Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Акаловгч Я. Рады для эмпрантау, каторые едуць у Амэрыку, а такжэ

размоуш беларуска-англщюя. Вшьня, 1912.

РДГА, ф.98, воп.1, спр.1411, арк.119.

380

штоба, Саскачэван, Альберта, Брытанская Калумбія). У Бразіліі беларусы асвойвалі

пераважна паўднёвую частку краіны (штаты Рыу-Гранд-31-Ду-Сул, Парана, Сан-Паўлу,

Мшас-Жэрыс, Мату-Гросу, Вщкорсш). У Аргенціне беларускае насельніцтва

канцэнтравалася пераважна ў раёнах, якія межавалі з Парагваем, Уругваем і Бразіліяй

(правшцьй Буэнас-Айрэс, Сайта-Фе, Энтрэ-Рыас). У Еўропе беларусы выязджалі

пераважна ў раёны, якія знаходзіліся бліжэй да раійскай граніцы (у Германіі такімі былі

Усходняя Прусія, Памерашя, Саксошя, Брандэнбург і Сшезія, у Даніі - вос-траў Зеландыя і

паўвостраў Ютландыя

Праца за мяжой была нялёгкай. Прадпрымальнікі і дзяржаўныя ўстано-вы жорстка

эксплуатавалі іншаземных рабочых, прымушаючы іх аддаваць вытворчасці ўсе сілы і

здароўе. Звычайнай з'явай быў працяглы рабочы дзень. У ЗША у пачатку XX ст. рабочыя

працавалі па 10 гадзін. У Аргенціне пры зборы збожжа рабочыя працавалі па 17-18 гадзін.

Асабліва цяжкім ста-новішча замежных работнікаў было падчас эканамічных крызісаў, калі,

па-водле выказванняў расійскіх дыпламатаў, эмігранты асуджаліся на нястачу і голад

Дрэннае харчаванне, немагчымасць як след аднавіць сілы пасля ін-тэнсіўнай працы,

шкодныя для здароўя ўмовы працы, нязвыклы клімат прыводзілі да захворванняў і

калецтваў, аднак атрымаць кампенсацыю за шкоду было практычна немагчыма.

Грамадска-палітычнае жыццё беларускіх эмігрантаў у канцы XIX -пачатку XX ст.

У 90-х гг. XIX ст. - 1914 г. пачаўся працэс фарміравання беларускай дыяспары (сталага

пражывання часткі народа за межамі этнічнай радзімы). У гэты перыяд беларусы складалі

значную частку "рускай" эміг-рацыі ў ЗША і краінах Лацінскай Амерыкі. У 1902 г.

расійскі даследчык С.Патканаў, які вывучаў дакументы іміграцыйнай службы ЗША,

звяртаў увагу на тое, што "рускія" прыходзяць у гэту краіну пераважна з губерняў

"Паўночна-Заходняга краю"

. На гэту асаблівасць "рускай" эміграцыі звяртаў увагу і

амерыканскі даследчык М.Дэві, які таксама абапіраўся на даныя статыстыкі ЗША

. Паводле

звестак кіраўніцтва праваслаўнай царквы пры расійскай місіі у Паўднёвай Амерыцы

(размяшчалася ў Буэнас-Айрэсе), праваслаўныя беларусы ў перыяд паміж 1909 1 1913 гг.

складалі каля 25-30 % ад агульнай колькасці вершкаў

. Значным быў працэнт выхадцаў з Бе-

ларусі і ў складзе "польскай" эміграцыі. Напрыклад, расійскі пасланнік у Буэнас-Айрэсе ў

Ліпені 1905 г. даводзіў да ведама міністра замежных спраў

____________________

Шпель В Беларусы у ЗША. С.61,63; Архіу знешняй палітыкі Расійскай імперьп (далей

-АЗПР1), ф. Асобы гшптычны аддзел, воп.474, спр.354, арк.72-73; Окущов И.К. Русско-

американский справочник. Н.-Й., 1913. С.131; Акаловгч Я. Рады для эмйрантау, каторые

едуць у Амерыку, а таксама размоую беларуска-англіцкія. С.9; Королев Н.В. Страны

Южной Америки и Россия. Кишинев, 1972. С.50; Лейтес КС. Русские рабочие в германском

сельском хозяйстве. Пг., 1914. С.14; МсАйюеш/ 01е ашкпсИзсЬеп ЗакопагЪе^ег т йег

Ке1Ьез УОП 1890 Ыз 1914. 5. 260; Бакунин М. Русскоподданные рабочие в Дании //

Сборник консульских донесений. ВыпЛУ. СПб., 1905. С.258.

АЗПР1, ф.П дэпартамент 1-1, воп.373. Р.1, спр.716, арк.1-3; Щербатский А.А.

Русская эмиграция в Соединенные Штаты // Известия Министерства иностранных дел.

1914. Кн.У1. С.44; Шлепаков А.Н. Иммиграция и американский рабочий класс в эпоху

империализма. М., 1966. С.54; Голас Радзгмы. 1993.15 крас.

Патканов С. Итоги статистики иммиграции в Соединенные Штаты Северной

Америки из России за десятилетие 1900-19Ш. СПб., 1911. С.14.

Г)ате М.А. \\^ог1о! 1тппегатлоп. \У1сЬ 5рес1а1 Кейгепсе 1о (;Ье Шкео

51а1е5. Ые\у

Уогк; ^опйоп, 1983. Р. 186.

РДГА, ф.796, воп.191, спр.148, арк.6; воп.199, спр.84, арк.9 адв.

381

Рассіі, што выхадцы з Гродзенскай губерні адыгрываюць важную ролю ў польскіх

суполках Бразіліі. Падобная карціна назіралася і ў ЗША

Аднак, нягледзячы на даволі значную дыяспару, беларусы не заявілі за мяжой аб

сабе як асобным народзе. Звычайна яны далучаліся да эканаміч-ных, палітычных,

культурных і рэлігійных арганізацый, якія стваралі за мяжой іншыя народы. Часцей за ўсё

беларусы-католікі далучаліся да палякаў, а беларусы-праваслаўныя - да рускіх

(велікарусаў). Гэта прыводзіла да пад-парадкавання іх ідэйным канцэпцыям і інтарэсам

адпаведных народаў. Другое пакаленне беларусаў (калі іх бацькі заставаліся на чужыне)

звычайна страчвала сувязь са сваей этнічнай радзімай і выхоўвалася ў адпаведнасці з

культурай краіны сталага пражывання.

Беларускія эмігранты, якія пакідалі Бацькаўшчыну да пачатку Першай сусветнай

вайны, былі слаба звязаны з беларускім адраджэнскім рухам, хаця беларуская

нацыянальная інтэлігенцыя цікавілася праблемамі эмігра-цыі. Тэма выезду на чужыну

знайшла адлюстраванне ў творчасці.Багдановіа,М.Гарэцкага, Л.Гмырака, А.Цехановіа ,Цёткі

.Пашкеві) іншых дзеячаў беларускай культуры. Практычна ўсе яны лічылі, што галоўная

прычына адыходу на чужыну хаваецца ў бяднотным становішчы сялян у Беларусі аднак

значэнне эміграцыі ацэньвалі па-рознаму. Большасць аўтараў бачыла ў замежным адыходзе

шкодную з'яву. Супраць эміграцыі выступалі напрыклад, А.Бульба (Я.Яленскі),

А.Луцкевіч, ВЛастоўскі. У артыкуле "Асцярога эмігрантам", надрукаваным у "Нашай

ніве" у сакавіку 1914 г., В.Ластоўскі пісаў: "Даўным даўно разумныя людзі казалі, што з

эмігранцкай гарачкі, якая была агарнула наш край, нічога добрага не выйдзе; тыя ж самыя

людзі казалі, што нам трэба не ў Амерыку ўцякаць са сваей старонні на вы-слуп

амерыканскаму капіталу, а на месцы ў сябе стварыць Амерыку... Выезд на чужыну выдумка

няўдалая для працавітых людзей і на выездзе ў Амерыку мала хто з працавітых людзей

разжыўся, апрача розных агентаў..."

. А. Луцкевіч увосень 1913 г. прапанаваў "стараніцца

замест эміграцый у Амерыку арганізаваць эміграцыю на сезонныя работы ў бліжэйшыя

краі (на лета), каб людзі вярталіся дахаты з грашыма і з навукай сельскай гаспадаркі паводлуг

практыкі. у чужых странах"

Толькі невялікая частка дзеячаў беларускага адраджэнскага руху лічы-ла, што

эміграцыя ёсць з'ява аб'ектыўная і да эмігрантаў трэба ставіцца як да часта беларускага

грамадства. 3 такіх пазіцый выступаў, у прыватнасці, рэ-дактар-выдавец "Нашай нівы"

А.Уласаў. Ён сцвярджаў, што Беларусь мае з ад'езду работнікаў за мяжу значны даход, і

прапаноўваў аблегчыць выезд за мяжу, арганізаваць курсы англійскай мовы для жадаючых

выехаць і падтры-маць суайчыннікаў у далёкай Амерыцы, як робяць гэта іншыя народы

По-гляд А. Уласава падзяляў таленавіты публўцыст Л.Гмырак, які ў 1914 г. ха-рактарызаваў

ЗША як краіну, "дзе ўсякая праца, як галавой, так і рукамі, лі-чыцца пачэснай". "Там усіх

людзей сумленных ды працавітых, чым бы яны ні займаліся, лічаць роўнымі, аднак

карыснымі і патрэбнымі грамадзянамі...", - пісаў ён, параўноўваючы ЗША з Беларуссю

Негатыўнае стаўленне да эміграцыі, якое выказвалі прадстаўнікі беларускага

адраджэння, тлумачылася тым, што свядомая беларуская інтэліген-

_____________________

АЗПР1, ф.Канцылярыя, воп.470, спр. 103, арк. 104; Ктель В. Беларусы у ЗША. С. 125-

126.

Наша шва. 1914. 7 сак.

Наша шва. 1913. 17 кастр.

Наша шва. 1911.30 студз.

Там жа.

382

цыя прыкладала асноўныя намаганні да арганізацыі суайчыннікаў непас-рэдна на

этнічнай радзіме і не мела магчымасці весці адпаведную работу на чужыне, куды выязджалі

найбольш актыўныя элементы грамадства. Толькі пасля рэвалюцыйных падзей 1905-1907

гг. за межамі Бацькаўшчыны апы-нулася невялікая колькасць беларускіх нацыянальных

дзеячаў - пераважна ў еўрапейскіх краінах, што былі бліжэй да Беларусі. У асноўным

беларуская палітычныя эмігранты накіроўваліся ў Галіцыю, якая ўваходзіла ў склад

Аўстра-Венгрыі. Найбольш вядомыя з прадстаўнікоў беларускай ін-тэлігенцыі, якія

працавалі ў Галіцыі, - Цётка і Ф.Аляхновіч. Уяўленні пра "беларускасць" у большасці

эмігрантаў з беларускіх губерняў адрозніваліся ад уяўленняў свядомай нацыянальнай

інтэлігенцыі. Звычайна тыя, хто выязджаў за мяжу з мэтаю заработку, захоўвалі пэўную

культурную адасобленасць (размаўлялі "хатняй" мовай, спявалі песні і т.д.). Некаторыя з

іх імкнуліся захаваць сваю прыналежнасць да Бацькаўшчыны для нашчадкаў. Напрыклад,

П.Бялянскі, які выехаў у ЗША у пачатку XX ст., загадаў, каб на яго магільнай пліце была

зроблена спасылка на тое, што ён з'яуляецца беларусам, і яго пажаданне было выканана

У1912 г. група вернікаў з Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў у Чыкага спрабавала

стварыць асобнае беларускае брацтва, аднак справу не давялі да канца з-за адсутнасці

аўтарытэтнага лідэра

. Больш актыўнымі уўгэтых адносінах былі католікі, якія напярэдадні

Першай сусветнай вайны стварылі ў Чыкага суполкі, дзе аб'ядноўваліся выхадцы з

Віленшчыны і Гродзеншчыны

. Аднак, як правіла, эмігранты разглядалі "беларускасць"

толькі як рэгіяналізм у рускай ці польскай супольнасці (у залежнасці ад веравызнання).

Спроба арганізацыі беларусаў у ЗША па нацыянальнаму прынцыпу была звязана з

дзейнасцю А.Сянкевіча, які эмігрыраваў туды у 1906 г. з в.Мі-калаеўшчына Мінскага павета.

Скончыўшы медыцынскі факультэт Балкі-морскага ўніверсітэта (штат Мэрылэнд), ён стаў

практыкуючым урачом, аднак сувязь з Бацькаўшчынай не страціў (напрыклад, перапісваўся

са сваім сябрам і сваяком Я.Коласам). А.Сянкевіч пачаў збіраць матэрыялы па гісто-рыі

беларускай эміграцыі ў ЗША і ў 1910 г. арганізаваў некалькі гурткоў сваіх землякоў. Але і

для яго справа аказалася занадта цяжкай, тым больш што ён разам з жонкай далучыўся да

амерыканскіх анархістаў і аддаў значную частку часу і сілы менавіта гэтай дзейнасці

Пасля 1917 г. А.Сянкевіч вярнуўся на радзіму і ў 20-х гг. XX ст. апісаў пачуцці ад

знаходжання за мяжой у аповесці "Вандраванне Васіля"

. Ёсць звесткі і пра іншыя прыклады

нацыянальна-культурнай працы сярод беларускіх эмігрантаў у ЗША. Так, у рукапісным

паведамленні для "Нашай Нівы" невядомага аўтара (магчыма, А.Уласава) напярэдадні

Першай сусветнай вайны гаварылася, што ў ЗША выйшла на беларускай мове кніга

"Тарас на Парнасе", два выданні "У дому лепей" Ельскага і інш. "Мы не ведаем, хто іх

выдае, але досыць таго, што чу-ецца отклік на нашу працу...", - пісаў складальнік нататкі

Таксама вядома, што ў 1913 г. у Гранд- Рэпідз (штат Мічыган) было створана дабрачыннае

і таварыства беларусаў і маларосаў, заснавальнікі якога імкнуліся ўсталяваць сувязі паміж

беларусамі і ўкраінцамі

_____________________

Беларус. 1956. 20 сак.

Ктель В. Беларусы у ЗША. С.99-100.

Беларус. 1966. Кастр.

Ктелъ В. Беларусы у ЗША. С.92.

Полымя. 1924. №2(10). С.106-111; 1926. №1. С.34-48.

БДАМЛ1М, ф.З, воп.1, спр.101, арк.156.

Ктель В. Беларусы у ЗША. С.85.

383

У цэлым работа па арганізацыі беларускіх эмігрантаў у ЗША у пачатку XX ст.

маштабных вынікаў не прынесла. У іншых краінах, куды выязджалі беларусы, такая

дзейнасць зусім не вялася.

Да грамадска-палітычнага жыцця замежных краін беларускія эмігранты таксама

ставіліся даволі пазітыўна. Толькі невялікая частка беларусаў далучылася да рабочага руху

за мяжой, удзельнічала ў выступленнях пратэсту (з эканамічнымі патрабаваннямі),

падтрымлівала сувязь з замежнымі прафцэнтрамі У ЗША эмігранты з Беларусі нават самі

стваралі прафсуполкі, напрыклад 103-1 расійска-польскі аддзел Аб'яднаных адзежных

работнікаў Амерыкі (Нью-Йорк, 1913 г.). Найбольш арганізаванымі былі беларусы, якія

працавалі ў ЗША ў прафсаюзах разборнікаў дамоў, шаўцоў, краўцоў і аўтамабільнай

індустрыі

. Актыўна далучаліся беларусы да арганізацый, якія стваралі палітычныя

эмігранты з Расіі. Напрыклад, беларусы ,уваходзілі ў склад Федэрацыі Саюзаў рускіх

рабочых у Амерыцы, што была створана выхадцамі з Расійскай Імперыі ў Чыкага ў 1910 г. 1

стаяла на анарХ1СЦК1Х ПаЗЩЫЯХ

Такім чынам, выезд беларускага насельніцтва замяжу ў 80-х гг. XIX ст. -1914 г. быў

з'явай шматпланавай. Ён патрабаваў вялікіх грашовых выдаткаў і не заўсёды прыносіў

прыбытак. Часам праца за мяжой прыводзіла да зня-сільвання і заўчаснай смерці

эмігрантаў. Разам з тым выезд за мяжу пашы-раў кругагляд эмігрантаў, спрыяў набыццю

імі новых працоўных і тэхніч-ных звычак. "Знаходжанне эмігрантаў у Амерыцы... аказвае

на перасялен-цаў самы дабратворны ўплыў, бо робіць іх больш культурнымі і прадукцый-

нымі ў працы, апрача гэтага прывучае да свядомага падпарадкавання закону і павагі да

чужой уласнасці", - адзначаў, напрыклад, у 1907 г. гродзенскі гу-бернатар

. "Выдатнай

школай" для эмігрантаў называлі ў 1913 г. ЗША і чыноўнікі расійскага міністэрства гандлю

і прамысловасці

. За мяжой эмірант мог увачавіцца ўбачыць як дрэнныя, так і добрыя бакі

жыцця, пазнаёміцца з дасканалымі прыладамі працы, яе аргатзацыяй і г.д. На змены ў

пахалогіі выхадцаў з Беларусі звярталі ўвагу амерыканскія сацыёлагі ў 1910 г. Так, апытаныя

імі выхадцы з Гродзенскай і Мінскай губерняў паказалі, што ў сябе на радзіме яны не чыталі

газет, а ў Амерыцы сталі цікавіцца навінамі і нават пачыналі чытаць кнігі і наведваць тэатр

Вельмі важным было тое, што работнікі з Беларусі набывалі ў замежжы вопыт арганізаванай

барацьбы за свае інтарэсы, знаёміліся з невядомымі раней тэорыямі ўдасканальвання

грамадскага ладу, і, паводле выказванняў сучаснікаў, вучыліся паважаць асобу ў сябе і ў

іншых людзях

Вялікай падмогай для хатняй гаспадаркі былі і заробленыя за мяжой грошы (хаця

эмігранты атрымлівалі грошай менш, чым замежныя рабо-чыя). Крыніцы сведчаць, што

напярэдадні Першай сусветнай вайны толькі з ЗША эмігранты штогод высылалі сумы ў

300-500 руб. і прывозілі з сабой ад 500 да 1000 руб.

Бясспрэчна, пры разумнай арганізацыі

замежнага ады-

______________________

Ктель В. Беларусы у ЗША. С.85.

Дзяржауны арх1у Расшскай Федэрацьп (далей - ДА РФ), ф.ДП-АА, воп.1914,

спр.12, 4.1-Ам, арк.2, воп.1916, спр.12. 4.1, арк.69, спр.12. Ч.1-Ам, арк.2; Ктель В. Беларусы

у ЗША С.89.

ДГА РБ, ф.18, воп.2, спр.6, арк.175.

РДГА, ф.23, воп.8, спр.248, арк.83.

НапШп 0.1тгтёга1:кт аз а Ьс1от ш Атепсап НЫогу. Ы.У., 1961. Р.91.

РДГА, ф.23, воп.8, спр.248, арк.83.

ДГА РБ, ф. 18, воп.2, спр.6, арк. 175; ДГА Ливы, ф.378, воп. 1900. ПА, спр.21,

арк.22,69,98, 163, 166; Офросимов Л.С. Отхожий промысел за океан. Обследование

Виленской губерний - СП.

384

ходу Беларусь магла б мець значную карысць, але тагачасная сістэма сацы-яльна-

палітычных адносін у Расіі гэтаму не спрыяла. Таму большую выгаду ад эміграцыі

атрымлівалі замежныя краіны, якія выкарыстоўвалі тайную і працаздольную сілу беларускіх

эмігрантаў, але практычна нічога не выдат-

оўвалі на іх падтрымку.

У часы Першай сусветнай вайны ў сацыяльна-эканамічным становішчы ;

рамадска-

палітычным жыцці эмігрантаў істотных змен не адбылося. Аднак менавіта тады беларуская

нацыянальная інтэлігенцыя зразумела неаб-ходнасць працы з эмігрантамі. У чэрвені 1916 г.

група беларускіх дзеячаў у Вільні (у тым ліку В.Ластоўскі) праз газету "Гоман" звярнулася

да су-родзічаў з адозвай, дзе гаварылася: "Нашы браты за акіянам, калі ласка, арга-нізуйцеся і

дайце нам палітычную падтрымку, якая нам тут так патрэбна. Інакш ваша Бацькаўшчына не

прабачыць вам таго, што вы толькі назіралі за тым, што адбываецца дома, і не дапамаглі

нам"

. Заклікі да суайчыннікаў сталі першай спробай усталяваць сувязь паміж Беларуссю і яе

сынамі і доч-камі, якія пакінулі Бацькаўшчыну ў пошуках лепшай долі. Практычная работа

па арганізацыі беларускай дыяспары ў ЗША і іншых краінах пачалася пасля 1917 г.

ГЛАВА 3

ТРЭЦЯЧЭРВЕНЬСКІ РЭЖЫМ У БЕЛАРУСІ. ГРАМАДСКІ РУХ

1. Усталяванне палітычнай рэакцыі. Барацьба "заходнерускіх" і

польскіхнацыяналістычных груповак з беларускімнацыянальным рухам. Увядзенне

земстваў

Палітычныя рэпрэсіі. Пасля паражэння рэвалюцыі 1905-1907 гг. у Расійскай

Імперыі склалася новая палітычная сітуацыя, характэрнай прык-метай якой было

ўсталяванне рэакцыі і тэрору. У многіх паветах і гарадах Беларусі да 1909 г. дзейнічала

"Палажэнне аб узмоцненай і надзвычайнай ахове". Царская адміністрацыя на месцах

карысталася правам выдаваць "абавязковыя пастановы". Гэтыя дакументы (губернскія,

павятовыя, гараденскія) рэгламентавалі ўсе бакі грамадскага жыцця насельніцтва і мелі сілу

закону.

Складваецца ўражанне, што "абавязковыя пастановы" рэгламентавалі кожны крок

жыхарў. Нават для паездкі на веласіпедзе ў межах аднаго павета патрэбен быў дазвол

паліцмайстра. За парушэнне ж гэтых правіл вінаватыя караліся турэмным зняволеннем да

трох месяцаў або штрафам да 3 тыс. руб.

Для падтрымкі рэжыму тэрору ў Беларусі дзейнічалі парныя атрады, актывізаваліся

суды і паліцыя. Праводзіліся вобыскі, арышты тых, каго ўлады

алічылі палітычна

ненадзейнымі. Турмы перапоўніліся. У 1908 г. праз турму Мінска прайшло больш за 24 тыс.

чалавек. Сярод іх было нямала арыштаваных па палітычных справах

Гоман. 1916. 27 чэрв.

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.430; ДГА Л1твы, ф.932, воп.1, спр.1, арк.27, 29.

385

Асабліва жорсткімі былі адносіны да рабочага класа і яго арганізацый. Тых, хто

прымаў удзел у рэвалюцыі, звальнялі з працы і заносілі ў "чорныя спісы". Уладкавацца на

новае месца такім людзям было амаль немагчыма. Супраць членаў Мінскай, Бабруйскай,

Барысаўскай і іншых сацыял-дэмак-ратычных арганізацый і груп вяліся судовыя справы.

Адкрыта праследа-валіся прафесіянальныя саюзы. Ніводная спроба стварыць легальныя

прафсаюзы ў Беларусі ў гэты час не мела поспеху. Тыя ж арганізацыі, што ўжо існавалі,

закрываліся з прычыны "незаконных дзеянняў". Незаконнымі абвяшчаліся патрабаванні

прафсаюзаў павялічыць заработную плату, правядзенне сходаў без санкцыі паліцыі,

умяшанне ў спрэчкі паміж прадпрымальнікамі і рабочымі і інш. За 1907-1910 гг. у

Беларусі было закрыта больш як 40 прафсаюзаў. У выніку да пачатку 1911 г. у

Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай губернях прафсаюзы былі цалкам разгромлены.

Заставаліся толькі пяць прафсаюзаў у Віцебскай губерні, адзін у Ашмянах, але і іх

дзейнасць была абмежаванай

Палітычны тэрор знайшоў сваё праяўленне і ў адносінах да друку. Пасля Маніфеста

17 кастрычніка 1905 г., які абвясціў свабоду слова ў Расійскай Імперыі, былі прыняты

часовыя правілы, згодна з якімі адмянялася папя-рэдняя цэнзура на перыядычны друк.

Аднак гэтыя правілы, як і прынятыя пазней для неперыядычных выданняў, былі настолькі

няяснымі і недаклад-нымі, што ў розных месцах трактаваліся па-рознаму. Пасля ж паражэння

рэвалюцыі іх трактоўка аказвалася звычайна не на карысць свабодзе слова.

У беларуска-літоўскіх губернях справамі друку гараваў часовы камітэт па друку,

створаны ў сакавіку 1907 г. Яго намаганнямі былі закрыты левыя выданні. Асаблівая ўвага

надавалася нярускамоўным выданням. Нават пазней, калі колькасць гэтых выданняў пачала

расці, з-пад увагі камітэта не губ-ляўся ніводны іх нумар. Усё, што, на думку цэнзараў,

магло быць выкары-стана супраць улад, забаранялася. Напрыклад, у 1911 г. камітэтам было

вынесена рашэнне накласці арышт на літоўскамоўную газету "lietuvus zineos" (№ 99) за артыкул

"Па жмудскіх дарогах". Артыкул пачынаўся словам!: "Тут прышэльцаў рускіх, пераселеных

урадам, даволі шмат". Словы гэтыя былі ўспрыняты як настрой літоўцаў супраць рускіх

перасяленцаў-старавераў

Цяжка было данесці і гістарычную праўду да беларускага народа з-за абмежавання

доступу да архіваў. Для таго каб атрымаць магчымасць карыстацца матэрыяламі

палітычнага архіва і архіва-музея М. Мураўёва, неаб-ходна было задаволіць улады не толькі

сваім "сацыяльным станам і навуко-вым цэнзам, але і палітычнымі перакананнямі'

Асаблівасці новага выбарчага закона. 3 чэрвеня 1907 г. II Дзяржаўная дума была

распушчана. Адначасова быў выдадзены новы выбарчы закон па выбарах у III Дзяржаўную

думу. Царам урад ішоў уразрэз з Маніфестам 17 кастрычніка 1905 г. "Асноунымі законамі

Расійскай Імперыі" (1906), якія забаранялі без дазволу Думы выдаваць новыя законы.

Галоўным натхняльнікам новага выбарчага закона быў "Савет аб'яднанага дваранст-ва" -

агульнарасійская дваранская групоўка, якая аказвала вялікі ўплыў на палітыку ўрада.

Многія члены "Савета..." выступалі наогул за ліквідацыю Думы, але зрабіць гэта было

даволі складана. Па-першае', такія дзеянні маглі б выклікаць новы рэвалюцыйны ўздым,

што вельмі непакояла цара і

_______________________

Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.431; История рабочего класса Белорусской

ССР. Т.1. С295; ДГА Лггвы, ф.932, воп.1, спр.31, арк.2.

ДГА Лоты, ф. 601, воп. 1, спр. 215, арк. 222.

Там жа, ф. 378, п/о 1912, спр. 15, арк. 9.

386

яго ўрад. Падругое, Дума стварала бачнасць існавання "парламента" у краіне для

заходніх крэдытораў

Па закону 3 чэрвеня памешчыцкая курыя атрымлівала 51 % агульнай колькасці

выбаршчыкаў Еурапейскай Расіі, у той час як па папярэдняму вы-барчаму закону (11 снежня

1905 г.) землеўладальнікі мелі большасць толькі у Мінскай і Палтаўскай губернях. Зараз жа

абставіны змяніліся на карысць землеўладальнікаў. Аднак беларускія губерні мелі свае

асаблівасці. Тут зем-леўладальнікі атрымлівалі большасць галасоў толькі ў Мінскай і

Магілёўскай губернях (адпаведна 51,9 1 51,2 %). Памешчынскія курыі Віленскай губерні

выбіралі 48 %, Віцебскай - 45,3, Гродзенскай - 41,1% выбаршчыкаў

. Гэта было звязана з

імкненнем урада абмежаваць прадстаўніцтва польскага два-ранства ў Думе. Разам з тым у

Беларусі захоўвалася адносна большае, чым у Еўрапейскай Расіі, прадстаўніцтва ад сялян -

29,5% (па Еўрапейскай Расіі - 22%). Гэта было зроблена з мэтай супрацьпаставіць на

выбарах польскім памешчыкам праваслаўных беларускіх сялян, якіх запісвалі

"руСКіМі"

Новы выбарчы закон значна скараціў колькасць выбаршчыкаў ад рабочага класа:

рабочыя страцілі каля палавіны выбаршчыкаў

. Рабочыя Мінскай і Гродзенскай губерняў

маглі выбіраць на губернскія сходы па два выбаршчыкі, Віленскай і Мінскай - па аднаму. У

шэрагу губерняў Расійскай Імперыі, у тым ліку і Віцебскай, як і па закону 11 снежня 1905 г.,

рабочыя наогул не атрымалі выбарчых правоў. Падставай для гэтага служы-ла тое, што

колькасць рабочых у адносінах да агульнай колькасці на-сельніцтва не давала ім такой

магчымасці.

Галоўнай асаблівасцю новага выбарчага закона было тое, што ў яго асно-ву былі

закладзены прынцыпы вялікадзяржаўнага шавінізму - ідэалогіі, якую арганізатар

трэцячэрвеньскага дзяржаўнага перавароту П. Сталыпін узвёў у ранг дзяржаўнай палітыкі.

"Дзяржаўная дума павінна быць рускай па духу, - адзначалася ў законе. - іншыя народнасць..

не павінны і не будуць уплываць на вырашэнне пытанняў чыста рускіх"

. Менавіта такім

падыхо-дам і тлумачыцца тое, што ў заходніх губернях царызм не даў перавагі па-

мешчыкам і захаваў адносна большае, чым у Еурапейскай Расіі ў цэлым, прадстаўніцтва ад

сялян. Згодна з новым выбарчым законам знізілася норма прадстаўніцтва ад польскіх і

закаўказскіх губерняў, а карэнныя народы Сярэдняй Азіі і Сібіры ўвогуле пазбаўляліся

права ўдзельнічаць у выбарах. Усяго выбарчым правам карысталася не больш за 15 %

насельніцтва Расійскай Імперыі

Па новаму выбарчаму закону ў шэрагу месцаў Расійскай Імперыі былі ўтвораны

асобныя "рускія" курыі. Такое права давалася рускаму (правас-лаўнаму) насельніцтву

Віленскай і Ковенскай губерняў, а таксама Варшавы, Закаўказзя. У Віленскай губерні

землеўладальнікі "рускай" курыі атры-малі 47,2 % месцаў выбаршчыкаў

______________

Лабаўскі М. М.- Дзяржауная дума у палгеычным жыцці Беларусі (1906-1907 гг.).

Мн., 1уУо. С. 13.

Тамжа.

Нарысы псторьп Беларуа. Ч. I. С. 422.

Аврех А. Я. Царизм и третьеиюньская система. М., 1966. С. 16.

НГАБ у Мшску, ф.2375, воп.1, спр.88. арк.5.

Нарысы гкторьп Беларус1. 4.1. С.422; Аврех А.Я. Царизм и третьеиюньская

система. ЗабауааММ. Дзяржауная дума у палітычным жыцці Беларусі (1906-1907 гг.).

С.14.

387

Закон даваў права міністру ўнутраных спраў дзяліць павятовыя з'езды

землеўладальнікаў і з'езды гарадскіх выбаршчыкаў на аддзяленні па нацыя-нальнасцях і ў

адпаведнасці з гэтым размяркоўваць колькасць выбаршчыкаў. Улічваючы просьбы аб

"ахове правоў карэннага рускага насельніцтва", якія паступалі з заходніх губерняў ад "Саюза

рускага народа", "Саюза 17 ка-стрычніка", у Гродзенскай, Міскай, Магілёўскай і сямі

паветах Віцебскай (акрамя Веліжскага, Гарадоцкага, Невельскага, Себежскага) губерні

з'езды землеўладальнікаў былі падзелены на два аддзяленні: рускае і польскае. Прычым да

рускага аддзялення далучаліся праваслаўныя беларусы, немцы, татары інш., да польскага -

беларусы-католікі.

Яшчэ больш складанымі меркаваліся гарадскія выбары. Так, у гарадах Мінскай

губерні першая курыя (буйная буржуазія) дзялілася на тры нацыянальныя аддзяленні -

"рускае", "польскае" і яўрэйскае. Кожнае з аддзяленняў павінна было выбіраць аднаго

выбаршчыка, незалежна ад колькасці насельніцтва. Напрыклад, у Мінскім павеце па аднаму

выбаршчыку выбіралі 154 "рускіх", 241 "паляк", 844 яўрэяў!

Другая гарадская курыя (дробная буржуазія) Мінскага, Гродзенскага і Бабруйскага

паветаў была падзелена на два аддзяленні: да першага ад-ноіліся асобы "рускай", да

другога - іншых нацыянальнасцей. У Віцебскім, Дзвінскім, Магілёўскім паветах

выдзялялася яўрэйскае аддзяленне

Такім чынам, выбарчы закон забяспечыў перавагу на выбарах "рускага"

насельніцтва Беларусі Далучэнне праваслаўных беларусаў да рускіх, ка-толікаў да палякаў

сведчыла аб адкрытым ігнараванні беларускага этнасу. Яўрэйская буржуазія практычна

пазбаўлялася магчымасці аказваць уплыў на вынікі выбараў нават у гарадах, дзе

большасць насельніцтва складалі яурэі.

Выбары ў III Дзяржаўную думу. Склад і пазіцыі ў Думе дэпутатаў ад Беларусі У

другой палове 1907 г. у цэнтры увагі усіх палітычных сіл і партый Расіі была выбарчая

кампанія ў III Дзяржаўную думу. Што тычыла-ся левых партый, то іх мясцовыя арганізацыі

да гэтага часу былі разгромлены або вельмі аслаблены. Тыя ж, што ўцалелі, уключыліся ў

перадвыбарчую барацьбу. 3 сацыялістычных партый толькі эсэры, не лічачы анархістаў,

байкатавалі выбары ў III Думу. Бальшавікі выступілі за выкарыстанне вы-барчай кампаніі і

думскай трыбуны ў мэтах пашырэння легальнай дзейнасці ў спалучэнні з падпольнай. Сярод

меншавікоў і бундаўцаў панавала ліквіда-тарская ідэя. Яны выступалі за легалізацыю

РСДРП, адмову ад падпольнай дзейнасці. Практычна на такіх жа пазіцыях стаяла і

Беларуская са-цыялістычная грамада.