Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

тэорыі і прак-тыцы. выхаваучай работы, дыдактыцы, методыцы выкладання асобных

прадметаў.

Аднак спроба вырашыць праблему настаўнцкіх кадраў для пачатковай школы з

дапамогай курсаў і экзаменаў на званне настаўніка вяла да зніжэння агульнага узроуню іх

кваліфікацыі. Усё гэта прымала урад шукаць шляхі ўдасканалення падрыхтоўкі настаўнікў

істотным крокам у паляпшэнні іх падрыхтоўкі для ніжэйшай пачатковай школы было

адкрыццё пяці настаўніцкіх семінарый: дзвюх мужчынскіх -Рагачоўскай (1909), Гомельскай

(1915), трохжаночых - Аршанскай (1911), Барысаўскай (1915) і Бабруйскай (1916).

У пачатку XX ст. пашырэнне сеткі павышаных пачатковых і сярэдніх школ

абвастрыла праблему педагагічных кадраў і для гэтай катэгорыі навучальных устаноў. У

сувязі з гэтым былі арганізаваны тры настаўніцкія інстытуты- Віцебска (1910), Магілёва

(1913), Мінска (1914).

3 мэтай павышэння кваліфікацыі арганізоўваліся паездкі настаўнікаў за межы

Беларусі - у навучальныя ўстановы Пецярбурга, Масквы, Украіны, Істоніі. Педагогі з

Беларусі ездзілі вывучаць вопыт сваіх калег у Германію, і

ал1ю, іншыя еўрапейскія

краіны. Яны удзельнічалі ў рабоце міжнароднага кангрэса выкладчыкаў новых моў у

Парыжы у 1909 г., III міжнароднага

______________

Вопросы истории и здравоохранения БССР. Мн., 1960. С.42-44; НА РБ, ф.502,

воп.1, спр.46, арк.140-150; ф.2513, воп.2, спр.1328, арк.142; ф.502, воп.1, спр.47, арк.149.

413

кангрэса па школьнай гігіене ў Парыжы у 1910 г., усерасійскіх з'ездаў па народнай

адукацыі 1910-1916 гг.

Фарміраванне інтэлігенцыі Беларусі Канец XIX - пачатак XX ст. - перыяд

фарміравання мясцовай інтэлігенцыі. Галоунай крыніцай і рэзервам фарміравання

інтэлігенцыі з'яўлялася студэнцтва, а патэнцыяльнай крыніцай - выхаванцы сярэдніх

спецыяльных навучальных устаноў. Выпускі сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў,

калі не прадаужалі навучанне ў вышэйшых навучальных установах, папаўнялі шэраг

служачых або сярэдніх гарадскіх пластоў. Аднак большая частка (напрыклад, выпускнікі

настаўніцкіх семінарый і курсаў, фельчарскіх школ) адразу ішла працаваць па

спецыяльнасці, уліваючыся ў педагагічную і медыцынскую інтэлігенцыю. Такім чынам, ад

стану асветы залежалі тэмпы і маштабы падрыхтоукі інтэлігенцыі.

Сярэдняя спецыяльная адукацыя ў Беларусі развівалася павольна. Напярэдадні

Першай сусветнай вайны у 15 такіх навучальных установах вучылася 1,4 тыс. чалавек.

Асобнае месца у сістэме адукацыі займалі праваслаўныя духоуныя семінарыі, што

знаходзіліся ў Мінску, Віцебску, Магілёве. Іх выхаванцы маглі быць не толькі святарамі, але

і настаўнікамі. Акрамя таго, яны мелі права паступіць у Казанскі, Томскі, Юр'еускі

(Тартурскі) універсітэты. У іншыя універсітэты шлях для семінарыстау-духоунікаў быу

закрыты. Важнай асаблівасцю духоуных семінарый было тое, што у іх маглі навучацца на

аднолькавых умовах як дзеці кліра, так і дзеці ўсіх іншых саслоўяў.

Аднак у Беларусі не было вышэйшых навучальных устаноу

, таму мясцовая моладзь

атрымлівала вышэйшую адукацыю ва універсітэтах інстытутах Расіі, Украіны,

Прыбалтыкі, Польшчы. На рубяжы Х1Х-ХХ стст. атрад тэнічнай інтэлігенцыі складалі

выпускні сталічных тэхналагічнага, політэхнічнага, ляснога інстытутаў, а таксама

інстытута шляхоў зносін. У сярэдніх навучальных установах Беларусі працавалі

выкладчыкамі выхаванцы Пецярбургскага, Маскоўскага, Кіеускага, Адэскага,

Харкаўскага, Львоўскага, Юр'еускага універсітэтаў. Будучыя урачы і юрысты таксама

набывалі адукацыю ва універсітэтах гэтых гарадоў.

Вышэйшыя навучальныя установы Расіі, Украіны, Прыбалтыкі зраблі важкі ўклад

у падрыхтоуку цэлага пласта айчыннай інтэлігенцыі, які адыграў выдатную ролю ў

гісторыі і культуры беларускага народа.

Атрымаўшы вышэйшую адукацыю за межамі Бацькаўшчыны, беларускія

інтзлігенты не заусёды маглі знайсці належнае прымяненне сваім здольнасцям і сілам на

радзіме, таму што выбар быу абмежаваны магчымасіцямі беларускай рэчаіснасці.

Напрыклад, толька трэць выпускнікоў Рыжсскага політэхнічнага інстытута - выхадцаў з

Беларусі - змагла уладкавацца на працу у родных мясцінах. Частка беларускай

інтэлігенцыі вымушана была працаваць за межамі Бацькаушчыны. Многія з іх амаль усё

жыццё імкнуліся служыць свайму народу, але вымушаны былі жыць у чужым асяроддзі, у

якім спрабавалі адаптавацца.

Разам з тым шырокія сувязі, якія наладжвалі беларусы у краінах, дзе яны вучыліся або

працавалі, садзейнічалі фарміраванню ў грамадскіх колах гэтых краін цікавасці да нашага

народа, яго культурнай спадчыны, мовы. Яркія прыклады - дзейнасць Ф. Багушэвіча,

С.Палуяна, Цётка - на У краіне, М. Багдановіча, Я. Лучыны, Б. Энімах-Шыпілы - у Расіі.

Дзякуючы паве-

_____________________

У 1911 г. у Віцебску адкрылася аддзяленне Маскоускага археалагічнага

інстытута. На факультэтах гісторьй мастацтвау, археалагічным і археаграефічным

рыхтавалі спецыялістау для работы у архівах, музеях і бібліятэках.

414

дамленням, рэцэнзіям, літаратурным нататкам, якія друкаваліся у газетах і часопісах,

усё больш людзей у розных кутках імперыі даведваліся пра беласаў і іх самабытную

культуру. Менавіта праз прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі наладжваліся формы зносін

з інтэлігенцыяй суседніх народаў, што мела надзвычай важнае значэнне для развіцця і

ўзбагачэння суседніх культур. Інтэлігенцыя Беларусі фармфавалася з розных крыніц:

дваранства, гарадскіх і сельскіх саслоуяў. Аднак з апошняй чвэрці XIX - пачатку XX ст.

няўхільна ўзрастала ўдзельная вага выхадцаў з дэмакратычных пластоу. у цэлым

сацыяльная аснова маладой інтэлігенцыі была шырокай, а таму да-волі стракатай. Часткова

гэта адбівалася на яе становішчы, грамадскіх сімпатыях.

У складзе мясцовай інтэлігенцыі поруч з беларусамі было шмат прадстаўнікоў

іншага нацыянальнага, пераважна рускага і часткова яўрэйскага паходжання. Але і тая

частка, якая паходзіла з беларускага асяроддзя, у пэунай ступені звязвала сябе з рускай

культурай. Аднак ужо у апошняй трэці XIX ст. пакуль яшчэ колькасна невялікая група асоб

разумовай працы, што выйшла з нацыянальных гарадскіх і сельскіх колаў, пачала актыўна

ўключацца ў культурную дзейнасць, змагацца за родную мову. Паралельна ішоу працэс

паглыблення нацыянальнай самасвядомасці. Усё больш прадстаўшкоў інтэлігенцыі

адчувалі сябе беларусамі, падтрымлівалі нацыянальны рух. У 1897 г. беларусамі лічылі

сябе 19,9 % настаўшкаў (3269 з 16 401), 25,8 % медыцынскіх работнікаў (1255 з 4855), 9,7 %

адвакатаў (61 з 627), 9,7 % дзеячаў літаратуры, мастацтва, навукі (96 з 987)

Як вядома, расійскі урад у дачыненні да беларусаў праводзіу палітыку нацыянальнага

прыгнёту. Ігнаруючы інтарэсы і правы народа, царызм затрымліваў яго духоунае развіццё.

У высокаадукаваных людзей нацыянальная свядомасць, якая з'яуляецца самым тонкім і

лёгкаранімым пачуццём, праяулялася асабліва востра. Ушчэмленае становішча беларусаў у

імперыі нараджала імкненне да пошуку шляхоў вырашэння нацыянальнай праблемы.

У пачатку XX ст. у сувязі з актывізацыяй і дэмакратычных сіл пачаўся уздым

беларускага руху, у якім інтэлігенцыя адыграла вядучую ролю. Эканамічная слабасць

беларускага грамадства і неразвітасць яго сацыяльнай структуры, якая і пасля скасавання

прыгону заставалася дэфармаванай праз непаслядоуную ліквідацыю яго рэшткаў,

захаванне буйных землеуладальнікаў і недэмакратычнага пауфеадальнага рэжыму з

тыповым для яго нацыянальным прыгнётам, абумовілі запаволенасць складвання

эканамічнай супольнасці як адной з галоуных прыкмет нацыі. У той жа час для інтэлігенцыі

як праціўніка нацыянальнага руху самай даступнай і доугі час амаль адзінай сферай

дзейнасці - была нацыянальная культура.

Пры адсутнасці ў беларусаў дзяржаунасці, самастойных формау палітычнага і

эканамічнага жыцця культура выступіла як важнейшы аб'яднальны фактар. Яна

садзейнічала і забяспечвала захаванне этнічнай самастойнасці, вяла да абуджэння і

выспявання нацыянальнай самасвядомасці. культура прыняла на сябе нацыянальна-

кансалідацыйныя і нацыянальна-патрыятычныя функцыі.

Вядучую ролю у культурна-нацыянальнай дзейнасці іграла маладая белауская

інтэлігенцыя, нацыянальныя пачуцці якой дзякуючы адукава-

_________________

Падлічана па: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г.

Т.1У. Т уупкая ^б- СПб- 1903: т-у- Витебская губ. СПб., 1903; Т.Х1. Гродненская губ.

СПб., 1903; •ЛЛЛ. Минская губ. СПб., 1904; Т.ХХШ. Могилевская губ. СПб., 1904.

415

насці былі асабліва моцныя. Аб'яднаушы выхадцаў з розных пластоў грамадства,

пераважна непрывілегіяваных, цесна звязаная з дэмакратычнымі коламі, яна змагла стаць

выразніцай ідэйна-эстэтычных тэндэнцый, што адлюстроўвалі ўяўленні народа, актыўна

фарміравала яго нацыянальна-патрыятычную і мастацка-эстэтычную свядомасць.

Нацыянальная ідэя напаўняла ўсю культурна-асветніцкую дзейнасць інтэлігенцыі.

Пасля рэвалюцыі 1905-1907 гг. дзякуючы яе намаганням з'явіліся беларускі прафесійны

тэатр і друк. Важную ролю у жыцці Беларусі ў пачатку XX ст. адыгрывала газета "Наша

ніва" - цэнтр згуртавання свядомай беларускай інтэлігенцыі.

Беларуская інтэлігенцыя выкарыстоўвала ўсе магчымасці для абароны правоў

свайго народа. У чэрвені 1908 г. у Празе адбыуся з'езд студэнтаў славянскіх краін. Ад імя

беларускай студэнцкай моладзі на ім выступіу Каляда. Ён расказау аб модным

нацыянальным уціску суайчыннікаў, у выніку чаго на яго Бацькаўшчыне пануе

непісьменнасць. У сувязі з выступленнем прадстаўніка Беларусі з'езд прыняў пастанову ў

падтрымку права беларусаў вучыць дзяцей ў школе на роднай мове. У пастанове мелася

патрабаванне аб адкрыцці ў Вільні беларуска-літоўскага універсітэта.

У вышку актыунай, самаадданай дзейнасці беларускіх пісьменнікаў, настаунікаў

нацыянальная самасвядомасць, перш за усё усведамленне сваей нацыянальнай

прыналежнасці, ахоплівала пэуныя пласты насельніцтва. Так, у кастрычніку 1913 г.

рабочыя Капыля звярнуліся у Дзяржауную думу з петыцыяй, у якой патрабавалі прызнаць

родную мову і падтрымаць прашэнне аб адкрыцці ў Беларусі універсітэта.

Уся дзейнасць беларускай інтэлігенцыі была прасякнута высокім патрыятызмам,

садзейнічала нацыянальнаму і палітычнаму абуджэнню народа, яго згуртаванню, аказала

пэуны уплыу на духоуную сутнасць нацыі. Беларуская інтэлігенцыя выконвала ролю

своеасаблівага генератара і трансфарматара новых ідэй, формаў і метадаў культурнай

дзейнасці.

Вывучэнне культуры і быту беларускага народа. У новай гістарычнай сітуацыі,

якая склалася у пачатку XX ст., неабходна было пераканаць беларусаў у самабытнасці іх як

наорода. арыгіналънасці іх культуры — тым самым арода, арыгінальнасці іх культуры - тым

самым выставіць важкі аргумент у барацьбе за дзяржаунасць Беларусі Перад дзеячамі

айчыннай навукі і культуры паўстала задача паказаць і давесці свету гэту нацыянальную

самабытнасць, аднавіць сапраудную карціну гістарыч-на-культурнага шляху развіцця

беларусаў ва усёй яго складанасці і супярэчлівасці, з усімі пошукамі, дасягненнямі і

стратамі. Таму не выпадковай была цікавасць да гісторыі беларускага народа, яго

матэрыяльнай і духоўнай спадчыны. Ва ўмовах Беларусі да 1905 г. народная культура

з'яулялася найважнейшай, калі не адзінай сферай самастойнага грамадскага жыцця. Важкі

ўклад у яе вывучэнне зрабіў Е. Раманаў, М. Нікіфароўскі, М. Федароўскі Я. Каркі, А.

Сержпутоўскі, М. Доўнар-Запльскі і інш. Е. Раманаў выдаў самую вялікую па колькасці

беларускіх фальклорных тэкстаў работу і

416

"Беларускі зборнік" у дзевяці выпусках (1886-1912), у якім змяшчаеца сотні казак,

легенд, паданняў, тысячы песень, прыказак, прымавак і загадак. У гэтым выданні -

своеасаблівай энцыклапедыі беларускай народнай творчасці - вучоны сабраў надзвычай

каштоўныя калекцыі вуснапаэтычных твораў усіх

асН

оуных жанрау. Разам з апісаннем

звычаяў і абрадаў укладальнік змясціу шмат разнастайных па зместу і мастацкай форме

абрадавых і пазаабрадавых лірычных песень, у якіх ярка адлюстравалася жыццё і побыт

беларускіх сялян.

Глыбінёй і цікавасцю вылучаліся даследаванні матэрыяльнай і „духоўнай культуры

Беларусі М.Доунар-Запольскага. Усебакова адукаваны чалавек, ён пакінуў пасля сябе

работы у розных галінах гуманітарных навук, у тым ліку і ў фалькларыстыцы. Вялікую ўвагу

надаваў даследчык вывучэнню беларускіх вясельных абрадаў і звязанай з імі паэзіі. Пры гэтым

ён паспяхова выкарыстаў гісторыка-параўнальны метад.

Збіранне беларускай народнай творчасці спалучыу з этнаграфічнымі

даследаваннямі Е. Сербаў. Спачатку ён цікавіўся фальклорна-этнаграфічнымі матэрыяламі

збіраў іх па месцы працы настаунікам у Мінску, Гомелі, сельскай мясцовасці. 3 1910 г., калі

аднавіў сваю дзейнасць Пауночна-Заходні аддзел Рускага геаграфічнага таварыства,

Е.Сербаў пачаў выконваць даручэнні археалагічна-этнаграфічнай секцыі, некалькі разоў

вы-язджаў у экспедыцыі. У 1915 г. ён выдаў кнігу "Беларусы-сакуны", у якой адначасова з

гісторыка-этнаграфічнай характарыстыкай жыхароў Палесся прывёў іх песні, казкі.

Агляд важнейшых работ у галіне беларускай фалькларыстыкі зрабіў Я.Карскі ў

першым томе даследавання "Беларусы", што ўбачыу свет у 1903 г. Менавіта гэты вучоны

упершыню даследаваў гісторыю беларускай вуснай творчасці, сістэму яе жанраў, генезіс,

ідэйна-тэматычны змест і мастацкія асаблівасці. Я.Карскі вывучаў паходжанне

вуснапаэтычнай творчасці, раскрыу яе эвалюцыю ў часы Кіеўскай Русі, адлюстраванне

язычніцтва і імкненне хрысціянства пераадолець яго рэшткі. Развіццё беларускага

фальклору вучоны звязаў з гістарычным жыццём народа, з развщцём культуры пачынаючы

ад старажытнай эпох.

Я. Карскі абгрунтаваў прынцып храналагічна-тэматычнага разгляду жанраў і выдаў

беларускага фальклору, даказаў, што найбольш старажытны жанр - забабоны. Ён

даследаваў іх генезіс, даў вызначэнне. Карыстаючыся параўнальным вывучэннем народных

твораў, вучоны прасачыу сувязі славянскіх забабонаў з забабонамі іншых народау.

Упершыню Я.Карскі разгледзеў асаблівасці народнага верша, яго рытміку, рыфмоўку.

Даследаванне дасягненняў народнай культуры прыводзіла да разумення неабходнасці

вывучаць гісторыю Беларусі. "Гісторыя - гэта фундамент, на якім будуецца жыццё народа. I

нам, каб адбудаваць свае жыццё, трэба пачаць з фундаменту, каб будынак быу моцны. А

фундамент у нас важны, гісторыя наша багатая..." - зазначыу ў сваей "Кароткай гісторрыі

Беларусі" В.Ластоускі. і гэта першая кніга аб беларускай Мінуўшчыне ўбачыла свет у 1910 г.,

як вядома, адным з першых сур'ёзную увагу на неабходнасць вывучэння гісторыі

Бацькаўшчыны звярнуў Ф.Багушэвіч. Працы Я.Карскага, В.Ластоўскага па гісторыі

Беларусі, створаныя ў пачатку XX ст., даказвалі аўтахтоннасць беларусаў на тэрыторыі,

якую яны займалі, а таксама прыцягвалі ўвагу да эпохі Вялікага княства Літоўскага, калі

беларускі народ адыгрываў значную ролю ў жыцці Усходняй Еўропы.

Даследаванні беларускіх вучоных дапамагалі вярнуць народу забытыя імёны

славутых продкаў, пазнаёміць з гераічнымі старонкамі старажытнай

еларусі. Лагічным

вынікам вывучэння, спасціжэння фальклорнай і эт-

417

награфічнай скарбніцы стаў рост цікавасці да роднага слова, да самавыяўлення

праз родную мову.

Зварот да фальклору, этнаграфіі быу пленным крокам на шляху да

сцвярджэння

нацыянальнай самасвядомасці, асэнсавання беларусамі свайго месца паміж народамі

Дзейнасць навуковых таварыстваў. Прыкметны уклад у развццё і

дэмакратызацыю навукі, у справу папулярызацыі навуковых ведаў уносілі навуковыя

таварыствы, якія аб'ядноўвалі спецыялістаў у розных галінах.

Адным з праяўленняў грамадска-педагагічнага руху было стварэнне педагагічных

таварыстваў, якія на рубяжы XIX - XX стст. былі арганізаваны у Віцебску, Мінску,

Магілёве, Гродне, Брэсце. Таварыствы аказвалі матэрыяльную дапамогу настаўнікам,

абаранялі іх інтарэсы, садзейнічалі распаўсюджванню перадавых педагагічных ідэй,

павышэнню кваліфікацыі настаўнікаў, выдавалі педагагічныя часопісы, зборнікі.

Магілёўскае таварыства на працягу 1909-1917 гг. адкрыла свае аддзяленні ў дзевяці

павятовых гарадах - Быхаве, Гомеле Горках, Клімавічах, Мсціславе, Оршы, Рагачове,

Чавусах, Чэрыкаве. У 1910 г. яно пачало выдаваць "Беларускі настаўніцкі вестнік". У

1911-1913гг. Гродзенскае педагагічнае таварыства выдавала часопіс "Педагагічная

справа". Педагагічныя таварыствы і часопісы прыцягвалі ўвагу грамадскасці да надзённых

пытанняў народнай асветы, прапагандавалі ідэі перадавых педагогаў, выступалі за

усеагульную пачатковую адукацыю, стварэнне новых падручнікаў.

Шматгадовую гісторыю мелі да пачатку XX ст. медыцынскія таварыствы. Яшчэ ў

1862 г. былі створаны таварыствы урачоў у Мінску і Магілёве. Тады ж было пачата

хадатайніцтва аб заснаванні таварыства гродзенскіх урачоў. У канцы XIX - пачатку XX ст.

падобныя арганізацыі ствараліся не толькі ў губернскіх, але і ў павятовых цэнтрах –

Гомеле, Брэсце, Бабруйску.

Таварыствы урачоў ставілі за мэту вывучаць санітарны стан гарадоў і губерняў,

аналізаваць прычыны узнікнення і распаўсюджвання хвароб, вышукваць сродкі па іх

прадухіленню або лакалізацыі. Акрамя таго, яны стваралі (нярэдка за свой кошт )

амбулаторыі, рабілі паведамленні аб новых адкрыццях і вынаходніцтвах у медыцыне,

клапаціліся аб іх укараненні ў практыку. Шырокае распаусюджванне такіх сацыяльных

хвароб, як сухоты (туберкулёз), трахома, сіфіліс і іншыя сярод насельніцтва, прымушалі

урачэбныя таварыствы распрацоўваць меры па барацьбе з імі. Члены таварыстваў разумелі

што уласнымі сіламі яны не ў стане справіцца з гэтым сацыяльным ліхам, і імкнуліся

прыцягнуць увагу і матэрыяльныя сродкі насельннітва. 3 гэтай мэтай таварыствы правялі у

1911 г. у Мінску, Магілёве, Віцебску, Бабруйску, і іншых гарадах "дні белай кветкі" (дні

барацьбы з сухотамі).

На сабраныя сродкі ў шэрагу выпадкаў былі арганізаваны дачы-калоніі, праводзіліся

амбулаторныя прыёмы хворых на сухоты. Пры садзейнічанні медыцынскіх таварыстваў у

Мінску, Магілёве, Гродне, Бабруйску былі створаны мясцовыя аддзяленні Лігі барацьбы з

сухотамі

3 самага пачатку сваей дзейнасці таварыствы урачў імкнуліся да наладжвання і

развцця навуковых сувязей. Так, мінскае таварыства ў канцы XIX ст. падтрымлівала

кантакты з 50 навуковымі таварыствамі і ўстановамі Расіі. Пачэснымі членамі мінскага

таварыства ўрачоў з'яўляліся такія славутыя вучоныя-медыкі, як М.Пірагоу, Р.Віхраў,

Л.Пастэр, Ф.Эрысман. Беларускія ўрачы прымалі ўдзел у рабоце шрагоусюх з'ездаў,

з'ездаў урачоў іншых губерняў, шэрагу зарубежных і міжнародных кангрэсаў.

Таварыствы урачоў прымалі актыуны удзел у стварэнні і дзейнасці асветных

устаноў і арганізацый. Па ініцыятыве таварыства мінскіх урачоў

418

пры яго спрыянні у горадзе была створана першая публічная бібліятэка імя А

Пушкіна (1900), а таксама чыгуначная (1902). Актыуна распаўсюджвалі методыкіі сярод

насельніцтва і санітарна-гігіенічныя веды

. У пачатку XX ст. працягвалі сваю дзейнасць

створаныя яшчэ ў апошняй чвэрці XIX ст. губернскія таварыствы сельскай гаспадаркі. іх

галоунымі мэтамі былі стварэнне спрыяльных умоў для развіцця сельскай гаспадаркі ў

сваіх рэгіёнах, прапаганда агранамхчных ведаў сярод насельніцтва, арганізацыя

сельскагаспадарчых доследна-паказальных мерапрыемстваў.

Сярод усіх таварыстваў сельскай гаспадаркі, што дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі,

асабліва вылучалася мінскае. Яно займалася тэарэтычнай распрацоўкай навукова-

агранамічных напрамкаў, вынікі якіх затым выкарыстоўваліся ў практычнай дзейнасці.

Асноўны змест дзейнасці Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі на працягу

усяго перыяду яго існавання складала арганізацыя доследна-паказальных мерапрыемстваў,

прызначаных для распаўсюджвання розных навацый. У 1901 г. была арганізавана

юбілейная сельскагаспадарчая выстаўка, прысвечаная 25-годдзю дзейнасці таварыства.

Регулярна праводзіліся і спецыялізаваныя выстаукі кірмашы жывёлагадоўлі, конкурсы

плугоў, малатарняў. Яны не толькі знаёмілі сельскіх гаспадароў Беларусі з дасягненнямі ў

галіне ўдасканалення тэхнікі, гатункаў раслін, парод жывёлы, выкары-стання мінеральных

удабрэнняў, але і дэманстравалі прадукцыю, якая выраблялася ў рэгіёне, паказвалі, што

"Беларусь з часам можа зрабіцца жытніцай Расіі, бо і клімат, і глеба, і народ прыдатныя для

гаспадаркі"

У 1912 г. узнікла Мінскае таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і

археалогіі. Яго стварылі прадстаўнікі мясцовай інтэлігенцыі, якія цікавіліся прыродазнаўча-

гістарычнымі, этнаграфічнымі і археалагічнымі даследаваннямі Беларусі і якія ўнеслі вялікі

ўклад у пашырэнне краязнаўчай работы. Таварыства, якое аб'яднала больш за 100 чалавек,

рэгулярна праводзіла сходы і пасяджэнні, дзе чыталіся і абмяркоувалхся даклады па

розных напрамках даследавання прыроды 1 псторыі, арганізоўвала навукова-папулярныя

лекццыі з выкарыстаннем кінематографа, адкрыла музей.

Мінскі гарадскі музей прызначаўся для збору і захавання рэчаў, ЯК1Я маюць

дачыненне да гісторыі, быту і прыроды горада і губерні. Статут музея прадугледжваў

стварэнне аддзелаў: гістарычнага, археалагічнага, этнаграфічнага, прыродазнаўчага,

мастацка-прамысловага, а таксама аддзела, У якім бы збіраліся кнігі, карты, рукапісы,

гравюры. Таварыства праводзіла работу па фарміраванню музейных калекцый.

Таксама мелася бібліятэка таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і

археалогіі. У яе дасылалі выданні імператарскае вольнае экаінамічнае таварыства, Санкт-

Пецярбургскі імператарскі батанічны сад, імператарская археалагічная камісія, Казанскі

універсітэт і іншыя навуковыя таварыствы і ўстановы. Ад ганаровага члена таварыства,

вядомага геадэзіста I. Жылінскага бібліятэка атрымала рэльефную карту Палесся, якая

________________

Пппт ^Б' Ф-50^'

СП

Р-1.40,47,33; 25 лет деятельности Общества минских врачей.

Мн., 1894; Пеп олы заседаний Общества врачей Могалевской губернии за 1906-1908 гг.;

Труды поел °Г0 съезда вРачей Могалевской губернии. Мн., 1908; Труды Первого съезда

врачей и Яол9Д^Телей УпРавления по Делам земского хозяйства Витебской губернии.

Витебск, 1906; БРТТ,

ат

кий очерк 50-летней деятельности Общества минских врачей.

1867-1917 // Беларуская медычная думка. 1927. Т.З. №9-12. Минский листок. 1901. №104,

111; Грабовский Б.С. Краткий очерк двадцатипятилетия Ми! юности Минского общества

сельского хозяйства. Мп., 1901; Журналы общих собраний "некого общества сельского

хозяйства. Мн., 1888-1912;

419

уяўляла вялікую каштоўнасць. У 1914 г. убачыу свет адзіны выпуск "Известий"

таварыства

Навуковыя таварыствы, якія існавалі ў Беларусі ў пачатку XX ст., сваей

даследчыцкай, выдавецкай, асветніцкай дзейнасцю спрыялі папулярызацыі навуковых

дасягненняў сярод шырокіх колаў насельніцтва, дэмакратызацыі самой навукі,

набліжэнню яе да патрэб народа.

2. Літаратура. Друк. Мастацтва

Літаратура. Новыя з'явы у грамадска-палітычным жыцці пачатку XX ст. знайшлі

свае яскравае адлюстраванне ў нацыянальнай літаратуры таго часу, абумовіўшы з'яўленне

новых ідэй, тэм, вобразаў.

Літаратура як найбольш дынамічны элемент заняла вядучае месца ў культуры

беларускага народа пачатку XX ст., паўплывала на развіццё іншых галіны духоўнага

жыцця. Менавіта ў гэты бурны час бліскуча праявіўся талент такіх маладых паэтаў і

празаікаў, як Я. Купала, Я. Колас, Цётка (А. Пашкевіч), М.Багдановіч, А. Гарун, Ц. Гартны,

3. Бядуля, К. Буйло, Я. Журба, С. Палуян.

Галоунымі тэмамі беларускай літаратуры гэтага перыяду былі сацыяльнае і

нацыянальнае вызваленне, барацьба супраць самадзяржаўя, адраджэнне Бацькаўшчыны,

роднай мовы, сцвярджэнне чалавечай годнасці беларускага мужыка, правоў народа на

вольнае гістарычнае развіццё.

Адной з галоўных ідэй нацыянальнай літаратуры пачатку XX ст. была ідэя

нацыянальнага адраджэння. Яе сімвалам у паэзіі таго часу быу нярэдка вобраз крыніцы,

"каторая магутна, гучна мкне, здолеўшы з глебы на прастор прабіцца".

Народ-крыніца, шмат лам'я Кідала ворагаў сям'я У крыніцу тую - цёк спынщь, Каб

жыццё смерцю замяніць I усё дарма: з варожых пут Народ устае, як нейкі цуд.

Як вядома, галоунымі адраджэнскімі ідэямі з'яўляюцца патрыятызм, гуманізм, культ

цудоўнага. Прычым першая з іх - крышталізацыя нацыянальнай самасвядомасці,

замацаванне яе ў формах дзяржаўнасці, нараджэнне новых жывых нацыянальных культур з

лацінскай схаластычнай аднолькавасці - стала падставай, умовай для ўзвышэння чалавека

у яго гармоніі са светам, у яго вострым адчуванні радасці і прыгажосці жыцця, прыроды,

быцця

У той час як еўрапейскае Адраджэнне прайшло ўвесь цыкл - ад адраджэння народа,

стварэння дзяржавы, мовы, культуры да адраджэнскага ідэалу чалавека, то беларускае, з

прычыны пэўных гістарычных абставін, У свой час спынілася. Таму ўмова стала мэтай.

Адраджэнне пачало ўспрымацца як нацыянальнае адраджэнне, а патрыятычная ідэя заняла

адно з вядучых месцаў у літаратуры, пачынаючы ад "Песні пра зубра" М.Гусоўскага і да

паэтычных твораў "нашаніўцаў".

_____________________

Минский листок. 1886. №3; Устав Минского общества любителей

естествознания, этнографии и археологии. Мн., 1912; Известия Минского общества

любителей естествознани этнографии и археалогии. Вып.1. Мн., 1914.

Гарун А. Сэрцам пачуты звон. Мн., 1991. С.130.

Лосев А. Ф. Эстетика возрождения.М.,1982.С.47-87.

420

гэту рысу нацыянальнай літаратуры пачатку XX ст. адзначалі сучасцю. "Ад

беларускай паэзіі павявала такой шчырасцю жывой любві да роднага краю, якая захапляла

і чытача", -пісаў на старонках часопіса "Вестник Европы" рускі філолаг-славіст

А.Пагодзін.

М.Гарэцкі лічыу, што "першай прыкметай нашаніўскай пары у літаратуры ёсць

пераважнасць нацыянальных элементаў і нацыянальных матываў, лозунгаў над усім -

чыста іншым...". У сваю чаргу Я.Карскі зазначаў, што "любоў да сваей непрыгляднай

радзімы - выдатная рыса кожнага беларуса".

Амаль усіх паэтаў таго часу ядналі агульныя ідэйна-тэматычныя матывы: любоў да

Бацькаўшчыны, роднай прыроды ("Да роднай краіны" Я. Журбы, "Восень" А. Гурло,

"Люблю" К.Буйло); заклапочанасць бязрадасным лёсам народа, тым, "што гібее ў вёсцы

родны люд убогі, і няма тут шчасця і няма дарогі" (Я. Журба); туга няма тут шчасця і няма

дарогі" (Я. Журба); туга па чымсьці таямнічым і нязведаным: "Беднае сэрца па нечым

баліщь"; "сэрца б'ецца ў грудзях і просіцца невядомае шчасце спазнаць" (А. Гурло). Шмат

шчырых, цёплых слоў у сваіх творах прысвяціў роднай зямлі Я.Купала. Яркімі эпітэтамі - ад

шчымліва-светлых да балюча-горкіх - надзяляў яе паэт: "Беларушчына", "Маці-Беларусь",

"Бацькаўшчына мілая", "Няшчасны край", "Забраны край".

Важна падкрэсліць, гаворачы аб творчасці беларускіх пісьменнікаў пачатку XX ст.,

што сацыяльнае і нацыянальнае ў іх думках, учынках, творчасці было моцна знітавана.

Маладыя пісьменнікі адчувалі: не толькі сацыяльнае вызваленне прадвызначае духоўнае і

нацыянальнае адраджэнне, але і нацыянальнае самавызначэнне,нацыянальнае адраджэнне

вядзе да сацыяльнага вызвалення. Сацыяльныя і нацыянальныя матывы - гэта ўсё роўна

што два крылы, на якіх абапіралася творчасць нашых пісьменнікаў. Асабліва рэльефна

гэта відаць у творах Я.Купалы.

А хто там ідзе, а хто там ідзе У агромістай такой грамадзе? Беларусы. А чаго ж

захацелася ім, Пагарджаным век, ім сляпым, глухім? Людзьмі звацца

Запаветнай марай Я.Купалы і яго сабратаў па пяру было дапамагчы народу, які

знаходзіўся пад сацыяльным і нацыянальным прыгнётам, стаць у адзіны шэраг з іншымі

народамі, дабіцца волі і незалежнасці, смялей зірнуць у шырокія прасторы гістарычнага

быцця. 3 гэтымі думкамі жылі і тварылі многія пісьменнікі "нашаніўскай" пары. М.Багдановіч,

у прыватнасці, пісаў:

Беларусь, твой народ дачакаецпа Залацістага яснага дня. Паглядзі, як усход

разгараецца Сколькі ў хмарах далёкіх агня

______________________

Купала Я. Збор твораў- У 7 т. Мн.,1972. Т. 1. С.257.