Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Аслабленым быў і ліберальна-апазіцыйны цэнтр. Кіраўнікі Канстыту-цыйна-

дэмакратычнай партыі (КДП) яшчэ больш схіліліся ўправа. Платформу КДП у заходніх

губернях падтрымлівалі групоўкі яўрэйскай буржуазіі і, з пэўнымі агаворкамі, польска-

беларускія памешчыкі і каталіцкія свя-тары, якія летам 1907 г. стварылі Краевую партыю

Літвы і Беларусі

Актыўна ўключыліся ў перадвыбарчую барацьбу чарнасоценныя партыі і

арганізацыі. У Ліпені 1907 г. адбыўся з'езд прадстаўнікоў губернскіх аддзелаў "Саюза рускага

народа" (СРН) і іншых манархісцкіх арганізацый. З'езд прыняў рашэнне давесці да кожнага

аддзела перадвыбарны наказ і перадвы-барную платформу, ухваленыя ім.

_______________________

Минское слово. 1907. № 249.

Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1. С.422.

Там жа.

388

Для манархісцкіх груповак Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай,

Ковенскай губерняў і Царства Польскага быў распрацаваны асобны праект выбарчай

платформы. У яго аснову была пакладзена агуль-нарасійская платформа СРН, але больш

адкрыта праяўляўся шавінізм у ад-носінах да палякаў і яўрэяў

. На гэтай платформе з

чарнасоценцамі блакіраваўся "Саюз 17 кастрычніка". Як ужо адзначалася, іх альянс выліўся

ў стварэнне ў 1906 г. "Рускага ўскраіннага саюза" (РУС), які рэзка ак-тывізаваў сваю

дзейнасць у перадвыбарны перыяд. У заходніх губернях былі створаны камітэты РУС з

аддзеламі ў паветах, гарадах і мястэчках

Значную ролю ў аб'яднанні правых сіл адыгрывалі праваслаўныя брацт-вы, якія

адрадзілі сваю дзейнасць у заходніх губернях яшчэ ў апошняй трэці XIX ст., і некаторыя

дзеячы праваслаўнай царквы. Сярод іх вылучаўся архіепіскап мінскі і тураускі Міхаіл (П.

Цемнарусаў). Ён афіцыйна ўзначаліў "рускія" перадвыбарчыя камітэты Мінскай губерні. У

разасланых па епархіі цыркулярах архіепіскап абавязваў гарадскіх і сельскіх свяшчэннікаў

садзейнічаць абранню толькі "сапраўдных рускіх"дэпутатаў

Утвораная згодна з новым выбарчым законам "руская" курыя ў Вілен-скай губерні

праводзіла свае выбары асобна. Як і прадугледжвалася законам, ад "рускага" насельніцтва

губерні былі абраны два дэпутаты: таварыш пракурора выенскага акружнога суда,

прыдворны саветнік Г. Замыслоўскі і протаіерэй Беразвецкага жаночага манастыра А.

Вяраксін (абодва правыя манархісты). Ад астатняга насельніцтва ў Думу прайшло пяць

дэпутаташў: селянін Свянцянскага павета М. Цывунеліс, памешчык Г. Свянніцга, дырэк-

тар віленскага зямельнага банка I. Мантвін, магістр багаслоўя Пецярбург-скай рымска-

каталіцкай духоўнай акадэміі, законавучыцель рэальнага ву-чылішча і жаночай гімназіі ў

Вільні С.Мацыевіч, буйны землеўладальнік С. Ваньковіч

У Гродзенскай губерні, дзякуючы падтрымцы "Сафійскага правас-лаўнага брацтва",

правыя правялі ў Думу шэсць дэпутатаў з сямі У Віцеб-скай губерні яны занялі ўсе шэсць

дэпутацкіх месцаў. Вострая палітычная барацьба, якая разгарнулася ў Мінскай губерні

паміж польскімі землеўла-дальнікамі і правымі, завяршылася на карысць апошніх. У Думу

прайшло дзевяць прадстаўнікоў РУС.

Вынікі выбараў у Магілёўскай губерні практычна былі прадвырашаны складам

выбаршчыкаў. Са 123 выбаршчыкаў памешчыкі мелі 64 галасы, буйныя буржуа - 12,

гараджане - 10, сяляне - 35, рабочыя - адзін. Боль-шасцю галасоў абавязковым дэпутатам

ад сялян быў абраны Ф. Шаўцоў (Рагачоўскі навет), ад памешчыкаў - I. Сазановіч, ад

гарадскіх курый -епіскап гомельскі Мітрафан (Д. Краснапольскі). Акрамя таго, у Думу

былі абраны гомельскі павятовы прадвадзіцель дваранства М. Ладамірскі, клімавіцкі

павятовы прадвадзіцель дваранства фон Гюбенет, настаяцель Царквы ў сяле Бяльнова-

Сялец Быхаўскага павета В. Галынец

У цэлым у III Дзяржаўную думу ад пяці заходніх губерняў было выбрана 36

дэпутатаў. Сярод іх 12 памешчыкаў (33,3 %), сем прадстаўнікоў правас-

________________________

Витебские губернские ведомости. 1907. 14 июля.

Забаускі ММ. Дзяржауная дума у палітычным жыцці Беларусі (1906-1907

гг.). С.15.

Забауст М.М. Праваслауная царква у грамадска-палітычным жыцщ Беларуа

(1907— 1912 гг.) // Наш радавод. Кн.4. (Частка 3). Гродна, 1992. С.692.

Забаускі М.М. Дзяржауная дума у пал1тычным жыцщ Беларуа (1906-1907

гг.). С.15.

Могилевщина. Могилев, 1991. С.32.

389

лаўнага духавенства (19,3 %), адзін каталіцкі святар (2,9 %), пяць чыноўшкаў (14

%), 11 сялян (30,5 %) III Дзяржаўная дума пачала работу 1 лістапада 1907 г. Па свайму

класа-ваму складу, палітычнаму абліччу яна цалкам адпавядала інтарэсам царыз-му. У

цэлым па Расійскай Імперыі ўрадавыя партыі атрымалі 61 %, Лібераль-ныя - 26, дэмакраты -

6 % месцаў у Думе. Што тычылася пяці заходніх губерняў, тут прадстаўнікі ўрадавых

партый склалі 80,5 %

Шводная з думскіх фракцый не атрымала абсалютнай большасці месцаў у Думе.

Парламенцкая большасць залежала ад акцябрыстаў, якія блакіраваліся або з правымі, або з

кадэтамі Дзве думскія большасці - праваакцябрысцкая і акцябрысцка-кадэцкая - складалі

галоўную асаблівасць трэця-чэрвеньскай сістэмы. Такое становішча было выгадна ўраду,

бо давала яму магчымасць лавіравання паміж памешчыкамі і буржуазіяй.

Дэпутаты ад пяці заходніх губерняў размеркаваліся наступным чынам: 19 чалавек

увайшло ў фракцыю думскіх правых, сем дэпутатаў аднеслі сябе да памяркоўна-правых,

чатыры далучыліся да акцябрыстаў, адзін - да Міраабнаўленцаў, шэсць дэпутатаў стварылі

польска-літоўска-беларускую групу. У левым лагеры не апынулася ніводнага з 36

дэпутатаў

Увядзенне земстваў. Як ужо адзначалася вышэй, 1 студзеня 1864 г. у Расійскай

Імперыі было прынята "Палажэнне аб губернскіх і павятовых земствах установах". Згодна

з гэтым дакументам да канца 70-х гг. земскія ўстановы былі створаны ў 34 губернях Расіі.

На Беларусь, Літву і некаторыя іншыя нацыянальныя раёны палажэнне аб земствах не

распаўсюджвалася. Тлумачылася гэта тым, што хоць правы земстваў і былі даволі

абмежава-нымі, усё ж гэта быў адзіны ў Расіі дзяржаўны інстытут, што грунтаваўся на

выбарным пачатку і ў некаторай ступені даваў магчымасць праявщіцца грамадскай

самадзейнасці. Механізм выбараў у земскія ўстановы быў абу-моўлены маёмасным і

саслоўным цэнзам і забяспечваў перавагу памеснага дваранства, што не адпавядала ўмовам

заходніх губерняў, дзе царскі ўрад пасля паўстання 1863 г. праводзіў палітыку эканамічнага

падрыву польскага землеўладання.

Да пытання аб увядзенні земстваў у заходніх губернях звярнуліся ў 1909 г. у сувязі

з праектам, які быў унесены правымі ў Дзяржаўны савет. Праект прадугледжваў змяненне

парадку выбараў у верхнюю заканадаўчую палату ад заходніх губерняў. Справа у тым, што

з-за адсутнасці земскіх уста-ноў выбары тут праводзіліся дваранскімі сходамі, дзе колькасна

пераважалі памешчыкі польскага паходжання. На думку правых, увядзенне ў заходніх

губернях земстваў на аснове нацыянальных курый дазволіла б пакончыць з манаполіяй

польскага прадстаўнітва ў Дзяржаўным савеце. Савет міністраў распрацаваў законапраект

"Аб выкарыстанні Палажэння аб земскіх установах 12 чэрвеня 1890 г. да губерняў

Віцебскай, Валынскай, Кіеўскай, Мінскай, Магілёўскай, Падольскай". У адрозненне ад

палажэння 1890 г. маёмасны цэнз выбаршчыкаў быў паніжаны ўдвая. Разам з тым, каб

забяспечыць перавагу памешчыкаў, было вырашана, што сяляне маглі пасы-лаць не больш

за трэць гласных у павятовыя земскія сходы, а ў губернскія земствы сялянскія прадстаўнікі

не дапускаліся наогул

_______________________

Забаускі ММ. Дзяржауная дума у палітычным жыцці Беларусі (1906-1907

гг.). С.16.

Нарысы гісторыі Беларусі. 4.1. С.424.

Забаускі ММ. Дзяржауная дума у палітычным жыцці Беларусі (1906-1907

гг.). С.17.

АврехАЛ. Царизм и третьеиюньская система. С.94.

390

Для забеспячэння перавагі рускім памешчыкам замест саслоўных ку-рый уводзіліся

нацыянальныя: "рускія" і "польскія". Быў прыдуманы і ідэнтчны прынцып размеркавання

колькасці гласных па курыях: бралася сярэднеарыфметычнае ад сумы працэнтаў колькасці

выбаршчыкаў дадзенай нацыянальнасці па губерні і кошту іх нерухомай маёмасці ў

павятовым налічэнні. Далучаючы да "рускай" курыі праваслаўных беларускіх сялян, улады

забяспечвалі такім чынам у Магілёўскай, Мінскай і Віцебскай губернях яе большасць на

выбарах. У Гродзенскай, Віленскай , Ковенскай губернях з-за перавагі ў многіх паветах

католікаў, якіх адносілі да палякаў, царскі ўрад не адважыўся ўводзіць выбарнае земства

Законапраект быў прыняты Думай з нязначнымі папраўкамі, але Дзяржаўны савет

адхіліў яго. Мікалай II распусціў на тры дні Думу і Дзяржаўны савет і падпісаў законапраект

на падставе 87-га артыкула Асноўных законаў. Прыняцце закона насуперак волі большасці

членаў Дзяржаўнага савета па надзвычайнаму артыкулу азнаменавала крызіс

трэцячэрвеньскай сістэмы.

Нягледзячы на антыдэмакратычны характар выбараў, земствы, уведзе-ныя ў

Віцебскай, Мінскай, Магілёўскай губернях, змаглі станоўча паўплы-ваць на развіццё

мясцовай гаспадаркі, павышэнне культуры земляробства і жывёлагадоўлі. Земскія ўправы

адкрывалі бальніцы, школы, стваралі каа-ператыўныя таварыствы, сельскагаспадарчыя

гурткі, пракатныя пункты сельскагаспадарчых машын і г.д.

Аднак у тым, што тычылася развіцця беларускай нацыянальнай культуры, мовы,

земствы не аказвалі ніякай падтрымкі. Больш таго, перапоўненыя прадстаўнікамі рускіх ,

польскіх нацыяналістаў, яны ў сваёй дзейнасці цалкам ігнаравалі мову, культуру і

нацыянальныя патрэбы беларусаў

Барацьба "заходнерускіх" і польскіх нацыяналістычных груповак з беларускім

нацыянальным рухам. Змена палітычнай сітуацыі пасля пара-жэння рэвалюцыі 1905 - 1907

гг. садзейнічала ўмацаванню сіл і пазіцый "за-ходнерусаў", што здаўна вялі ў Беларусі

барацьбу за "магутнасць і не-дзялімасць Расіі"

У 1907 г. у Вільні апрача таварыства "Крестьянин" быў заснаваны так званы

"Окраинный Союз". Як і "Крестьянин", ён ставіў сваёй мэтай узмац-ненне расійскай

культуры, дзяржаўнасці і самабытнасці на заходняй "окраине России". "Заходнерусізм"

уваходзіў у сістэму расійскага нацыяналізму як адна з яго састаўных частак. Гэта знайшло

практычнае ўвасабленне ў ходзе выбараў у III, а потым і ў IV Дзяржаўную думу, а таксама

падчас выбараў у земскія ўстановы. "Заходнерускія" дэлегацыі пачынаюць з'яўляцца ў

пецярбургскіх салонах, кабінетах міністраў, на прыёмах самога цара. Яны падаюць

петыцыіі, адрасы, хадатайствы, у якіх абараняюць інтарэсы рускай культуры ў Беларусі. У

адрозненне ад папярэдняй эпохі, калі "заходне-русізм" цалкам скіраваўся на барацьбу з

паланізмам, цяпер ён павінен быў усе больш супрацьстаяць беларускаму нацыянальнаму

руху, які рос і пашы-раўся ў краіне.Ініцыятыву ў гэтай барацьбе ўзяў на сябе штотыднёвы

часопіс Украина России". Галоўным аб'ектам для нападак ён абраў беларускую Мову.

"Апошнім часам загаварылі аб асаблівай беларускай мове, - пісаў рэ-дактар часопіса

Кулакоўскі. - Выраз "беларуская мова" пачаў ужывацца на-

ат

У некаторых афіцыйных актах па

міністэрству народнай асветы. Але мы

________________

Забауст ММ. Дзяржауная дума у палітычным жыцці Беларусі (1906 - 1907 гг.).

С.28.

Нарысы гісторыі Беларусі. 4.1. С.427.

ЦьвікевічА. "Западно-руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мыслі Беларусі, у

XIX

391

сумеем сцвярджаць, што гэтая беларуская "мова" існуе толькі тэарэтычна. Даволі

толькі зазірнуць у капітальную працу нашага аўтарытэтнага вучонага Я. Карскага, каб

зрабілася ясным, што існуе толькі беларускі дыялект ("наречие"), а не беларуская мова"

Новую тактыку барацьбы з беларускім нацыянальным рухам прапана- ваў член

віленскай суполкі "Крестьянин" Л. Саланевіч. Пры падтрымцы П. Сталыпіна ён у верасні

1908 г. прыступіў да стварэння псеўдабеларускай арганізацыі "Белорусское общество". 9

лютага 1909 г. выйшаў першы нумар газеты "Белорусская жизнь", у якой абвяшчалася

праграма "Белорусского общества". У перадавіцы "К белорусской интеллигенции"

указвалася, што праўленне "Белорусского общества" ставіць сваёй мэтай аб'яднаць "тыя

сла-быя яшчэ інтэлігентныя сілы, якія мае беларуская народнасць у цяперашні час"

Далей пісалася, што "у нас, беларусаў, да гэтага часу няма ніводнай сваёй незалежнай

штодзённай газеты" і ўказвалася, што гэту ролю бярэ на сябе "Белорусская жизнь". Але,

імкнучыся заваяваць давер беларусаў, Саланевіч, відаць, перастараўся. Крытыка палітыкі

урада, якую ён разгарнуў у газеце, не спадабалася ўладам. У выніку першы нумар газеты

быў канфіскава-ны і выданне прыпынена амаль на два гады. Толькі ў студзені 1911 г.

"Белорусская жизнь" пачала выходзіць штодзённа. Саланевіч зрабіў адпаведныя высновы, і

Сталыпін забяспечыў яму самую высокую ў краі ўрадавую субсыдыю - 2400 руб. у месяц

"Белорусская жизнь" выходзіла на рускай мове і па сваей сутнасці праводзіла

антынацыянальную палітыку, скірава-ную супраць беларускага народа. Восенню 1911г.

"Белорусская жизнь" цалкам адмовілася ад маскіроўкі, што праявілася і ў замене назвы.

Выданне стала называцца "Северо-западная газета".

Апрача "заходнерускіх" груповак палітычнага характару ("Крестьянин", "Окраинный

Союз", "Национальный Союз" і г. д.) сярод заходнерусаў было нямала даволі вядомых асоб,

для якіх першую і галоўную ролю ігралі куль-турныя меркаванні. Даследчыкі беларускай

гісторыі, этнаграфіі, археалогіі (А.Сапуноў, Е. Раманаў, М. Кіфароўскі 1шш.) шмат зрабілі

для вывучэння Беларускага краю. Але, як адзначаў А. Цвікевіч, аналіз іх дзейнасці "не

пакідае ніякага сумнення ў тым, што ў іхняй "западно-русской" свядомасці, у іхняй

псіхалогіі жылі дзве істоты: адна мясцовая - беларуская і другая агульна-расійская"

Такім чынам, Беларусь у "заходнерускай" канцэпцыі заўсёды была толькі часткай

"адзінай недзялімай Расіі", а беларуская мова - "арганічнай галіной вялікай расійскай

мовы". Ступень жа самабытнасці для розных дас-ледчыкаў была рознай: у адных - большай,

у другіх - меншай. Але для ўсіх "заходнерусаў" яна была толькі праявай краёвасці таго

"правінцыяльнага багацця", з якога Расія мусіла "чэрпаць поўнай рукой"

Даволі актыўна выступалі супраць беларускага нацыянальнага ад-раджэння і

польскія памешчыцка-клерыкальныя групоўкі. Погляды прад-стаўнікоў польскага руху на

беларускае пытанне адлюстроўваліся ў перыя-дычных выданнях.

_____________________

Цыт. па: Цьвікевіч А. "Западно-руссизм". Нарысы з псторьй грамадзкай

мысып на Беларуа у XIX 1 пачатку XX в. С.315.

Белорусская жизнь. 1909. 9 февр.

Нарысы псторьц Беларуси 4.1. С.426.

ЦъвтевЫА, "Западно-руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мыслі на Беларуа у

ХIX пачатку XX в. С.322.

Там жа. С.326.

392

Правадніком ідэі нацыянальных дэмакратаў з'яўляўся "Гонец Віленьскі" і "Кур'ер

Літоўскі". У той жа час эндэцкія настроі пераважалі сярод болышасці польскіх

землеўладальнікаў і інтэлігенцьй. Палякі разумелі, што дасягненне палітычнай аўтаноміі ў

новых абставінах немагчыма, і імкнуліся абараніць дасягнутае: польскі друк, польскія

прыватныя школы, большая свабода ў галіне культуры, дзейнасць каталіцкага касцёла.

Абараняючы ўсе польскія, эндэкі ў той жа час адмаўлялі ўсё беларускае.

Адкрыта варожыя пазіцыі ў адносінах да беларускага руху занялі краёўцы-

кансерватары. Галоўная прычына гэтага ўтойвалася ў сацыяльных супярэчнасцях.

Імкнучыся абараніць свабоды, заваяваныя ў ходзе рэвалю-цыі, і адначасова захаваць

уласнае землеўладанне, краёўцы-кансерватары заклікалі ісці разам з урадам. Прыкладна такой

жа палітыкі прытрымліваліся і польскія дэпутаты ад Беларусі , Літвы ў III \ IV Дзяржаўных

думах, якія стварылі "польска-беларуска-літоўскае кола". Аналіз іх дзейнасці паказвае, што

гэта была па сутнасці польская група

Іншых поглядаў на беларускае нацыянальнае адраджэнне прытрымліваліся

краёўцы-лібералы. Яны групаваліся вакол газеты "Ргге§-1аа \Уйеп5к1". У першым нумары

выдання быў надрукаваны артыкул "Маладая Беларусь", прысвечаны беларускаму руху." Аб

сваіх бедах, - гаварылася ў артыкуле, - беларускі народ хоча размаўляць на роднай мове. Ён

ахвотна цягнецца да той адзінай крыніцы, адкуль цячэ яго мова. Тут ён даведваецца, што яго

песні і звычаі не хамскія і годныя знявагі, а маюць права на існаванне , развіццё, як і ў іншых

народаў..."

Ідэі беларускага нацыянальнага адраджэння знаходзілі водгук і сярод некаторай

часткі каталіцкага духавенства. Ксёндз А. Станкевіч у сваіх тво-рах называў імёны тых, хто

не толькі падтрымліваў, але і сам працаваў на ка-рысць гэтага руху, напрыклад ксяндзы Ф.

Абрантовіч, Ф. Будзька, біскуп С. Дзешсевіч. Заслугі ў справе беларускага адраджэння меў і

ксёндз А. Аст-рамовіч. Яго вершы (пад псеўданімам А. Зязюля) друкаваліся ў выданнях

"Наша Ніва", "Беларус" і інш.

Нягледзячы на тое што прыхільнікаў беларускага адраджэння сярод каталіцкага

духавенства станавілася ўсё больш, паланізацыйныя тэндэнцыі ў дзейнасці касцёла, як і

раней, пераважалі. Большасці каталіцкага духавенства, як і польскіх землеўладальнікаў ,

інтэлігенцыцыі, варожа ставілася да беларускай мовы і наогул да ўсялякіх праяў беларускага

руху.

Выбарчая кампанія і вынікі выбараў у Беларусі ў IV Дзяржаўную Думу.

Выбарчая кампанія ў IV Дзяржаўную думу праходзіла пад сцягам уз-мацнення ролі

дваранства ў грамадска-палітычным жыцці краіны. Па губер-нях былі разасланы цыркуляры,

падпісаныя міністрам унутраных спраў Л. Макаравым, дзе ўказвалася на неабходнасць

весці выбарчую кампанію ў саюзе і згодзе з дваранствам, абапіраючыся на праваслаўнае

духавенства.

Выбары адбыліся ў верасні-кастрычніку 1912 г. у Віленскай губерні. Як і Раней, яны

праходзілі асобна ад "рускай" курыі і ад нярускага насельніцтва. Ад рускай" курыі

дэпутатам быў зноў абраны Г. Замыслоўскі, а таксама «праваслаўны святар У. Юзвюк

________________

С.22 Смалянчук АФ- Польскі нацыянальны рух і беларускае адраджэнне XX ст.

Гродна, 1995.

Х ст 'си Па: Смалянчук Аф- Польскі нацыянальны рух і беларускае адраджэнне

пачатку

Забаўскі ММ Дзяржауная дума у палітьгчным жыцці Беларусі (1906-1907 гг.).

С.20,21.

393

У іншых губернях выбары праходзілі таксама па старому сцэнарыю. У выніку,

нягледзячы на вострую барацьбу паміж рознымі палітычнымі сіламі, пераважная

большасць выбаршчыкаў пайшла за правымі і рускімі нацыяналістамі

Як і ў III Думе, царызму ўдалося захаваць дзве большасі: права-акцяб-рысцкую ў 283

і акцябрысцка-кадэцкую ў 226 галасоў

.І хоць колькасць ак-цябрыстаў значна скарацілася,

ім удалося захаваць у IV Думе ролю "цэнтра".

Дэпутаты ад пяці беларускіх губерняў па партыйных групоўках размеркаваліся

наступным чынам: чатыры далучыліся да фракцыі правых; адзін (В. Дрыбінаў) выступаў

як прадстаўнік "Саюза 17 кастрычніка"; дэпутаты ад нярускага насельніцтва Віленскай

губерні стварылі польска-літоўска-беларускую групу; Ф. Л ашкевіч увайшоў у фракцыю

прагрэснікаў, астатнія далучыліся да фракцыі рускіх нацыяналістаў і памяркоўна-правых

Такім чынам, сутнасць трэцячэрвеньскай сістэмы заключалася ў тым, што ў Думе (і

трэцяга, і чацвёртага спадкання) стварыўся саюз памешчыкаў і буржуазіі праз прадстаўнікоі

іх партый і арганізацый. Мэта гэтага саюза - імкненне царызму вырашыць аб'ектыўныя

гістарычныя задачы, што стаялі перад краінай, зверху, не мяняючы сутнасці існуючага

ладу. Для нацыянальных рэгіёнаў, да якіх адносілася і Беларусь, тэта выявілася ў жорсткі

нацыянальны прыгнет, які ўплываў на ўсе сферы грамадскага жыцця.

2. Становішча ў рэвалюцыйным лагеры.

Змены ў рабочым і сялянскім руху

Крызіс у рэвалюцыйных партыях. У ходзе наступлення контррэвалюцыі і рэакцыі

многія арганізацыі левых партый былі ліквідаваны ці вельмі аслаблены. Паводле няпоўных

звестак, у 1907-1909 гг. царскімі судамі был

асуджаны па палітычных справах больш за 26 тыс. чалавек, з іх да смяротнага

пакарання прыгаворана 5086

. Дэпартамент паліцыі ледзь ці не ў кожнай падпольнай

арганізацыі займеў сакрэтных агентаў-асведамляльнікаў, у тым ліку і ў кіруючых

структурах партый. У 1908 г. быў выкрыты як правакатар Я. Азэф - член ЦК ПСР \ кіраўнік

яе баявой арганізацыі. У студзені 1912 г. членам ЦК бальшавіцкай партыі стаў агент

Дэпартамента паліцыі Р. Маліноўскі, выбраны неўзабаве дэпутатам Дзяржаўнай думы. У

выніку частых правалаў і масавых рэпрэсій дзейнасць мясцовых арганізацый РСДРП,

ПСР, Бунда і іншых левых партый была дэзарганізавана. Назіраўся масавы адток з іх

інтэлігенцыі. Стомленасць, апатыя і расчараванне вынікамі працяглай і цяжкай барацьбы ў

гады рэвалюцыі вызначалі настрой працоўных.

Спробы аднаўлення партыйных арганізацый, як правіла, заканчваліся беспаспяхова.

Усяго некалькі месяцаў пратрымалася адноўленая ў лютым 1908 г. Мінская група РСДРП.

У сярэдзіне таго ж года былі ліквідаваны Браслаўская, Капыльская, Старадарожская і

Хоцімская групы РСДРП. Нягледзячы на усе намаганні, так і не быў адноўлены Паўночна-

Заходні саюз РСДРП. Дзейнасць гэтай партыі ў Беларусі пасля трэцячэрвеньскага

дзяржаўнага перавароту праяўлялася ў функцыяніраванні нешматлікіх

_____________________

АврехАЯ. Царизм и третьеиюньская система. С.164.

Забаўскі ММ. Дэяржауная дума палітычным жыцце Беларусі (1906-1907 гг.).

С.22,23.

История Коммунистической партии Советского Союза. М., 1967. Т.2. С.239.

394

прапагандысцкіх гурткош і эпізадычным распаўсюджанні нелегальных вы-данняў

рэзка скарацілася колькасць прафесійных саюзаў. У дакладзе аб дзейяасці Бунда,

падрыхтаваным для Капенгагенскага кангрэса II інтэрнацыя-нала (1910), канстатавалася,

што большасць саюзаў была закрыта, а тым, якія захаваліся, даводзілася весці непасільную

барацьбу з праследаваннем рэакцыі, з аднаго боку, і з падаўленым настроем мае - з другога

У такіх умовах сярод меншавікоў, бундаўцаў, эсэраў, беларускіх грама-даўцаў

узмацніўся ўплыў прыхільнікаў ідэі легалізацыі партыйных ар-ганізацый, г. зн. пераходу

да дзейнасці, дазволенай законам. На практыцы гэта азначала адмову ад рэвалюцыйных

праграм і ліквідацыю саміх партый, паколькі пры трэцячэрвеньскім рэжыме легальна

можна было займацца толькі культурна- асветніцкай дзейнасцю, стварэннем рознага роду

каапера-тываў, кас узаемадапамогі і інш. На такі шлях стала БСГ: у другой палове 1907 г.

яна ліквідавала свае нелегальныя структуры і як партыя часова пера-стала існаваць. Лідэры і

актыў Грамады засяродзіліся на нацыянальнай культурна-адраджэнскай дзейнасці ў газеце

"Наша ніва".

Нарада ў ЦК Бунда ў лютым 1908 г. фармальна прызнала неабходнасць умацавання

нелегальных арганізацый, але адначасова рэкамендавала ім па магчымасці прыстасоўвацца

да легальных умоў дзейнасці. Легалізатарскі ухіл у Бундзе пацвердзіла VIII канферэнцыя,

якая адбылася ў кастрычніку 1910 г. з удзелам прадстаунікоў ад Варшавы, Вільні, Лодзі,

Гродна, Беласто-ка, Дзвінска, Пінска, Гомеля, Бабруйска і Рыгі. Галоўнымі у яе парадку дня

былі пытанні нацыянальна-культурнай дзейнасці: аб заканадаўчым уста-науленні для

яўрэйскіх гандлёвых служачых суботняга дня адпачынку, аб барацьбе за раўнапраўе

яўрэйскай мовы (1дыш) аб рэфармаванні яўрэй-скай абшчыны (кагала). На апошнім

пытанні канферэнцыя выказалася за пераўтварэнне абшчыны на аснове ўсеагульнага,

роўнага, тайнага і прамога выбарчага права з прагрэсіўным падаткаабкладаннем

маёмасных пластоў яўрэйскага насельніцтва замест традыцыйнага каробачнага збору.

Удзельнікі канферэнцыі ў адпаведнай рэзалюцыі заявілі аб неабходнасці арганізацыі

шырокага масавага руху вакол абшчыны і заклікалі бундаўцаў пранікнуць у яе кіраўнічыя

ўстановы з мэтай барацьбы "супраць алігарха і рабінаўскага клерыкалізму". Канферэнцыя

абавязала мясцовыя ар-ганізацыі Бунда засяроджваць палітычную дзейнасць галоўным

чынам вакол пытанняў, якія абмяркоўваліся у Дзяржаўнай думе

Крызіс ахапіў і бальшавіцкую фракцыю РСДРП, у якой з'явілася плынь адзавістаў".

Апошнія лічылі бессэнсоунай дзейнасць сацыял-дэмакратычнай фракцыі ў III Дзяржаўнай

думе і патрабавалі адклікаць ("адазваць") яе і перайсці да байкота Думы, адмовіцца ў цэлым

ад выкарыстання легальных формаў работы ў прафсаюзах, рабочых клубах і іншых

добраахвотных гра-мадскіх аб'яднаннях. Гэта пагражала поўнай ізаляцыяй партыі ад мае,

пераўтварэннем яе у палітычна бясельную падпольную секту.

Спроба пераадолення ідэйна-арганізацыйнага крызісу ў РСДРП была зроблена ў

снежні 1908 г. на V (агульнарасійскай) канферэнцыі ў Парыжы, у якой удзельнічалі

прадстаунікі Пецярбургскай, Маскоўскай, Цэнтральна прамысловай абласной, Уральскай і

Каўказскай арганізацый, а таксама ДКП1Л, Бунда і Літоўскай сацыял-дэмакратьй.

Канферэнцыя выступіла

_____________________

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.298-302.

Бунд в Беларуси 1897-1921. Документы и материалы. Мн., 1997. С.332-333,

338.

Там жа. С.344-352.

395

супраць замены рэвалюцыйнай марксітсцкай партыі легальнай рабочай партыяй,

абвясціла рашучую барацьбу ліквідатарам і падкрэсліла неабходнасць спалучэння

нелегальнай і легальнай дзейнасці, перш за ўсё выкары-стання ў інтарэсах партыі думскай

трыбуны,

Аднак дзейнасць ліквідатарау, адзавістау ішшых, паводле вызначэння бальшавікоу-

леніцау, антыпартыйных груповак працягвалася. У барацьбе з імі прыхільніка У. Леніна

абапіраўся на блок з меншавікамі-партыйцамі (Г. Пляханау 1щш.), сумесна з якімі з канца

1910 г. пачалі выдаваць за мяжой нелегальную "Рабочую газету", а ў Расіі - легальную

газету "Звезда".

Адначасова з мэтай пераадолення крызісу ў партыі бальшанавікі разгарнулі

падрыхтоўку новай агульнарасійскай канферэнцыі. Яна адбылася ў студзені 1912 г. у

Празе, дзе сабраліся дэлегаты, якія прадстаўлялі каля 20 партыйных арганізацый, што

дзейнічалі ў Расіі, а таксама бальшавіцкія замежныя цэнтры і групы. 3 ліку дэлегатаў

толькі двое належалі да мен-шавікоў-партыйцаў, а усе астатнія былі бальшавіікамі (сярод

іх сакрэтныя агенты Дэпартамента паліцыі Р. Маліноусга і А. Раманаў). Заходні рэгіён

(Вільнч і Дзвінск) прадстауляў М. Гурвіч. ЦК Бунда, ЦК Сацыял-дэмакра-тьй Латышскага

краю, Галоўнае праўленне СДКШЛ, сацыял-дэмакратыч-ная фракцыя III Дзяржаўнай

думы, Каўказскі абласны камітэт, рэдакцыя венскай "Правды" Л. Троцкага, група "Вперед"

("адзавюты") 1 Г. Пляханаў адмовіліся ад удзелу ў канферэнцыі. Тым не менш яна