Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

аддзяленні Паўночнага банка быў створаны "Камітэт запалкавых фабры-кантаў

Заходняга краю"

. Праз тры гады беларускія запалкавыя фабрыкі ўвайшлі ў склад

новаўтворанага "Рускага таварыства запалкавага гандлю"

. Часам здаралася, што беларускія

прадпрымальнікі былі ініцыятарамі агульнарасійскіх манапольных аб'яднанняў. Так, князь

Друцга-Сакалінскі быў сярод тых, хто ў 1912 г. стварыў трэст дрожджа-вінакурных заводаў, у

якія пер-шапачаткова ўвайшло Збпрадпрыемстваў загульнымкапіталаму 15 млн руб.

У канцы XIX - пачатку XX ст. у Беларусі склалася дастаткова зладжаная сістэма

крэдытна-банкаўскіх устаноў, як дзяржаўных, так і прыватных. Яна паспяхова абслугоўвала

патрэбы дзяржавы і рыначнай эканомікі. На чале гэ-тай сістэмы, як і раней, стаяў Дзяржаўны

банк і яго губернскія аддзяленні. Праз Дзяржаўны банк ажыццяўлялася і камерцыйнае

крэдытаванне. На-прыклад, паводле падлкау 3. Шыбею, у 1909 г. агульная сума крэдытаў

Мінскага аддзялення Дзяржбанка (2,8 млн руб.) размяркоўвалася наступным чынам: лясная

справа - 46,9 %, грашовыя аперацыі -18,9, мясцовы гандаль -17,3, фабрычна-заводскія

прадпрыемствы - 14,0, сельская гаспадарка - 2,9 %

Сістэма прыватнага банкаўскага камерцыйнага крэдыту ў Беларусі складалася з

Мінскага камерцыйнага банка і філіялаў акцыянерных банкаў небеларускага паходжання,

часцей за ўсе пецярбургскага ці маскоўскага. Мінскі камерцыйны банк перажываў перыяд

працяглага крызісу. Кошт яго акцый на Пецярбургскай біржы ў 1899-1906 гг. знізіўся з 325

да 200 руб. Пры гэтым з 1905 г. іх продаж вёўся ніжэй за намшальную цану ў 250 руб.

1906 г. колькасць аперацый банка значна паменшылася. 31 ліпеня 1908 г. агульны сход

акцыянераў вырашыў пачаць ліквідацыю спраў. 315 красавіка 1912 г. актывы і пасівы

Мінскага камерцыйнага банка перайшлі да Азова-Данскога банка

Крах Мінскага камерцыйнага банка не прывёў да распаду ўсёй крэдыт-на-банкавай

сістэмы рэгіёна. У Беларусі мелася дастаткова шырокая сетка банкаўскіх устаноў. На

працягу 1870-1914 гг. у 14 населеных пунктах Бела-русі дзейнічала 57 мясцовых банкаў і

аддзяленняў банкаў, праўленне якіх раз-мяшчалася па-за яе межамі. Асаблівасцю іх развіцця ў

1900-1914 гг. было тое, што колькасць улжова-ссудных аперацый прыватных камерцыйных

банкаў і іх філіялаў узрасла ўдвая і склала прыкладна палову крэдытаў, у той час як

колькасць крэдытаў губернскіх аддзяленняў Дзяржбанка паменшылася амаль што у 3,5 раза

і склала крыху больш чым 15 % ад агульнай колькасці ўсіх крэдытаў

Галоўнымі дзеючымі асобамі ў галіне камерцыйнага крэдыту выступалі банкіраўскія

дамы і канторы. Іх уладальнікі нярэдка спалучалі банкаўскія

______________________

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. 1900-1917. Мн., 1963. С.22, 23;

Шибеко З.В. Минск в конце XIX - начале XX в. С. 18.

НечуятовП.Я. Спичечная промышленность дореволюционной России. Л., 1956. С.39-

40.

ПогребинскийА.П. Государственно-монополистический капитализм в России.

М., 1959. С.38.

Шибеко З.В. Минск в конце ХIX - начале XX в. С.51.

Русские банки. Справочные и статистические сведения о всех действующих

в России

государственных, частных и общественных кредитных учреждениях (Год четвертый).

СПб., 1908. С.60-61.

Шибеко З.В., Шибеко С.Ф. Минск: Страницы жизни дореволюционного

города. Мн., 1990. С.273; Экономика Белоруссии в эпоху империализма. 1900-1917. Мн.,

1963. С.317.

Тимошенко В.В. Кредитная система Белоруссии в начале XX в. //

Исторические записки. М., 1965. Т.78. С.65-66

364

аперацыі з вядзеннем гандлю, бо валодалі прамысловым прадпрыемствам. На

студзень 1910 г., паводле даных Міністэрства фінансаў, у Расійскай Імпе-рьі налічвалася 287

банкаўскіх кантор. Першае месца па іх колькасці зай-малі літоўска-беларускія губерніі (99),

потым ішлі польскія (42) і паўднёвыя (33) губерні

. Дробныя крэдыты магчыма было

атрымаць праз таварыства 3"заемнага крэдыту і пазыка-ашчадныя касы.

Транспарт і шляхі зносін. Пасля некаторага перапынку ў Беларусі зноў пачалося

інтэнсіўнае чыгуначнае будаўніцтва. Як і раней, яно вялося з улікам палітычных

стратэгічных інтарэсаў Расійскай Імперыі, але ў Мірны час чыгункі працавалі менавіта на

беларускую эканоміку і з'яўляліся яе сістэмаўтваральнай часткай.

У 1902 г. у выніку будаўніцтва чыгункі Віцебск-Жлобін Магілёў апошнім з

беларускіх губернскіх гарадоў атрымаў чыгуначную сувязь. На поўдні Беларусі ўзнік

Жлобінскі чыгуначны вузел. Адразу пасля гэтага пачалося будаўніцтва чыгуначнай лініі

Полацк-Сядлец (590 вёрст). Яна прайшла праз Вілейку, Маладзечна, Ліду, Маеты,

Ваўкавыск, Свіслач і ў 1907 г. была здадзена ў эксплуатацыю.

Характэрнай рысай таго часу стала будаўніцтва чыгуначных адгаліна-ванняў ад

асноўных магістралей для абслугоўвання мясцовых патрэб. Гэта былі чыгуначныя веткі

Асіповічы-Старыя Дароп-Урэчча, Вярэйцы-Градзянка, Васілевічы-Хойшга. Адначасова

ішла мадэрнізацыя ўжо існуючых чыгуначных ліній, будаўніцтва дадатковых пуцей,

чыгуначных станцый і прыпыначных пунктаў.

Таксама не спыняліся і мясцовыя ініцыятывы па будаўніцтву чыгунак. Так, у 1909-

1910 гг. праводзіліся дэталёвыя пошукі трасы Бранск-Магілёў, Рослаўль-Магілёу,

Магілёў-Мінск-Гродна. Праект атрымаў назву "Беларуская чыгунка". Яна павінна была

адкрыць доступ да прамога чыгуначнага шляху зносін такім старажытным беларускім

гарадам і мястэчкам, як Хомск, Клімавічы, Чэрыкаў, Чавусы, Беразяно, Ігумен, Карэлічы,

На-вафудак, Дзятлава

. У куменскім павеце мясцовыя памешчыкі і прамыс-лоўцы ў 1902

і1911 гг. двойчы хадайнічалі аб будаўніцтве чыгуначных ліній Барысаў-Ігумен-Мар'іна Горка

іІгумен-Смілавічы-Мінск .

У 1901-1913 гг. увайшло ў эксплуатацыю амаль 30 % чыгуначнага па-латна, якое

мелася ў Беларусі напярэдадні Першай сусветнай вайны. У 1913 г. насычанасць Беларусі

чыгункамі была ў 1,8 раза вышэй, чым па Еурапейскай частцы Расійскай Імперыі

Рэйкавы транспарт паскорыў прагрэс паштовай сувязі, якая стала больш

маштабнай. Разам з тэлеграфам пачаў ужывацца і тэлефон. У 1910 г. тэлефонную сувязь

мелі 12 беларускіх гарадоў (усе губернскія, а таксама Быхаў, Бабруйск, Барысаў, Гомель,

Горкі, Пінск, Рэчыца, Слонім)

. Першай беларускай тэлефоннай міжгародняй лініяй стала

лінія Мінск-Барысаў.

Водныя шляхі зносін пасля доўгатэрміновага перапынку, у выніку развіцця

чыгуначнага транспарту ў пачатку XX ст. зноў прыцягнулі да сябе ўвагу. Быў дэталёва

распрацаваны праект Чарнаморска-Балтыйскага водна-

_______________

АнаньичБ.В. ПравовоеположениебанкирскихзаведенийвРоссии(1800-егоды-

1914г.)// Социально-экономическое развитие России. М., 1986. С.213.

Тигенгаузен Ф.Г. Проект сооружения железнодорожных линий Брянск-Могилев, I

ославль-Могилев, Могилев-Минск и Минск-Гродно по изысканиям, произведенным в -909 г.

2. Часть техническая. СПб., 1910. С.1, 3.

НГАБ, ф.327, воп.1, спр.22, арк.10-10 ад.; спр.1412, арк.22.

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. 1900-1917. С.195.

Города России в 1910 году. СПб., 1914. С.102-103.

365

га шляху (Херсон- Рыга), часткай якога павінна была стаць рэканструява-ная

Бярэзінская водная сютэма. Існавалі планы перабудовы іншых бела-рускіх водных

шляхоў. Напярэдадні Першай сусветнай вайны ў паўноч-на-заходніх губернях на 1 тыс.

квадратных вёрст прыходзілася 46 вёрст водных шляхоў у той час як па 50 губернях

Еурапейскай Расіей гэты паказ-чык складаў прыкладна 19 вёрст

Водныя і сухапутныя шляхі зносін, як і раней, знаходзіліся ў падпарад-каванні

акругоў. 3 1901 г. Ковенская акруга шляхоў зносін у сувязі з пераво-дам яе галоўнага

ўпраўлення ў Вільню атрымала назву Віленскай. У сферу яе дзейнасці ўваходзілі

Віленская, Віцебская, Гродзенская, Ковенская і Мінская губерні. Магілёўская губерня

адносілася да Кіеўскай акруг шляхоў зносін. Усяго ў паўночна-заходніх губернях у 1913 г. на

1000 квадратных вёрст прыходзілася прыкладна 322 вярсты грунтова-шашэйных дарог

Новым сродкам транспарту стаў аўтамабіль. У 1909-1914 гг. некаторыя беларускія

гарады і населеныя пункты звязвалі рэгулярныя аўтамабільныя маршруты

Знешні і ўнутраны гандаль. Гандаль у Беларусі ў пачатку XX ст. адлюст-роўваў як

пашырэнне рэцыянальнага, унутрыбеларускага рынку, так і яго цесную сувязь з

агульнарасійкім і замежнымі, у першую чаргу заход-нееурапейскімі, рынкамі

Мясцовая прамысловасць паспяхова забяспечвала насельніцтва таварамі. Прычым

калі попыт заможных слаёў грамадства ў нейкай ступені забяспеч-ваўся і прывазнымі

таварамі, то беларускі селянін аддаваў перавагу тайным рамесна-саматужным мясцовым

вырабам. Гэта стварала эканамічны падму-рак для досыць трывалага захавання традыцый

рамеснай вытворчасці. У такіх умовах гандаль і мясцовая прамысловасць выбіралі для сябе

аптымальныя ва-рыянты развіцця, што рабіла рыначныя адносіны больш трывалымі

У цэлым Беларусь мела экспартна арыентаваную эканоміку. Па-раней-шаму па

агульных паказчыках пераважаў вываз сельскагаспадарчай прадукцыі і лесаматэрыялаў.

Разам з тым адбыліся змены ў структуры экспарту. Устойлівым попытам на знешнім рынку

сталі карыстацца не толькі бела-руская сыравіна (лён, мяса і жывёла, птушка, яйка, сыры лес),

але і вырабы сельскагаспадарчай прамысловасці (масла, сыр, крухмал), а таксама

фабрычна-заводскай вытворчасці (папера, запалкі, шыльная пража, ап-рацаваныя скуры).

Як і раней, Беларусь заставалася раёнам развітога віна-курства, чыя прадукцыя

перавышала патрэбу мясцовага рынку і ў значнай колькасці ішла за межы беларускіх

губерняў.

У пачатку XX ст. Беларусь цалкам пераўтварылася ў раён увозу збожжа-вых грузаў.

Вываз збожжа за мяжу быў нязначны. Асноўная маса беларускага збожжа шла на ўнутраны

рынак для спажывання мясцовым насельніцтвам і на патрэбы вінакурнай і піваварнай

прамысловасці. Захоўваўся стабільны попыт на беларускі лён. У 1901 -1913 гг. на Беларусь

прыходзілася 10,4 % усе-расійкага вывазу льновалакна. Штогод вывозілася каля 1530 тыс.

пудоў льнянога семя

Вываз малочных прадуктаў (у сярэднім за год) у 1911-1913 гг. у параўнанні з 1901-

1905 гг. павялічыўся больш чым у два разы, з 261 тыс.

_____________________

Моравский А. Экономическое положение Литвы и Белоруссии. М., 1918.

С.18.

Там жа.

Киштъшов А., Козлов Л. Автомобиль на Беларуси. 100 лет. Мн., 1996. С.31-34.

Бейлъкин Х.Ю. Сельскохозяйственный рынок Белоруссии. 1861-1914 гг. С.188.

366

пудоў да 538,5 тыс. пудоў. У 1901-1913 гг. з Беларусі штогод вывозілася прыкладна

40-50 тыс. галоў жывёлы

Большая частка вывазной прадукцыі жывёлагадоўлі ішла ў Польшчу, Германію,

Пецярбург, Рыгу і іншыя буйныя гарады. Але галоўным месцам збыту ўсёй

сельскагаспадарчай прадукцыі з'яўляўся мясцовы рынак, што выразна сведчыла аб даволі

высокім для таго часу ўзроўні развіцця прамыс-ловасці і працэсаў урбанізацыі ў Беларусі.

Буйны, аптовы гандаль канчаткова зацвердзіўся як выключна гарадская з'ява. Ва

ўмовах інтэнсіўнага тавараабмену ў Беларусі мясцовыя гарады і асобныя мястэчкі,

набліжаныя па сваіх памерах і ролі да гарадоў, асабліва тыя, што сталі чыгуначнымі вузламі,

набывалі выразную гандлёвую функцыю. Гэта дапамагала ім узмацняць эканамічнае

ўздзеянне на сельскія ва-коліцы, звязваць у адзіны рыначны вузел асобныя паселішчы і

мясціны

Прынцыпова новай з'явай у арганізацыі гандлю стала ўзнікненне бірж. У 1904 г. быў

зацверджаны статут Мінскай лясной біржы. У 1906 г. пачала дзейнічаць Гродзенска-

Тібаўская гандлёва-прамысловая біржаваяарцель, з 1912 г. - Віцебская гандлёвая біржа (адна

з 18 гандлёвых бірж Расійскай Імперыі, што мелі дачыненне да гандлю льном)

Буйныя прадпрыемствы мелі свае гандлёвыя аддзяленні ў розных гара-дах.

Напрыклад, у 1914 г. Добрушская папяровая фабрыка мела прад-стаўніцтвы ў Мінску,

Вільне, Варшаве, Кіеве, Адэсе, Елізаветградзе, Расто-ве-на-Доне, Саратаве, Харкаве

Шырокай наладжанай сістэмай збыту ка-рысталіся запалкавыя фабрыкі.

Рост гарадоў і развіццё камунальнай гаспадаркі. Урбанізацыя - най-больш

паказальнае сведчанне пашырэння і ступені развіцця індустрыяльнага грамадства. На

рубяжы Х1Х-ХХ стст. меліся ўсе эканамічныя падставы для ўрбанізацыі Беларусі, г. зн. у

першую чаргу для павелічэння колькасці гандлёва-прамысловага насельніцтва за кошт

земляробчага. Працэс урбанізацыі знаходзіў сваеё адлюстраванне ў росце гарадскіх

паселішчаў, кан-цэнтрацыі насельніцтва і асабліва ў буйных гарадах, у распаўсюджанені

рыс гарадскога жыцця на ўсю сетку населеных пунктаў.

Усяго ў Беларусі перад пачаткам Першай сусветнай вайны налічвала-ся 45 гарадоў.

Захоўвалася старая градацыя гарадоў на чатыры губернскія (Віцебск, Гродна, Магілёў,

Мінск), 31 павятовы (Ашмяны, Бабруйск, Ба-рысаў, Брэст, Вілейка, Ваўкавыск, Гомель,

Гарадок, Горкі, Дрыса, Ггумен, Клімавічы, Кобрын, Лепель, Лща, Мазыр, Мсціслаў,

Навагрудак, Орша, Пінск, Полацк, Пружаны, Рэчыца, Рагачоў, Слонім, Слуцк, Стары

Быхаў, Сянно, Чавусы, Чэрыкаў) 110 пазаштатных (Адэльск, Бабшавічы, Відзы,

Докшыцы, Друя, Копысь, Нясвіж, Радашковічы, Смаргонь, Сураж).

Гарадавое палажэнне 1892 г. распаўсюджвалася ў поўным аб'ёме на 15 гарадоў

(Бабруйск, Брэст, Віцебск, Гомель, Гродна, Мінск, Магілёў, Исцклау, Орша, Пінск,

Полацк, Рагачоў, Слонім, Чавусы, Чэрыкаў). Астатнія 30 з-за недастатковасці гарадскіх

сродкаў і гандлёва-прамысловага развіцця атрымалі згаданае палажэнне ў спрошчаным

выглядзе (без абран-гя гарадскіх дум, а тольга ўпраў).

Бейлькин Х.Ю. Сельскохозяйственный рынок Белоруссии. 1861-1914 гг. С.203,

ШыбетЗ.ГарадыБеларуа(60-ягадыXIX-пачатакXXстагоддзяу). С.119,122-125.

Бейлькин Х.Ю. Сельскохозяйственный рынок Белоруссии. 1861-1914 гг.

С.224.

РДГА, ф.117, воп.1, спр.52, арк.42 ад.

367

Да 80 % гарадскога жыллёвага фонду складалі аднапавярховыя жы-лыя дамы.

Найвышэйшы паказчык каменнай забудовы, паводле даных за 1910 г. (ад 40 да 47 % усёй

забудовы), назіраўся ў Гродне, Брэсце і Лідзе

. Вадаправод у 1910 г. быў у сямі гарадах -

чатырох губернях, а таксама Гомелі, Мазыры і Слоніме. У Мінску дзейнічала конка, у

Віцебску - трамвай. Напярэдадні Першай сусветнай вайны былі распрацаваны планы

ажыццяўлення трамвайнага руху ў Бабруйску, Брэсце, Гомелі, Гродне, Мінску.

Найвышэйшы ўрбанізацыйны паказчык для тагачаснай Беларусі нале-жыць

Гомелю. У 1913 г. Гомель разам з Мінскам і Віцебскам уваходзіў у тройку буйнейшых

беларускіх гарадоў з насельніцтвам больш за 100 тыс. ча-лавек. За 50 гадоў (1863-1913) Яго

насельніцтва павялічылася прыкладна ў восем разоў, з 12,6 тыс. да 100,5 тыс. чалавек

Развццё шляхоў зносін, прамысловасці, гандлю набліжала некаторыя мястэчкі і

чыгуначныя станцыі да ўзроўню гарадоў, але ўлады гэтага не улічвалі. Толькі Смаргонь у

1904 г. атрымала статус горада. Астатнія просьбы жыхароў шэрагу населеных пунктаў

Беларусі аб наданні ім гарадскіх правоў засталіся безвыніковымі Так, у кастрычніку 1902 г.

з адпаведным прашэннем на імя магілёўскага губернатара звярнуліся жыхары мя-стэчак

Жлобіна і Карпілаукі (Рагачоўскі павет). Яны паведамлялі, што абодва мястэчкі фактычна

зліліся ў адзін населены пункт, са значнай коль-касцю жыхароў (каля 11 тыс. чалавек),

буйным чыгуначным вузлом , прыс-танню на Дняпры. Пасля працяглага, чатырохгадовага,

разгляду прашэння ўлады вырашылі "пакінуць яго без наступстваў"

______________________

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. 1900-1917. С.171, 172.

Шыбека 3. Гарады Беларуа (60-я гады XIX - пачатак XX стагоддзя)'). С.62.

НГАБ, ф.2013, воп.1, спр.Ю, арк.1-5 ад., 41 ад.

368

Па колькасці, складу х занятках насельніцтва, ролі ў прамысловасці, гандлі і

транспартных зносінах на афіцыйны гарадскі статус і адпаведна га-радское самакіраванне

маглі прэтэндаваць такія населеныя пункты, як Ба-ранавічы, Глыбокае, Дуброўна, Жлобін,

Маладзечна, Шклоў.

У цэлым урбанізацыя ў Беларусі выявіла тэндэнцыю да павелічэння ролі буйных

гарадоў у жыцці грамадства. Вакол іх ствараліся ўрбанізаваныя зоны

. Аднак гэты паказчык не

насіў характару выключнай і лакальнай з'явы, а толькі завяршыў ўрбанізацыйную піраміду

Беларусі аснову якой складалі дробныя гарады і буйныя мястэчкі. У іх канцэнтравалася

больш за палову гараджан.

3. Дэмаграфічныя працэсы. Ахова здароўя

Дэмаграфічнае становішча. Важнай асаблівасцю дэмаграфічных зруіхаў у Беларусі ў

пачатку XX ст., у параўнанні з другой паловай XIX ст., было больш значнае павелічэнне

агульнай колькасці і ўдзельнай вагі гарадскога насельніцтва пры тых жа высокіх тэмпах

натуральнага прыросту сельскіх жыхароў. Так, калі з 1863 па 1897 г. сельскае насельніцтва

Беларусі вырасла на 94,3 %, а гарадское - на 86,7, то з 1897 па 1913 г. рост гараджан склаў

50,1, а вяскоўцаў - 36,6 %. Гэта сведчыла пра нарастанне ўрбанізацыйных працэ-саў. У

цэлым тэндэнцыя да апераджальных тэмпаў росту насельніцтва краю, якая праяўлялася ў

другой палове XIX ст., набыла новы імпульс: з 1897 па 1913 г. яно павялічылася ў 1,4 раза,

або на 38,0 %.

Рост насельніцтва краю забяспечваўся выключна за кошт яго натуральнага

прыросту. Іміграцыя ў Беларусь з іншых рэгіёнаў Імперыі адбывалася на працягу ўсяго

перыяду, але гэта былі аднолькавыя выпадкі, таму ніякага ўплыву на дынаміку

насельніцтва яны аказаць не маглі На працягу 14 пе-Радваенных гадоў высокія тэмпы

натуральнага прыросту насельніцтва захоўваліся (табл. 13).

_______________________

Шыбека 3. Гарады Беларусии (60-я гады XIX - пачатак XX стагоддзяў). С.94.

369

Выключэнні складалі толькі неспрыяльныя гады: 1903 і 1910 гг. -усплеск эшпідэміі,

1905 г. - расшска-японская вайна, 1908 г. - неураджай і голад. У гэтыя гады назіралася

павышаная смяротнасць.

Паводле даных табл. 13 можна меркаваць аб рэгіянальных асаблівасцях

натуральнага прыросту насельніцтва Беларусі. Самымі высокімі яго тэм-памі вылучаліся

Мінская і Магілёўская губерніі - 19-20 чалавек на тысячу жыхароў. Іх паказчыкі былі

вышэйшымі за сярэдні па Еурапейскай Расіі. Найболыл павольна (сярод пяці губерняў)

расло насельніцтва Віленскай губерні (13,1 %о), за ей у парадку павелічэння каэфіцыента

ішлі Гродзен-ская і Віцебская губерні - адпаведна 13,3 і 14,6 %. У цэлым пажаданы

каэфіцыент натуральнага прыросту быў характэрны для рэгіёнаў краю са значнай

удзельнай вагой каталіцкага насельніцтва.

Дадзеныя асаблівасці абумоўлены рознымі зыходнымі паказчыкамі ўзроўняў

нараджальнасці і смяротнасці па губернях. У 1900 г. узровень смяротнасці ва ўсіх пяці

губернях быў прыкладна аднолькавым, нараджальнасць жа ў Мінскай і Магілёўскай

губернях была ў сярэднім на 18 % вышэйшай.

370

Да 1913 г. зніжэнне абодвух паказчыкаў узнаўлення насельніцтва ішло фактычна

сінхронна. Нараджальнасць у Мінскай і Магілёўскай губернях працягвала заставацца

вышэйшай, што і абумовіла тут павышаны прырост насельніцтва на працягу ўсяго

перыяду. У цэлым сельскае насельніцтва цалкам расло за кошт натуральнага прыросту.

У параўнанні з Беларуссю ў сярэднім па Еўрапейскай Расіі за той жа час тэмпы

зніжэння нараджальнасці аказаліся ў 1,5 раза, а смяротнасці прыкладна ў два разы больш

павольнымі. У цэлым па паказчыках узнаўлення на-сельніцтва Беларусі знаходзілася на

ўзроўні краін Усходняй Еўропы.

Гарадское насельніцтва кожны год павялічвалася на 20,5 тыс. чалавек. На тэрыторыі

Беларусі налічвалася 45 гарадоў. Нягледзячы на тое што ў эканамічным жыцці важная

роля належала сярэднім і дробным гарадам, роля буйных (звыш 40 тыс. жыхароў) увесь

час узрастала. У 1913 г. яны сканцэнтравалі ўжо 54,8 % усіх гараджан Беларусі. Хуткімі

тэмпамі рос Віцебск. Яго насельніцтва з 1897 па 1913 г. павялічылася з 65,9 тыс. да 103,6

тыс. чалавек, або на 57,2 %. Больш павольна расло насельніцтва Мінска - з 90,9 тыс. да

116,7 тыс. (28,7 %). Небывалы рост паказаў Гомель. Са звычайнага "сераднячка" з

насельніцтвам у 36,8 тыс. (1897) ён стаў напя-рэдадні Першай сусветнай вайны

індустрыяльным цэнтрам поўдня Бела-русі з насельніцтвам 100,5 тыс. чалавек. У цэлым

урбанізацыйныя працэсы з цэнтра і захаду Беларусі перамясціліся на поўдзень і поўнач, што

дазволіла выраўняць ступень урбан1іацыі розных рэгіёнаў. У 1913 г. буйных гарадоў было

сем. Акрамя трох вышэй названых "стотысячнікаў", да іх адносіліся Гродна (61,6 тыс.),

Брэст (57,3 тыс.), Магілёў (54,2 тыс.) і Бабруйск (45,3 тыс.). Сярэдніх гарадоў з

насельніцтвам 10-40 тыс. чалавек налічвалася 17, з іх найбольш буйнымі былі Пінск (39,0

тыс.) і Полацк (30,3 тыс.). Астатнія мелі насельніцтва менш чым 10 тыс. чалавек.

У рэцыянальных адносінах найбольшай ступенню ўрбанўзацыі ў 1913 г. вылучыўся

захад (Брэст, Ваўкавыск, Гродна, Кобрын, Ліда, Навагрудак, Адэльск, Ашмяны, Пружаны,

Слонім, Смаргонь) цэнтр (Бабруйск, Бары-саў, Вілейка, Докшыцы, Ігумен, Мінск, Нясвіж,

Радашковічы, Слуцк) Бела-русі - адпаведна 24,4 1 23,6 % усяго гарадскога насельніцтва.

Поўнач і поўдзень сканцэнтравалі адпаведна 19,2 1 19,0 % гараджан. Астатнія 13,8 %

прыпадалі на ўсход

. Аддаленасць ад чыгуначных шляхоў зносін на ўсходзе абумовіла тут

запаволеныя тэмпы горадаўтварэння. У цэлым нягледзячы на значны рост гарадскога

насельніцтва Беларусі, яго ўдзельная вага за 1897-1913 гг. павялўчылася неістотна - з 10,1

да 11,0 %. Яе павелічэнню процідзейнічаў высокі натуральны прырост сельскіх жыхароў.

Папаўненне гарадскога насельніцтва ішло пераважна за кошт міграцый Роля

натуральнага прыросту заставалася другараднай. Пры гэтым міра-цыйныя працэсы ў

гарады за межы Беларускага рэгіёна з кожным годам нарасталі.

Пэўныя зрухі адбыліся ў этнічнай самаіндэнтыфікацыі насельніцтва паўднёва-

заходняй Беларусі .Так, калі, паводле перапісу 1897 г., абсалютная большасць жыхароў

Кобрынскага павета (79,6 %) адпаведна роднай мове

Днесла сябе да ўкраінцаў, то ў 1913

г., згодна з данымі Гродзенскагастат-камітэта, 85,7 % лічылі сябе беларусамі. За гэты ж

перыяд, паводле даных

ои жа крышцы, павялічылася ўдзельная вага беларусаў і ў іншых

паветах:

________________

Шыбека 3. Гарады Беларусі (60-я гады XIX- пачатак XX стагоддзяу). С.61.

Там жа. С.218-220.

371

Гродзенскім - з 65,7 да 69,0 %, Ваўкавыскім - з 82,4 да 88,0, Пружанскім – з 75,5 да

88,0%.

Міграцыі ў гарады і іншыя месцы імперыі. Высот натуральны прырост насельніцва,

перш за ўсё сельскага, рост адноснай перанаселенасці гарадоў і вёсак, існаванне "рысы

аселасці" абумовы ў пачатку XX ст., асабліва пасля рэвалюцыі 1905 - 1907 гг., шырокія

міграцыйныя патокі народных мас. Разам з прасторавай узмацнілася і сацыяльная

мааштабнасць насельніцтва -міжсаслоўныя пераходы, выкліканыя ўзроўнем даходаў,

зменай месца жыхарства і заняткаў.

Дэмаграфічны выбух у вёсцы і як вынік адносная перанаселенасць, абез-зямельванне і

сацыяльнае расслаенне - з аднаго боку, рост фабрычнай і ра-меснай вытворчасці, шляхоў

зносін, сферы паслуг - з другога, выклікалі хуткі адток лішніх рабочых рук з вёскі ў гарады.

Аднак гэты працэс тар-мазіўся сканцэнтраванасцю ў гарадах Беларусі яурэйскага

насельніцтва, якое з-за слаба развітой прамысловасці не магло знайсці сабе заняткаў. На

мяжы стагоддзяў прыток у гарады вяскоўцаў некалькі аслабеў. У 1896-1902 гг. асноўнай

крыніцай папаўнення гарадскога жыхарства (92,7 %) ста-новяцца яурэі мястэчак, пасля чаго

іх удзельная вага ў механічным прытоку перасяленцаў скарачаецца да 40 %. Такія рэзкія

змены ў структуры пры-росту гараджан былі выкліканы шэрагам прычын. Рост гарадоў

прыводзіў да звужэння рамеснай прамысловасці і дробнага гандлю. Гэта вымушала

бяднейшыя пласты яурэйскага грамадства, якія ў асноўным займаліся ме-навіта гэтымі

відамі дзейнасці, шукаць сабе занятак у іншых месцах "рысы аселасці" або выязджаць за

межы імперыі. Міграцыйную хвалю, у асноўным на Амерыканскі кантынент, выклікалі

таксама яурэйскія пагромы ў перыяд рэвалюцыі 1905-1907 гг., рост антысемщюх настрояў

у цэлым.

Шлях беларускіх сялян у мясцовыя гарады быў у пэўнай ступені "расчышчаны",

тым больш што рост буйной прамысловасці патрабаваў маладых рабочых рук. Аднак

гарадская прамысловасць развівалася недастаткова, каб прыняць усіх мігрантаў, што і было

пастаянным стрымліваючым фактарам. I ўсё ж доля сялянства ў папаўненні гарадскога

насельніцтва ў пачатку XX ст. значна ўзрасла. Калі ў 1897 г. колькасць сялян у гарадах

складала 31,5 тыс. чалавек, або 4,5 % гараджан, то ў 1913 г. - 106,6 тыс. чалавек (10,8 %)

Асноўная маса абеззямеленага сялянства накіроўвалася за межы Бела-рускага

рэгіёна, на свабодныя землі, у прамысловыя цэнтры ўнутраных гу-берняў імперыі.

Асноўным напрамкам выхаду ў пачатку XX ст. стаў сібірскі. Значны штуршок перасяленням

у Сібір надала сталыпінская аграрная рэ-форма, пра якую шла гаворка вышэй. Пры гэтым

трэба адзначыць, што тым, хто жадаў перасяліцца за Урал на свабодныя землі, даваліся

пэўныя льготы: вызваленне ад уплаты падаткаў на пяць гадоў, спісанне ўсіх нядоімак, гра-

шовая пазыка, адтэрміноўка на тры гады ад воінскай службы і інш.

Пры перасяленні царскаму ўраду адразу давялося сутыкнуцца з цяжкас-цямі.

Жадаючых перасяляцца выявілася столькі, што не хапала зямельнага фонду. Так, у 1906 г. ён

быў разлічаны толькі на 60 тыс. перасяленцаў, а іх аказалася 220 тыс. У 1907 - 1908 гг.

патрэбнасць павысілася да 1 млн зямель-ных долей (1 доля =15 дзесяцін), было ж

нарыхтавана толькі 640 тыс. долей

________________

Обзор Гродненской губернии за 1913 год. Гродно, 1914. Приложение. Табл. 9.

Шыбека 3. Гарады Беларуси (60-я гады XIX - пачатак XX стагоддзяу).

С.151,156.

Вопросы колонизации. 1908. №4. С.207-209.

372