Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Хромова Э.Ф. Столыпинская аграрная реформа в Витебской губ. // Труды

Института истории АН БССР. Мн., 1958. Вып.З. С. 197.

Отчет Крестьянского поземельного банка за 1908 г. СПб., 1910. С.7.

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С.77-79.

355

Перабудова аграрных адносін вымушала не мірыцца з захаваннем застою і

руцінасцю сельскай гаспадаркі. Адным са сродкаў капіталістычнай перабудовы вёскі было

аказанне агранамічнай і тэхнічнай дапамогі сялянам. У заходніх губернях прыкметныя

краіны ў аказанні такой дапамогі пачалі рабіць з 1909 г. У Мінскай губерні ў 1913 г. расходы

на аграномію выраслі да 74,3 тыс. руб., у той час як усе затраты на агранамічную службу за

папярэд-няе сямігоддзе (1903-1909) склалі 33 тыс. руб. 3 1906 па 1911 г. на патрэбы

аграноміі ў Віцебскай губерні было выдзелена земствам і губернскай зем-

леўпарадкавальнай камісіяй 344,6 тыс. руб., а за адзін 1913 г. асігнаванні склалі 237,8 тыс.

руб.

Земствы станавіліся на шлях арганізацый машынапракатных станцый і

зернеачышчальных пунктаў. Апошнія разам з некаторай дапамогай на-сельніцтву мелі

прызначэнне прапагандаваць перавагу новай тэхнікі. У Мінскай губерні першыя такія

пункты і станцыі былі створаны ў 1910-1911 гг. 3 1911 па 1914 г. іх колькасць павялічылася з

11 да 87. У Магілёўскай губерні за перадваенныя гады былі створаны 31 машынапракатная

станцыі, 25 зернеачышчальных пунктаў, 42 злучныя пункты. Значную ўвагу арганізацыям

пракатных і зернеачышчальных пунктаў надаваў агранамічны персанал Віленскай губерні.

Калі ў 1909 г. там зусім не было такіх пунктаў, то ў 1914 г. налічвалася ўжо 59 пракатных,

128 зернеачышчальных , 11 каню-шынацёрачных пунктаў. Аднак дапамогу яны аказвалі

толью нешматлікім багатым вярхам вёскі. Так, у 1914 г. іх паслугамі карысталіся ўсяго 945

за-можных сялян. У Віцебскай губерні ў 1913 г. юнавалі 44 пракатныя станцыі. На гэтых

станцыях мелася к пачатку 1914 г. каля 2 тыс. машын і сельскагас-падарчых прылад. У 1913

г. яны абслугоўвалі 1480 сялян

Прыкметны ўклад у справу забеспячэння сялян сельскагаспадарчым аб-сталяваннем,

мінеральнымі ўдабрэннямі і насеннем уносіла дзейнасць сель-скагаспадарчых складоў. У

Мінскай губерні першыя земскія склады былі адкрыты ў 1911 г., а ў 1914 г. налічваліся 23

сельскагаспадарчыя склады. У Віцебскай губерні склады сталі адкрывацца ў 1909 г. За гэты

год у губерні было адкрыта шэсць сельскагаспадарчых складоў. Калі ў 1911 г. усімі складамі

губерні было прададзена тавараў на суму 139,3 тыс. руб., то у 1913 г. -ужо на 392,9 тыс.

руб., г.зн. у 2,8 раза больш. Па колькасці сельскагаспадарчых складоў адставала

Магілёўская губерня, дзе к пачатку 1913 г. меліся толькі чатыры склады

Агранамічная і тэхнічная дапамога рабіла пэўны ўплыў на павышэнне культуры

сялянскага земляробства. Аднак, каб правільна ацаніць яе значэн-не, трэба мець на ўвазе,

што ў розных паветах і ў адносінах да розных катэго-рый сялянскіх гаспадарак уплыў

агранамічнай дапамогі быў неаднолькавы. У рэгіёнах шырокай хутарызацыі для заможных

сялян агранамічная і тэхнічная дапамога, безумоўна, адыграла станоўчую ролю ў

паляпшэнні культуры земляробства. Для масы ж сельскай беднаты яна мела нязначныя

вынікі. Пра гэта сведчыць абследаванне 510 хутаранскіх гаспадарак Бабруйскага,

Ігуменскага і Слуцкага паветаў Мінскай губерні ў 1909 г. аграномам Калігінкім. Апошні

паведамляў, што паляпшэння ў гаспадарцы хутаран няма. Усюды - трохпольная сістэма

земляробства, не ўся зямля, прыдатная пад раллю, апрацоўваецца, гною не хапае, ураджаі

вельмі нізкія, ад чаго заўважаецца недахоп хлеба і кармавых сродкаў. Яшчэ горшае

становішча ў

________________________

ЛипинскийЛ.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С. 134-136.

Тамжа.С.137-139.

Тамжа. С.139-140.

356

тым жа годзе выявілася пры абследаванні 110 хутарскіх гаспадарак Мінска-га і

Навагрудскага паветаў

Дзяржаўныя і земскія ўстановы аказвалі дапамогу сялянам у паляп-шэнні

пароднасці жывёлы. Мерапрыемствы, якія праводзіліся ў гэтым плане (метызацыя жывёлы,

чытанне лекцый, раздача брашур па жывёлагадоулі, стварэнне паказальных ферм і так

званых племянных цэнтраў у асобных маёнтках), закраналі пераважна заможных хутаран.

Ва ўсіх паветах Віленскай губерні ў 1913-1914 гг. былі арганізаваны трохтыднёвыя курсы

па малочнай гаспадарцы і жывёлагадоулі з паказальным кармленнем жывёлы. У трох

населеных пунктах Віцебскага і Полацкага паветаў Віцебскай губерні ў 1911 г. для тых жа

хутаран былі наладжаны курсы малочнай гаспадаркі. У гэтай губерні на пачатак 1915 г.

існавала 310 злучных пунктаў, у Віленскай губерні на пачатак 1914 г. - 185, а таксама 50

рассаднікаў племянных авечак , 83 - свіней. У Мінскай губерні ў 1911 - 1913 гг. функцы-

яніравалі 24 злучныя пункты

. Поруч з памешчыкамі карысталіся ў асноўным заможныя

вярхі вёскі.

Для папярэджання пажараў, што часта суправаджаліся знішчэннем цэ-лых вёсак і

вялікімі матэрыяльнымі стратамі, землеўпарадкавальныя камісіі і земствы праводзлі

вогнеўстойлівае будауніцтва. Ствараліся майстэрні і заводы па вырабу цэглы, чарапіцы,

іншых будаўнічых матэрыялаў, адкрываліся школы, курсы па падрыхтоўцы адпаведных

спецыялістаў. У Мінскай губерні з 1911 па 1914 г. выдаткі на названае буд аўніцтва ўзраслі з

21,5 тыс. да 100 тыс. руб., або у 4,6 раза. У Магілёўскай губерні ў 1911 г. на паказальнае во-

гнеустойлівае будаўніцтва землеўпарадкавальныя камісіі патрацілі 23,4 тыс. руб. Але ў цэлым

гэта будаўніцтва не дасягнула сваёй мэты. Яно не прывяло да масавага збудавання на

хутарах замест драўляных хат цагляна-каменных дамоў з чарапічным дахам. Так, ва усёй

Віцебскай губерні ў 1915 г. сялянскіх хат, крытых чарапіцай, налічвалася толькі крыху больш

за 1 тыс., каменных дамоў (1916 г.) - усяго 674. Тое ж трэба сказаць і пра будаўніцтва

бетонных калодзежаў, што мела паказальны характар. У выніку сяляне заставаліся без

чыстай піўной вады. Напрыклад, у той жа Віцебскай губерні ў 1916 г. 47 % вёсак ў мястэчак

бралі ваду з калодзежаў глыбінёй не больш за 2 - 3 аршыны, якая была непрыдатная для

спажывання

У Беларусі ў перыяд ажыццяўлення аграрнай рэформы П.Сталыпіна значнае

развіццё атрымала кааперацыя, асабліва арганізацыя ўстаноў дроб-нага крэдыту. У 1913 г. у

Віцебскай губерні налічвалася 144 крэдытныя каа-ператыўныя ўстановы, 21 спажывецкае

таварыства, 9 масларобчых арцеляў, у Магілёўскай губерні - 139 крэдытных пазыка-

ашчадных таварыстваў з агульнай сумай укладаў каля 4,5 млн руб. Апрача таго, у апошняй

дзейнічала 147 валасных пазыка-ашчадных кас. У тым жа годзе у Мінскай губерні

функцыяніравалі 244 установы дробнага крэдыту, у тым ліку 138 валасных пазыка-

ашчадных кас. У 1906- 1915 гг. колькасць ашчадных кніжак у сялян Віцебскай, Мінскай і

Магілёўскай губерняў павялічылася ў 2,5 раза, а сума грашовых укладаў - амаль у 3 разы,

дасягнуўшы 27,4 млн руб. Крэдытныя кааператывы аб'ядноўвалі заможных гаспадароў,

даючы ім пазыкі на тэрмін да аднаго года. Сялянская ж бедната фактычна была пазбаўлена

магчымасці карыстацца паслугамі сельскіх крэдытных устаноў

________________________

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С. 150, 151.

Там жа. С. 145-147.

Там жа. С.89-93.

Тамжа. С.192, 194-195,197.

357

Састаўной часткай рэформы з'яўлялася перасяленне сялян на ўскраіны краіны,

перш за ўсё ў Сібір. Такім шляхам меркавалася згладзіць вастрыню малазямелля ў цэнтры і

ўзмацніць землеўладанне сялянскай буржуазіі. Законы ад 9 лістапада 1906 г. і 14 чэрвеня

1910 г. значна аблягчалі ліквідацыю жабрацкай гаспадаркі большасці перасяленцаў. У

1907-1914 гг. з пяці за-ходніх губерняў ў Сібір і на Дальні Усход перасялілася 335,4 тыс.

чалавек, што складала 11,6 % перасяленцаў па Еурапейскай Расп. 3 іх 240,8 тыс. (71,8 %)

прыпадала на Магілёўскую і Віцебскую губерні. Найбольш моцная сялянская хваля

перасяленняў назіралася ў час палітычнай рэакцыі, калі ся-ляне страцілі веру атрымаць

панскую зямлю на радзіме. У 1907-1909 гг. з пяці губерняў перасялілася 248,4 тыс. чалавек,

або 74,1 % перасяленцаў гэта-га перыяду

. 3 1910 г., калі ў сялянства зноў з'явіліся надзеі на

атрыманне панскай зямлі, колькасць перасяленцаў рэзка скарацілася.

Асноўную катэгорыю перасяленцаў складала вясковая бедната. Сярод 2170 сем'яў,

якія вырасяляліся ў 1913 г. з Беларусі, беззямельныя складалі 21,2 %, малазямельныя (да 6

дзесяцін на двор) - 55,5 %

. Яны нярэдка забяс-цэнак распрадавалі сваю маёмасць і

нагароўваліся на ўсход.

Улады не змаглі надзёжным чынам арганізаваць перасяленне. Незварот-ная

грашовая дапамога сялянам на перасяленчых пунктах была нязначнай. Да таго ж яе

атрымалі тольга 6 % перасяленцаў, дарожныя атрымалі 0,61 ка-роткатэрміновую пазыку -

10,3 % перасяленцаў

Эканамічнае становішча перасяленцаў было не лепшае, чым на радзіме. Згодна са

звесткамі за 1907 - 1911 гг. у сярэдім на адну перасяленчую сям'ю з Беларусі прыпадала ў

Сібіры толкі 6 дзесяцін зямлі

. Перасяленцам часта адводзілі участкі, не прыдатныя для

вядзення сельскай гаспадаркі балоты, хмызнякі, землі далёкія ад населеных пунктаў, і г.д.

Хоць ва ўсходніх рэгіёнах краіны было яшчэ многа незанятай зямлі, аднак з-за неар-

ганізаванасці перасялення і бяздушнасці чыноўнікаў элементарныя гаспа-дарчыя патрэбы

перасяленцаў не задавальняліся. Для апрацоўкі адведзена-га зямельнага ўчастка патрэбны

былі коні, сельскагаспадарчыя прылады, грашовыя сродкі. Большасць перасяленцаў не

мела гэтага. Сярэдняя выручка на радзіме ад прададзенай надзельнай зямлі складала ў

Мінскай губерні 194 руб., у Віленскай - 227, у Магілёўскай - 245, у Віцебскай - 262 руб.

Для ўладкавання ж на новым месцы трэба было мець не менш за 450 руб.

Цяжкае матэрыяльнае становішча ўзмацнялася суровым, нязвыклым кліматам

усходніх рэгіёнаў, адсутнасцю ўрачэбнай дапамогі, масавымі хва-робамі і ў выніку высокай

смяротнасцю сярод перасяленцаў. Нацяр-пеўшыся нягод, значная частка тых, хто

канчаткова разарыўся, вярталася ў родныя мясціны. У 1907-1914 гг. у пяць заходніх

губерняў з Сібіры і Далёкага Усходу вярнулася 36,5 тыс. (10,9 %) перасяленцаў.

Найбольшая хваля іх прыпадае на 1910-1911 гг., калі вярнулася 13,6 тыс. чалавек, ці 37,2 %

адваротных перасяленцаў

. Яны папаўнялі шэраг згалелых сялян і парабкаў.

______________________

Турчанинов Н. Итоги переселенческого движения за время с 1896 г. по 1909

г. (включительно).СПб., 1910. С.32-35; Турчанинов Н., Домрачее А. Итоги

переселенческого движения за время с 1910 по 1914 г. Пг., 1916. С.30-34; Дубровский СМ.

Столыпинская земельная реформа. С.396.

Сборник цифровых материалов для изучения крестьянских переселений.

СПб., 1913. С.334-348.

Вопросы колонизации. 1910. №26. С.17.

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С.129.

Там жа.

Статистический ежегодник России, 1914 г. Отд. II. С.3-8.

358

Вынік і значэнне рэформы. Аграрная рэформа П.Сталыпіна аказала складанае і

супярэчлівае ўздзеянне на сацыяльна-эканамічнае і палітычнае развіццё Расійскай Імперыі,

у тым ліку дарэвалюцыйнай Беларусі. У эка-намічным плане яна мела прагрэсіўнае

значэнне, замяняючы архаічную аб-шчынную форму землеўладання больш рацыянальнай,

буржуазнай формай зямельнай уласнасці, ствараючы новыя магчымасці для росту

прадукцый-ных сіл у земляробстве. 3 выхадам на хутары і адрубы часткі сялян змен-

шыліся цераспалосіца, дробнапалосіца і далёказямелле сялянскіх палёў, што садзейнічала

развіццю сялянскай гаспадаркі. Рэформа вяла да больш шырокага ўцягнення ў гандлёвы

абарот прыватнашўласніцкай і сялянскай надзельнай зямлі, канцэнтрацыі капіталістычнай

зямельнай уласнасці. Аг-ранамічная і тэхнічная дапамога земскіх і ўрадавых устаноў

аказвала, безу-моўна, станоўчае ўздзеянне на павышэнне культуры земляробства і

жывёлагадоўлі заможных вярхоў вёскі.

Аб развіцці гандлёва-буржуазных адносін сведчаць таксама ўздым каа-ператыўнага

руху, павелічэнне сялянскіх грашовых укладаў у ашчадных ка-сах. Накапленне грашовых

сродкау, усё больш шырокае ўцягванне іх у сістэ-му дробнага капіталістычнага крэдыту

значна пашыралі магчымасці сялянскай буржуазіі і заможных сялян у набыцці

сельскагаспадарчых машын і ўдасканаленых прылад працы, гатунковага насення,

угнаенняў, высокапра-дукцыйнай жывёлы, у найме рабочай сілы і інш. Сталыпінская

аграрная рэформа паскорыла развіццё капіталістычных адносін у вёсцы, у тым ліку

паглыбіла працэс разлажэння сялянства на сялянскую (галоўным чынам дробную)

буржуазную і сельскі пралетарыят, пераважна з надзелам. У выніку яе рэалізацыі ўдзельная

вага сялянскай буржуазіі і пралетарызаванай вяс-ковай беднаты ўзрасла. Рэформа

П.Сталыпіна нароўні з Дзяржаўнай думай была другім (пасля сялянскай рэформы 1861 г.)

крокам на шляху ператва-рэння расійскай феадальнай манархіі ў буржуазную.

Аднак, нягледзячы на пэўныя сацыяльна-эканамічныя зрухі, аграрная палітыка

П.Сталыпіна ў Беларусі, як і ў цэлым па краіне, пацярпела няўдачу. Не была дасягнута

асноўная мэта рэформы - расчысціць дарогу капіталізму у вёсцы, зрабіць так, каб поруч са

згалелым сялянствам засталіся памешчыкі, што абуржуазіліся, і сялянская буржуазія, якія

поўнасцю самкнуліся б у са-цыяльна-эканамічным і палітычным плане з царызмам. На гэтай

аснове меркавалася знішчыць перажыткі прыгонніцтва, Ліквідаваць дробныя малапра-

дукцыйныя сялянскія гаспадаркі, ператварыўшы мільёны сялян у прамысло-вых і

сельскагаспадарчых рабочых

. На паўпрыгонніцкае землеўладанне скарацілася ў выніку

сталыпінскай аграрнай рэформы толькі часткова. У 23 па-ветах усходу і цэнтра Беларусі ў

сярэдзіне 1917 г. плошча панскіх, дзяр-жаўных, удзельных, царкоўных, манастырскіх

зямель складала яшчэ каля 47 % зямельнага фонду

. Не былі ліквідаваны панскія

латыфундыі, што з'яуляліся асновай рэшткаў феадалізму ў вёсцы. Рэформа не знішчыла і

такі перажытак прыгонніцтва, як сервітуты, галоўным чынам зямельныя, якія тармазілі

развіццё капіталістычных адносін у сельскай гаспадарцы. У 1911 г. У Мінскай, Гродзенскай,

Віленскай і Віцебскай губернях яны ахоплівалі

_________________________

Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии . С.212-213.

Социалистические преобразования в экономике Белоруссии в 1917-1920 гг.

Мн., 1966. С85,

359

4221 сельскую грамаду і 2147 маёнткаў

. Не дасягнула жаданых выпадкаў

перасяленчая палітыка, на якую ўскладаліся асаблівыя надзеі пры ажыц-цяўленні

рэформы.

Хоць у працэсе правядзення аграрных мерапрыемстваў П.Сталыпіна ўдалося

пашырыць магчымасці для развіцця капіталізму ў вёсцы, рэфар-маванне ахапіла

невялікую частку сялянскіх гаспадарак. Нягледзячы на намаганні урада, у пяці заходніх

губернях на хутары і адрубы выйшла толькі каля 1/8 сялянскіх двароў. У Магілёўскай і

Віцебскай губернях аб-шчыннае землеўладанне захавалася амаль у 2/5 двароў сялян-абш-

чыншкаў. Большасць сялянскіх гаспадарак не магла карыстацца агра-намічнай і тэхнічнай

дапамогай, кааператыўным крэдытам і інш. Пры рэалізацьі рэформы не ўдалося настолькі

раскалоць сялянства, каб за-бяспечыць сабе новага саюзніка для барацьбы з надыходзячай

рэвалю-цыяй. Супярэчнасці і барацьба паміж сялянствам у цэлым і памешчыкамі не былі

зняты з парадку дня. Больш таго, у выніку рэформы яны узмацніліся і па-ранейшаму

заставаліся галоўнымі супярэчнасцямі ў вёсцы. Адначасова абвастралася барацьба паміж

вясковай беднатой і ся-лянскай буржуазіяй.

Такім чынам, сталыпінская аграрная рэформа не узмацніла сацыяльнай базы

царызму, не аслабіла класавых супярэчнасцей, не прадухіліла новай буржуазна-

дэмакратычнай рэвалюцыі. Яна пацярпела няўдачу, бо праводзілася пры захаванні ўлады

памешчыкаў, асноў панскай зямельнай уласнасці, за кошт згалення сялянскіх мас. Рэформа

не прывяла да карэнных змен у грамадскім ладзе Расійскай імперыі.

Ломка першабытнаабшчыннага землеўладання была эканамічна праг-рэсіўная, але

яна праводзілася ў рэакцыйных мэтах - захавання землеўладання памешчыкаў, іх даходаў,

палітычнай улады. Гэта была спроба выра-шыць сялянскае пытанне за кошт саміх сялян,

цаной згалення, паўперыза-цыі мільёнаў іх у інтарэсах жменькі вясковых багацеяў, у

канчатковым выніку - у інтарэсах памешчыкаў і царызму

2. Пачатак індустрыялізацыі. Урбанізацыйныя працэсы

Структурная і тэхнічная перабудова, паглыбленне спецыялізацыі

прамысловасці. К пачатку XX ст. у Беларусі быў завершаны прамысло-ва-тэхнічны

пераварот, і ў асноўных галінах прамысловасці і транспарту канчаткова зацвердзілася

перавага машыннай індустрыі. Пачаўся працэс далейшага ўдасканальвання фабрычна-

заводскай вытворчасці. Кожны год толькі ў Мінскай губерніі некалькі дзесяткаў

прадпрымальнікаў звярталіся да фабрычнай інспекцыі за дазволам на ўсталяванне

паравых катлоў.

У паліўна-энергетычным балансе Беларусі усё большая роля пачала на-лежаць

каменнаму вугалю, а магутнасці паравых катлоў сталі выкары-стоўвацца і для

вытворчасці электраэнергіі.

____________________

Дубровский СМ. Столыпинская земельная реформа. С.544.

История СССР с древнейших времен до наших дней. М., 1968. Т. 6. С.350.

360

Тэмпы тэхнічнага пераўзбраення ў сельскай мясцовасці не надта састу-палі гарадам,

а па росту нават перавышалі гарадскія паказчыкі. Так, калі ў 1901 г. у пяці беларускіх

губернях налічвалася 1321 фабрычна-заводскі кацёл 1165 сельскагаспадарчых паравых

катлоў, то к 1914 г. колькасць фаб-рычна-заводскіх катлоў узрасла ў 1,7 раза (2267 штук), а

сельскагаспадарчых - у 3,3 раза (545 штук)

3 1900 па 1913 г. колькасць прадпрыемстваў цэнзавай прамысловасці павялічылася

з 799 да 1280, г. зн. на 60,2 %

. Побач з фабрыкамі і заводамі, як і раней, працягвалі сваю

дзейнасць шматлікія мануфактуры, дробныя прад-прыемствы, майстэрні. Яны больш

арыентаваліся на мясцовага спажыўца і ў значнай ступені залежалі ад перападаў

эканамічнай кан'юнктуры.

Пры захаванні той галіновай структуры вытворчасці, якая склалася ў Беларусі ў

XIX ст., амаль у кожнай галіне адбываліся перамены. Па-першае, больш рэзка вызначылася

роля адносна буйных прадпрыемстваў - лідэраў у сваей галіне, як старых (але значна

мадэрнізаваных), так і пабудаваных на-нава. Па-другое, ва ўсіх галінах ішла і тэхналагічная

перабудова, назіраўся рост энергаўзбраення праз укараненне не толькі паравых рухавікоў, але

і ру-хавікоў унутранага згарання і электрарухавікоў. Гэты працэс ахапіў не толькі буйныя,

але і параўнальна невялікія прадпрыемствы, напрыклад дру-карні і тыпалітаграфіі.

Уладалынік друкарні ў Рэчыцы А. Шымановіч пачаў справу ў 1889 г., маючы ручны

друкарны станок. У1912 г. гэта прадпрыемст-ва ўжо мела нафтавы рухавік, пяць

хуткадрукавальных машын, электрыч-ную дынамамашыну і выконвала заказы з 34

губерняў і Вобласці Войска Данскога

Пра якасныя змены ў эканоміцы Беларусі пераканаўча сведчыць ста-новмшча ў

лясной справе. Паралельна з вывазам сырога лесу ў' Беларусі ўзнікла шматгаліновая

прамысловасць на базе выкарыстання лясных рэ-сурсаў. Лідэрам папяровай

прамысловасці заставалася Добрушская фабры-ка (у 1913 г. яе вытворчасць складала 10 тыс.

т паперы на суму 3 млн руб. пры 1400 рабочых). Значнымі вытворчымі паказчыкамі

вызначаліся папяровая фабрыка акцыянернага таварыства ў Шклове і фабрыка "Сюна" у

Ле-пельскім павеце.

_________________________

Падл1чана па: Документы и материалы по истории Белоруссии (1900-1917

гг.). Мн., 1УЭО.

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. 1900-1917. Мн., 1963. С.17.

Паровая типография А.Г. Шимановича в г. Речице. 1889-1913. Очерк

развития. Б.м., б.г.

361

Вытворчасць шпалер была сканцэнтравана ў Мінску. Напярэдадні Пер-шай

сусветнай вайны тут налічваліся чатыры шпалерныя фабрыкі.

Адным з буйнейшых прадпрыемстваў у лесахімічнай прамысловасці Расійскай

імперыі быў Выдрыцкі завод сухой перагонай драўніны ў Ар-шанскім павеце (у 1913 г.

выраблена прадукцыі на 500 тыс. руб. пры 540 рабочых).

Высокатэхналагічнай вытворчасцю, дзе беларускім прадпрыемствам належала значнае

месца, быу выраб запалак. Запалкавыя фабрыка мелася ў Гонску, Барысаве, Нова-Барысаве,

Мазыры, Слоліне, Рэчыцы, Навабеліцы, Койдана-ве, Вішневе, Бабруйску. Некалькі даволі

буйных прадпрыемстваў выраблялі запалкавую саломку, якая знаходзіла збыт і за межамі

беларускіх губерняў.

Вынаходніцтва фанеры прывяло да ўзнікнення на рубяжы Х1Х-ХХ стст. шэрагу

спецыялізаваных фабрык і асобных цэхаў на лесаапрацоўчых заводах Беларусі. Практычна

манапольнае становішча ў Расійскай імперыі мела Пінская шавецка-шпілечная фабрыка,

якая належала сямейству Лур'е

Патрэбы чыгунак абслугоўвалі шпалапракатныя заводы, буйнейшыя з якіх

дзейнічалі на станцыі Лунінец (заснаваны у 1902 г., у 1910 г. -налічвалася 135 рабочых,

выраблена прадукцьі на 115 тыс. руб.) і ў Мазыры (у 1910 г. - 334 рабочых, кошт прадукцыі

- 216 тыс. руб.).

Апроч лесу, другі традыцыйны беларускі тавар - лён - таксама пачаў выступаць на

рынку не толькі ў якасці першапачатковай сыравіны. 3 1900 г. выраб ачэсанай суровай і

бялёнай ільняной пражы пачала льнопрадзільная фабрыка "Дзвіна" ў Віцебску (у 1910 г. -

1100 рабочых, 3 рухавіка ў 1750 к.с, вытворчасць - 120 тыс. пудоў ільняной пражы на 1500

тыс. руб.)

. Другая буйная льнопрадзільная фабрыка была заснавана ў 1902 г. у сяле

Высачаны Аршанскага павета (у 1910 г. - 477 рабочых, 4 рухавіка ў 440 к.с, вытворчасць -

445 тыс. руб.)

Адкрыццё ў 1901 г. ткацкай фабрыкі ў мястэчку Дуброўна (Горацкі павет) па

вырабу баваўняных, шаўковых і джутавых тканін (у 1910 г. - 488 рабочых, вытворчасць на

суму 622,6 тыс. руб.)

прывяло да структурных змен у тэкстыльнай прамысловасці, у

выніку чаго доля суконных прадпрыемстваў скарацілася. Працягвалі дзейнічаць

Альбярцінская (Слонімскі павет) і Ляхозвянская (Навагрудскі павет) шоўкакруцільныя

фабрыкі.

У шкляной прамысловасці разгарнулася вытворчасць хрустальнага і лямпавага

шкла, шкляных электраізалятараў. На заводзе ў Альбярціне (Слонімскі павет) у 1913 г.

пачаўся выраб электралямпачак

У харчасмакавай прамысловасці буйнейшым прадпрыемствам застава-лася

Гродзенская тытунёвая фабрыка Шэрашэўскага (у 1913 г. - 1400 рабочых, вытворчасць на

3,5 млн руб.). Разам з тым менавіта ў гэтай галіне назіраўся самы нізкі ўзровень

канцэнтрацыі вытворчасці

. Колькасць віна-курных заводаў некалькі паменшылася, але іх

вытворчасць узрасла за кошт узбуйнення прадпрыемстваў і паляпшэння тэхналогій

напярэдадні Пер-

_________________________

НГАБ, ф.21, воп.1, спр.54, арк.265; Хорош И. По промышленной черте

оседлости // Книжки "Восхода". 1901. №10. С.26-27.

Список фабрик и заводов России. 1910 г. СПб., 1910. С.90.

Там жа. С.94. * Там жа. С. 18.

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. 1900-1917. С.47.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.145.

362

шай сусветнай вайны Мінская губерня выйшла на першае месца ў Расійскай Імперыі

па вытворчасці спірту

Акцыянерны каттал і манапалістычныя аб'яднанні. Банкаўская справа і

крэдытна-фінансавая Сістэма. Хаця акцыянерныя кампаніі вядомы ў эканоміцы Беларусі

яшчэ з першай паловы XIX ст., дастаткова прыкметнай эканамічнай з'явай яны сталі толькі

на рубяжы стагоддзяў. Справа ў тым, што агульная тэндэнцыя на ўзбуйненне

прамысловасці, гандлю і транспарт-ных прадпрыемстваў патрабавала буйных інвестыцый,

якія прыходзілі ў форме "калектыўнага" (акцыянернага і паявога) капіталу. Пры гэтым

фінансавыя сродкі канцэнтраваліся не толькі ў дзяржаўных, але і ў прыват-ных акцыянерных

камерцыйных банках. Разам з акцыянернымі кампаніямі дзейнічалі таварыствы на паях,

вельмі набліжаныя да іх па эканамічных функцыях і ўплыву на развіццё эканомікі. У

адносінах да акцыянерных та-варыстваў і таварыстваў на паях заканадаўства Расійскай

Імперьі прытрымлівалася канцэсійнага (дазвольнага) прынцыпу

Акцыянерна-паявыя прадпрыемствы меліся ва ўсіх галінах беларускай эканомікі, у

першую чаргу там, дзе ўзнікала патрэба хуткай мабшізацьй фінансавых сродкаў. Гэта маглі

быць як сярэднія прадпрыемствы, так і буй-ныя фабрыкі і заводы, прадпрыемствы

транспартнай і камунальнай сфер. Да ліку першых адносіўся завод у мястэчку Прапойск

(Быхаўскі павет), які быў заснаваны ў 1906 г. і належаў таварыству Паўночна-Заходняй

канат-на-дротавай вытворчасці

, а таксама Акцыянернае таварыства фабрыкі кан-торскіх

кніг, пераплётных вырабаў і тыпалітаграфіі "Браты 1.1 М. Харыны", што дзейнічала з 1902 г.

у Гродне .

Менавіта ў форме акцыянернага капіталу ў эканоміку Беларусі ішлі най-больш буйныя

замежныя інвестыцыі: бельгійскія акцыянерныя таварыствы з'яўляліся ўладальнікамі

Віцебскага трамвая і льнопрадзільнай фабрыкі "Дзвіна", французскаму капіталу належалі

дзве шоўкакруціліныя фабрыкі і фабрыка грабянёў у Мінску.

Беларусь ніколі не саступала іншым рэгіёнам Расійскай Імперыі па сту-пені

канцэнтрацыі і акцыяніравання капіталу ў тых галінах прамысловасці, дзе мела развітую

фабрычна-заводскую вытворчасць. Напрыклад, у запал-кавай прамысловасці Расійскай

Імперыі ў 1912 г. налічвалася сем акцыянерных прадпрыемстваў з агульным капіталам у 4500

тыс. руб., у тым ліку дзве запалкавыя фабрыкі Беларусі - "Прагрэс-Вулкан" і "Маланка",

абедзве з ак-цыянерным капіталам па 300 тыс. руб.

Такім чынам, беларускім прадпры-

мальнікам належала прыкладна 13 % агульнарасійскага акцыянернага капіталу ў

запалкавай прамысловасці.

Сведчаннем канцэнтрацыі і манапалізацыі вытворчасці стала з'яуленне сіндыкатаў і

манапалістычных аб'яднанняў. У 1905 г. быў створаны сінды-кат кафельных заводчыкаў у

Копысі, у 1906 г. - сіндыкат піваварных завод-чыкаў паўночна-заходняга краю ў Оршы, у

1911 г. - сіндыкат "Продакон", куды ўвайшлі ўладальнікі канвертавых фабрык Брэста, Вільні і

Адэсы, пры-чым яго праўленне размяшчалася ў Мінску. У чэрвені 1905 г. у Мінску пры

________________________

Бешькин Х.Ю. Сельскохозяйственный рынок Белоруссии. 1861-1914 гг. С.198.

Предпринимательство и предприниматели России от истоков до начала XX века.

М., 1997. С.77-78.

Список фабрик и заводов России. 1910 г. СПб., 1910. С.100.

Указатель действующих в Империи акционерных предприятий. СПб., 1903.

С.174.

Промышленность и торговля. 1914. №9 (153). С.496.