн-,1978. С.203-204.

408

яна шмат цікавага скажа яму"

. Горкі адчуў непарыуную сувязь зместу і духу

геніяльнага твора Я.Купалы з характарам газеты "Наша ніва" як цэнтра і галоўнай

трыбуны беларускага нацыянальнага руху, вызваленчага па сваей сутнасці.

У жорсткай, бескампраміснай барацьбе з уціскам расійскага царызму "Наша ніва"

абапіралася на падтрымку сусветна вядомага рускага пісьменніка. "Дарма, - пісала яна, -

"Виленский вестник" баламуціць людзей, даводзячы, быццам бы уся Расія глядзць на

беларусаў яго вачыма. Дарма ўсе гэтыя кансультанты

і Саланевічы стараюцца зменшыць

вагу слоў аб беларускім руху Максима Горкага, катораму бот на назе завязаць яны

недастойны.

Станоўча ацэньвалася беларускае адраджэнне ў артыкулах прафесара А.Пагодзіна,

змешчаных у ліберальных часопісах "Московский еженедельник" (1909) 1 "Вестник

Европы" (1911). Першы з іх апублікаваў артыкул Д.Навіны (Луцкевіча) па пытаннях

гісторыі беларускага нацыянальнага руху. Такую ж пазіцыю занялі выдаўцы вядомага

зборніка "Формы национального движения в современных государствах" (1910), у якіх былі

надрукаваны нарысы аб нацыянальных рухах чэхаў, харватаў, славакаў, украінцаў;

беларусаў, палякаў, яўрэяў, літоўцаў, латышоў і іншых народаў Аўстра- Венгрыі, Расіі і

Германіі. Да мэт беларускага адраджэння прыхільна паставілася група прафесараў

Пецярбургскага ўніверсітэта (у тым ліку акадэмік А. Шахматаў), якія забяспечвалі навуковае

кіраўніцтва дзейнасці студэнцкага гуртка (Я. Хлябцэвіч, Б. Тарашкевіч і інш.) па

даследаванні пытанняў беларусазнаўства, у прыватнасці граматыкі беларускай мовы

Такім чынам, прагрэсіўная грамадскасць шэрагу народаў заўважыла нацыянальна-

культурнае адраджэнне беларускага народа і шчыра Вітала яго як прыкметную станоўчую

з'яву ў культурным жыцці чалавецтва. Гэта быу пачатак міжнароднага прызнання факта

кнавання беларусаў як самабытнага этнасу, арыгінальнасці і каштоўнасці яго культуры, якая

сваім бачаннем і адлюстраваннем народнага жыцця і навакольнага свету ўзбагачала

суквецце славянскай, еўрапейскай і сусветнай культуры.

ГЛАВА 4 КУЛЬТУРА

1. Навучальныя ўстановы. Фарміраванне інтэлігенцыі. Навука Пачатковая і

сярэдняя адукацыя. Аб'ектыўныя патрэбы сацыяльна-эканамічнага і грамадска-

палітычнага развіцця прымусілі царскі ўрад пайсці на частковае задавальненне

патрабаванняў магутнага грамадска-пе-дагагічнага руху. Адбыліся пэўныя змены у змесце

адукацыі, адкрьліся новые навучальныя ўстановы.

Беларуская літаратура XIX - пачатку XX ст. Хрэстаматыя крытычных матэрыялаў.

"Кансультант" - псеўданім невядомага расійскага публіцыста, які ў "нашатуей"

перыяд актыўна выступаў у чарнасоценным друку супраць беларускага нацыянальнага

руху.

______________________

Наша ніва. 1915. №16.

Там жа. 1913. №31.

409

Нязначна пашырылася сетка гарадсіх вучылішч, якія з 1912 г. сталі на-зывацца

вышэйшымі пачатковымі вучылішчамі. Яны ствараліся ў асноўным у разліку на

"сярэднія", непрывшеяваныя пласты гарадскога насельніцтва, якія востра адчувалі

патрэбу ў лепшай адукацыі. Трэба адзначыць, што ва ўсходніх і центральных раёнах

Беларусі колькасць гарадскіх вучьлішч, адкрытых з 1908 па 1914 г., была значна большай,

чым у заходніх. Так, калі па ўсёй Беларусі іх лгк за гэты час павялічыўся з 39 да 82, то на

Гродзеншчыне - усяго з 8 да 10

Больш паспяхова развівалася сетка сярэдніх навучальных устаноў. У 1905 г. на

тэрыторыі Беларусі налічвалася 10 мужчынскіх і 12 жаночых гімназій, адно камерцыйнае,

пяць рэальных вучылішч, адна прагімназія (мужчынская), а таксама 16 мужчынскіх 147

жаночых прыватных навучальных устаноў. Колькасць навучэнцаў у іх складала 22 810

чалавек. Да 1914 г. лік навучальных устаноў гэтай катэгорьгі павялічыуся: мужчынскіх

гімназій - на тры, жаночых - на пяць, рэальных вучылішч - на два, прыватных

навучальных устаноў - на 20. У іх вучылася 31 328 чалавек

Пра стан пачатковай адукацыі ў Беларусі можна меркаваць паводле да-ных

аднадзённага перапісу пачатковых школ, які быу праведзены па усёй Расіі 18 студзеня

1911 г. Яны красамоўна сведчаць аб палітыцы урада у галіне народнай асветы на

нацыянальных ускраінах. Выдаткі дзяржавы на адну школу ў Віленскай вучэбнай акрузе

складалі 620,7 руб. у год, у той час як у Маскоўскай -1011,2 руб., а на аднаго жыхара

трацілася адпаведна 43,21 82,5 кап. у год. У выніку у Беларусі адна пачатковая школа

прыпадала на 1416 жыхароў 111,3 населенага пункта. 3-за недахопу месцаў у школах 15 %

жадаючых вучыцца не атрымалі такой магчымасці

3 1905 па 1914 г. колькасць пачатковых школ павялічылася з 1314 да 4784, а

колькасць вучняў - з 106 196 да 304 745

. Вялікую ролю ў гэтых зру-хах адыгралі земствы.

Менавіта дзякуючы ім была адкрыта большасць народных вучьлішч пасля 1911г. Дзейнасць

земстваў у галіне асветы складала сур'ёзную канкурэнцыю царкоўнаму ведамству, якому

падпарадкоўваліся царкоунапрыходскія школы і школы граматы. У адрозненне ад іншых

катэ-горый навучальных устаноў іх колькасць з 1905 па 1914 г. скарацілася з 4900 да 2643, а

колькасць вучняў - са 150 182 да 130 900

існуючая сістэма адукацыі не магла задаволіць шырокія пласты на-сельніцтва,

асабліва сялянства. Альтэрнатыву афіцыйнай сістэме народнай асветы у пачатку XX ст.

складалі "тайныя" школы. Большасць з іх узнікла ў сувязі з недахопам дзяржаўных школ.

Сетка "тайных" школ асабліва хутка расла ў гады рэваліюцыі. У залежнасці ад нацыянальнай

і рэлігійнай прына-лежнасці бацькоў і ад мэты арганізатараў у Беларусі існавалі

разнавіднасці

_______________________

Падлічана па: Памятная книжка Виленского учебного округа за 1914 г.

Вильно, 1914. I

Падлічана па: Памятная книжка Виленского учебного округа за 1907/08

учебный год; Отчет о состоянии учебных заведений и учреждений Виленского учебного

округа за 1914 г. Вильно, 1915. Приложение.

Однодневная перепись начальных школ в России, проведенная 18 января

1911 года Вып. 8. Виленский учебный округ. СПб., 1914.4.1. С.6-14.

Отчет по управлению Виленским учебным округом за 1905 г. Низшие

учебные

заведения. Вильна, 1906. С.52; Народное образование в Виленском учебном округе за 1914 г.

Вильна, 1915. С.77.

Падлічана па: Обзор Гродненской губернии за 1905 г.; Обзор Минской губернии за

1905 г.; Обзор Могилевской губернии за 1965 г.; Отчет о церковных школах Полоцкой

епархии за 1902/03 учебный год. Витебск, 1904; Народное образование в Виленском

учебном округе за 1914 г. №3. С.605.

410

"тайных" школ. Сярод праваслаўнага вясковага насельніцтва былі распаўсюджаны

руска-беларускія школы. Толькі у Слуцкім павеце у 1905-1907 гг. былі закрыты 72 такія

школы

. Да пашырэння беларускага кнігадру-кавання у іх выкарыстоуваліся рускія

падручнікі. Беларускай мовай карысталіся для тлумачэння незразумелых слоў, гутарак па

прачытанаму. На Гродзеншчыне атрымала распаусюджанне "тайнае" польскае навучанне.

У час рэвалюцыі "тайныя" школы апынуліся пад уплывам рэвалюцыйна настроеных

студэнтаў, якія былі выключаны з навучальных устаноў і працавалі настаўнікамі. Такія

школы, як адзначаў* старшыня Гродзенскага епархіяльнага вучылішчнага савета, "ніякім

чынам не паддаюцца кантролю грамадзянскай улады" і уяўляюць сабой небяспечны

антыурадавы рух

Рэвалюцыя 1905-1907гг. абудзіла палітычную свядомасць у настаўнікаў і школьнай

моладзі, уцягнула іх у рух за перабудову адукацьй на дэмакратычных прынцыпах. Адным з

галоуных патрабаванняў нацыянальнай інтэлігенцыі было выкладанне у школе на роднай

мове. Вялікую увагу надавала адкрыццю школ для дзяцей-беларусаў на роднай мове

вядомая беларуская пісьменніца Цётка. На старонках "Нашай Нівы" яна пісала: "Калі

пачнуць у нас уводзіць новыя начальныя школы, трэба, канечне, каб дзяцей у іх навучалі па-

беларуску, каб тлумачылі ім усё па-тутэйшаму, па-свойму, як дзеці гавораць у хаце з

бацькамі і як ім лягчэй разумець. Тады дзеці і чытаць скарэй навучацца і пазнаюць лягчэй

іншыя мовы - расейскую ды польскую. Дзеля таго усе беларусы і усе, хто хоча даць народу

праудзівую навуку, павінны дамагацца для беларусаў беларускай начальнай школы"

Цётка адна з першых пачала пісаць творы для дзяцей. Пад псеўданімам

"Тымчасовы" яна выдала на Украіне першую кнігу для дзяцей на беларускай мове -

"Гасцінец для малых дзяцей", у якую увайшлі кароткія апавяданні, загадкі, прыказкі і

прымаўкі. У 1906г. выйшаў буквар - "Беларускі лемантар, або Першая навука чытання". У

тым жа годзе убачыла свет хрэстаматыя "Першае чытанне для дзетак беларусаў" Цётку,

якая стала пэўным працягам лемантара і была разлічана на вучняў першага класа.

Прапаганда ідэй навучання дзяцей на роднай мове, выданне падручнікаў

падрыхтавалі глебу для арганізацый беларускага школьнцтва у 1915-1917гг.

Прафесійна-тэхнічнае навучанне. Развщцё капіталістычных адносін запатрабавала

удасканалення не толкі агульнай, але і прафесійна-тэхнічнай адукацыі. У Беларусаў

прыватныя тэхнічныя школы былі створаны яшчэ у сярэдзіне XIX ст. Тады ж пры гімназіях

адкрыліся рэальныя, каморніцка-таксатарскія класы, у якіх вывучаліся прыродазнаўчыя і

тэхнічныя навукі, а пры павятовых вучылішчах - рамесныя аддзяленні і класы.

Да пачатку XX ст. сетка сярэдняй і ніжэйшай спецыяльнай і прафесійна-тэхнічнай

адукацыі складалася з сярэдніх і ніжэйшых вучьлішч, рамесных вучылішч і школ,

настаўніцкіх духоуных семінарый. Былі закрыты 10 школ і вучылішч, якія рыхтавалі

спецыялхстаў па вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі, дзве школы па вырабу і

дагляду за сельска-гаспадарчай тэхнікай, чатыры вучылішчы па падрыхтоўцы рабочых для

чыгуначных рамонтных майстэрняў, 12 вучылішч школ агульнатэхнічнага профілю, якія

рыхтавалі сталяроў, токараў па дрэве і металу, кавалёў, слесароў, рабочых-станочнікаў, адна

лясная школа, два прафесійных жаночых

_______________

Асвета і педагагічная думка у Беларусі: Са старажытных часоў да 1917г. С.350.

Там жа. С.352.

Наша ніва. 1906. №1.

411

вучылішчы са спецыялізацыяй "кройка і шыццё", трохкласная гандлёвая школа.

Усяго ў сярэдіх і ніжэйшых прафесійных школах навучалася 2,9 тыс. чалавек

Створаныя яшчэ у XIX ст. многія рамесныя аддзяленні класы пры пачатковых

вучылішчах у пачатку XX ст. былі пераўтвораны у ніжэйшыя прафесійныя школы, таму іх

агульная колькасць скарацілася. Да 1914 г. у Беларусі налічвалася 18 рамесных аддзяленняў з

741 навучэнцам. У той жа час у 52 ніжэйшых прафесійных навучальных установах

навучалася розным прафесіям 3,6 тыс. чалавек.

Асобнае месца ў сістэме прафесійна-тэхнічнай адукацыі займалі сярэднія

спецыяльныя навучальныя ўстановы - фельчарскія школы, на-

_______________

НА РБ, ф.2254, воп.2, спр.131, арк.2-6 (Праграма навучання, рамесных курсау);

ф.2507, воп.1, спр.4718, арк.2-3; ф.2254. воп.4, сщ .132, арк.21 11, Ф-воп.1, спр.591,

арк.11-13; Обзор Гродненской губернии за 1913 г. С.

412

стаўніцкія семінарыі інстытуты. Пры адсутнасці ў Беларусі вышэйшых навучальных

устаноў менавіта яны з'яўляліся мясцовымі цэнтрамі падрыхтоўкі кадраў спецыялістаў.

У пачатку XX ст. падрыхтоўка сярэдняга медыцынскага персаналу (гэты тэрмі пачаў

ужывацца з 1906 г.) праводзілася ў Магілёўскай і Гродзенскай фельчарска-акушэрскіх

школах, а таксама ў прыватных. У 1909- 1916 гт. у Мінску існавала школа, якая належала

доктару Л. Гутцайту. У Віцебску з 1906 па 1913 г. працавала фельчарска-акушэрская школа,

заснаваная ўрачом В Счасновічам. 3 1904 г. у Мінску дзейнічала дзевяцімесячная школа

павітух пры мясцовым аддзяленні Расійскага таварыства абароны жанчын. За шэсць гадоў

яе скончылі 263 чалавекі. У 1907 г. у Мінску адкрылася першая ў Беларусі прыватная

зубалячэбная школа, а у наступным - другая. У 1909 г. яны аб'ядналіся. За пяць гадоў яе

скончылі 420 чалавек

Акрамя вышэйназваных медыцынскіх школ, у Мінску існавала сістэма падрыхтоукі

аптэчных работнікаў. Пры аптэках былі вучні і вучаніцы, якія праз два-тры гады

навучання трымалі устаноўлены экзамен пры адным з універсітэтаў на званне

аптэкарскага памочніка.

Падрыхтоўка настаўшкаў. Адкрыццё у апошняй трэш XIX ст. чатырох

настауніцкіх семінарый не вырашыла праблему недахопу настаунікаў, паколькі лік нанава

адкрытых школ значна перавышау колькасць выпускнікоў семінарый. Так, у Магілёўскай

губерні у 1909 г. з 988 настаўнікаў пачатковых школ 560 (57 %) не мелі педагагічнай

адукацыі, у 1913 г. - 1381 з 1889, што складала ужо 73 %. У школах працавалі адстаўныя

салдаты, выхаванцы ніжэйшых пачатковых школ, гарадскіх вучылішч.

Каб зняць вастрыню праблемы, урад і сінод пайшлі ў 1899-1900 гг. на адкрыццё

кароткатэрміновых настауніцкіх курсаў пры дырэкцыях народных вучылішч, настаўніцкіх

семінарыях. Курсы царкоўнага ведамства адкрываліся ў кожным павеце пры двухкласных

і аднакласных царкоуна-прыходскіх школах. Заняткі на курсах давалі асновы ведаў па