Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Багдановіч М. Поўны збор твораў: У 3 т. Мн., 1991. С.440.

421

На светлую будучыню свайго народа спадзяваўся і Я.Журба:

Я цвёрда, шчыра веру, Я веру ўсёй душой, Што ворагаў здалее Край родны, мілы

мой.

Упэуненасцю, што і сіла ўваскрэсне, уваскрэсне надзея, прасякнуты верш К. Буйло

"Тварыць і кахаць", якая заклікае: "Век жыць! Крэпка верыць! Тварыць і кахаць!"

Беларускія літаратары прыкладалі надзвычайныя намаганні для набліжэння гэтай

будучыні, для абуджэння і паглыблення нацыянальнай свядомасці беларусаў. Аб'яд-

наўшы сілы, абапіраючыся на зробленае папярэднікамі, пісьменнікі і паэты Беларусі ня-

стомна і нястомліва кансалідавалі нацыю: фарміравалі яе самабытную духоунўю сутнасць,

пашыралі свядомасць, гранілі беларускую літаратурную мову, стваралі свайму народу

мастацкія творы сусветнага ўзроўню, вызначалі яго духоўныя арыенціры. Асабліва плённа

працаваў у гэтым напрамку Я. Купала, якога сучаснікі называлі "цяперашнім асілкам

адраджэння", што "выйшаў на літаратурную ніву з поглядамі простага беларуса-

селяніна"

Нацыянальна-патрыятычныя матывы рэльефна увасобіліся ў яго творах

асветніцкага, беларусазнаучага характару. Праз усю творчасць песняра праходзіць заклік

"любіць свабоду, родны край і мову". Але любіць можна толькі тое, што добра ведаеш і

цэніш. Я. Купала настойліва тлумачыу селяніну, што ён - беларус, што Бацькаўшчына яго

- Беларусь, якая мае вялікую і багатую гісторыю, а мовай беларускай карысталіся вядомыя і

знакамітыя людзі, і якая была дзяржаўнай. Ужо назвы твораў, іх сюжэты сведчылі аб ярка

патрыятычнай накіраванасці літаратурнай і публіцыстычнай дзейнасці пісьменніка, яго

цікавасці да гісторыі народа - "Курган", "3 мінуўшых дзён", "Магіла льва", "Бандароўна".

Адзначаючы цікавасць беларускіх літаратараў да мінуўшчыны, трэба сказаць, што

яна не была выпадковай. Для нацыянальна-вызваленчых рухаў усіх народаў увогуле

характэрна ўвага да мінулага. Палітычнае і духоўнае абуджэнне народа звязвалася з

абуджэннем народнай памяці. Адкрыццё беларусамі саміх сябе, шырокага навакольнага

свету было і адкрыццём гісторыі. Таму побач з вобразам маладой Беларусі ставіўся і

вобраз старажытнай Бацькаўшчыны. Тут можна назваць творы гістарычнай тэматыкі не

толькі Я.Купалы, але і М.Багдановіча (цыкл вершаў "Старая Беларусь", "Пагоня") і інш.

У шэрагу твораў пісьменнікі, магчыма, і ідэалізавалі мінулае, процістаўлялі яго

сучаснаму становішчу. Але ў той час, у пачатку XX ст., такая ідэалізацыя была апраўданай і

заканамернай. Звяртаючыся да яе як сродку абуджэння нацыянальнай свядомасці,

літаратары не парушалі пачуцця меры. Ідэалізацыя служыла менавіта абуджэнню і

паглыбленню гістарычнай свядомасці народа.

____________________

Журба Я. Творы. Мн., 1993. С. 46.

Гарэцю М. Гісторыя беларускае літаратуры. Вільня, 1921. С.166.

422

Важную ролю ў патрыятычным выхаванні жыхароў Беларусі пісьменнікі адводзілі

роднаму слову. Яно і "магутнае", і "бессмяротнае", і "свабоднае", і адначасова "загнанае".

Роднай мове прысвяцілі хвалюючыя радкі Я.Купала, Я.Колас, М.Багдановіч, А.Гарун.

У пачатку XX ст. беларуская культура ў цэлым дасягнула значных поспехаў. Яна

пачынае выходзіць за этнаграфічныя межы, становіцца поруч з культурай іншых народаў.

Уздым нацыянальна-вызваленчага руху не толькі ў Беларусі, Але і ў суседніх славянскіх

народаў абудзіў імкненне беларусаў да ведаў. адукацыі. Пасля 1905 г. рэзка павялічваецца

попыт на беларускую друкаваную кнігу, адкрываюцца бібліятэкі, кніжныя выдавецтвы.

Менавіта ў гэты час выходзіць нямала твораў айчынных аўтараў - факт да таго

беспрэцэдэнтны. Назіраецца сапраўдны усплеск перакладчыцкай дзейнасці. Многія мастакі

слова лічылі сваім грамадскім абавязкам узбагаціць родную літаратуру перакладамі твораў з

іншых літаратур свету. На беларускай мове з'яўляюгцца творы рускіх, украінскіх, польскіх,

англійскіх, нямецкіх аўтараў. Сярод перакладчыкау былі Я.Купала, М.Багдановіч і інш. У

гэты ж час у рускім і украінскім друку з'яуляюцца пераклады беларускай паэзіі.

Перакладчыцкая дзейнасць пісьменнікаў Беларусі, іх літаратуразнаучыя артыкулы,

прысвечаныя М.Гогалю, Л.Талстому, Т.Шаучэнку, В.Стэфаніку, М.Канапніцкай, Э

Ажэшка, былі не толькі адным са сродкаў уздыму ідэйна-эстэтычнага узроўню

нацыянальнай літаратуры, але і прапагандай яе дасягаенняў сярод іншых народау. Значна

пашыраюцца творчыя сувязі і яднанне беларускіх майстроў слова і пісьменнікаў суседніх

народаў. Усё гэта дапамагала нашым літаратарам узняць нацыянальную паэзію і прозу на

новую, больш высокую ступень.

Хуткае развіццё мастацкага слова выклікала да жыцця літаратурную крытыку, а

таксама публіцыстыку. Апошні жанр, як вядома, прысвечаны актуальным пытанням і з'явам

бягучага жыцця грамадства і ўтрымлівае факітычныя даныя аб розных яго баках, ацэнкі з

пункту гледжання сацыяльнага ідэала аўтара, а таксама ўяўленне аб шляхах і спосабах

дасягнення пастауленых мэт. Садзейнічаючы фарміраванню грамадскай думкі', поглядаў,

інтарэсаў людзей, уплываючы на дзейнасць розных сацыяльных структур, публіцыстыка

адыграла пэўную ролю ў жыцці беларускага грамадства, з яўлялася сродкам гістарычнага і

мастацкага выхавання.

У публіцыстыцы А. Навіны (Луцкевіча), В. Ластоўскага, С. Палуяна, Л. Гмырака,

Я. Купалы, Я. Коласа, М.Багдановіча была закладзена тэорыя, філасофія, эстэтыка

нацыянальнага адраджэння з яго агульначалавечым гуманізмам і нацыянальнай годнасцю,

без найменшых прыкмет нацыяналітсычнай нецярпімасці.

Глыбокую і цэласную канцэпцыю нацыянальнага адраджэння пакінуў С. Палўян. У

яе аснове - павышэнне нацыянальнай свядомасці беларусау. Гэта канцэпцыя выкладзена ў

серыі яго артыкулаў у "Нашай ніве". Яе стрыжнем з'яўляецца вызначэнне месца і ролі

мовы у грамадскім ЖЫЦЦІ, у самім існаванні нацыі.

Шчыра і натхнёна беларускія публіцысты і пісьменнікі даказвалі і адстойвалі права

народа на родную мову. "Мова наша, - пісаў В. Цітовіч, - гэта скарб наш багаты і пекны, а

дарагі і мілы нам за тое, што ён наш, родны. Гэта спадчына, каторая асталася нам ад дзядоў і

прашчураў нашых; мы павінны любіць і шанаваць, не зважаючы на знявагу праціўнікаў

нашых. Людзей цёмных або збаламучаных трэба старацца асвячаць, шырачы памеж іх

любоў да роднай зямлі, айчызны нашай, да мовы спрадвечнай нашай белару-

____________________

Наша шва. 1909. № 39.

423

Калі пад уплывам падзей пачатку XX ст. узнік беларускі друк, паўстала пытанне аб

тым, на якім моўным матэрыяле ствараць сучасную беларускую літаратуру. С.Палуян

лічыу, што ствараць яе трэба зыходзячы з двух асноўных вытокаў: жывой народнай гаворкі

і старых пісьмовых помнікаў, у якіх захавалася шмат слоў, патрэбных для літаратурнай

творчасці. М. Багдановіч раіў пры стварэнні новай нацыянальнай паэзіі арыентавацца

толыкі на жывую народную мову.

Паэтычная творчасць Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, Цёткі А. Гаруна і

іншых сведчыць аб тым, што сучасная літаратурная мова стваралася на аснове жывой

народнай гаворкі, з якой выбіраліся найбольш дакладныя, яркія, сакавітыя, гучныя і

вобразныя словы. Яна ўзбагацілася таксама словамі суседніх моў. Створаная пісьменнікамі

і публіцыстамі беларуская літаратурная мова стала гнуткай, гучнай, выразнай, сацыяльна

дзеючай, ад-паведнай эстэтычным патрабаванням.

Перыядычны друк. Развіццё друкаванага слова ў пачатку XX ст. адбывалася ў

надзвычай складаных умовах. У выніку вялікадзяржаўнай нацыянальнай палітыкі царскага

урада да 1906 г. беларускі друк фактычна не існаваў. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. палажыла

пачатак істотным зменам у гэтай галіне духоунага жыцця беларусаў - пачалі выходзіць

газеты і часопісы на роднай мове, стварацца беларускія выдавецтвы.

Хваля рэвалюцыі дала штуршок развіццю перыядычнага друку. У 1906 г. у Вільні,

Віцебску, Гродне, Магілёве, Мінску , іншых гарадах Беларусі выдавалася звыш 60 газет і

часопісаў. Акрамя афіцыйных губернскіх і епархіяльных ведамасцей пачынаюць выходзіць

грамадска-палітычныя і літаратурныя выданні. Пераважная большасць іх была рускамоўнай.

2/3 перыядычных выданняў выходзіла ў Вільні. У гэтым горадзе знаходзіліся рэдакцыі 26

газет і часопісаў, якія друкаваліся не толькі на рускай, але і на польскай, літоускай, яўрэйскай

мовах. Дзве газеты выдаваліся па-беларуску.

Ва умовах, калі пачалося вялікае аднаўленне грамадскага быцця і свядоімасці,

рэвалюцыйна-дэмакратычная грамадскасць Беларусі зразумела: каб ісці наперад і зрабщь

дастойны уклад у гісторыю і культуру Бацькаўшчыны, трэба перш за ўсё наладзіць

нацыянальны перыядычны друк і кнігавыдавецкую дзейнасць. Спробу практычна вырашыць

гэту задачу, выкарыстоуваючы магчымасці легальнага перыядычнага органа, зрабіла група

леварадыкальна настроеных членаў Беларускай сацыялістычнай грамады, якая увосень

1906 г. наладзіла выпуск першай легальнай газеты на роднай мове.

Першая беларуская газета для вясковага і местачковага рабочага народа "Наша доля"

выйшла ў свет і верасня значным для таго часу разавым тиражом у 10 тыс. экземпляраў.

Палова тыражу была надрукавана кірыліцай і палова - лацінскім шрыфтам. Выкарыстанне

двух шрыфтоў тлумачылася неабходнасцю зрабіць газету даступнай і для паланізаванай

часткі насельніцтва Беларусі.

Першую беларускую газету прыкмецілі чытачы. Пра цікавасць да новага выдання

сведчыла тое, як распаусюджваўся першы нумар. Паводле сведчанняў сучаснікаў, за адзін

дзень у Вільні разышлося звыш 3 тыс. экземпляраў.

Дэмакратычная накіраванасць, праўдзівае адлюстраванне грамадскага жыцця

сур'ёзна занепаколі ўлады. Пяць нумароў газеты з шасці былі канфіскаваны.

424

Нягледзячы на тое што "Наша доля" пракнавала нядоўга (апошні нумар выйшаў 1

снежня 1906 г.), яна пакінула свой след у гісторыі беларускага народа. Гэта было першае

выданне, якое загаварыла з селянінам на яго роднай мове аб тым, што больш за ўсё яго

хвалявала.

Факт выдання газет на роднай мове з'яўляўся паказчыкам таго, што ў вызваленчай

барацьбе беларускі народ выступіў з акрэсленымі сацыяльнымі і нацыянальнымі

патрабаваннямі.

Праз нацыянальны друк народ заявіў свае правы на самастойнае існаванне.

Сведчанне таму - дзейнасць другой беларускай газеты "Наша ніва". Яна выдавалася амаль

9 гадоў - з лістапада 1906 па жнівень 1915 г. і была задумана як універсальнае выданне,

якое спалучала функцыі газеты і штотыднёвага часопіса, і ўключала ў сваю праграму

раздзелы грамадска-палітычнай і літаратурна-мастацкай перыёдыкі.

Галоўнай тэмай "Нашай нівы" былі Беларусь і лёс яе народа. У першым нумары

абвяшчалася: "Мы будзем служыць усяму пакрыуджанаму беларускаму народу,

пастараемся быць люстрам жыцця, каб ад нас як ад люстра свет падаў у цёмнасць. Мы

будзем старацца, каб усе беларусы, што не ведаюць, хто яны ёсць, - зразумелі, што яны

беларусы і людзі, каб пазналі свае правы..."

Газета пакінула глыбокі след у гісторыі нацыянальнага і культурнага адраджэння

беларускага народа. Яе гадавікі-камплекты - тэта невычарпальная крыніца для

даследавання беларускай культуры, своеасаблівая энцыклапедыя эпох: нацыянальнага

станаўлення і культурна-асветніцкага руху.

Агульнапрызнана выдатная роля "Нашай нівы" у развіцці нацыянальнай літаратуры.

За кароткі тэрмін яна вылучыла дзесяткі таленавітых маладых аўтараў пераважна з

сялянскага асяроддзя. Нельга знайсці ніводнага нумара газеты, дзе б не было апавяданняў,

паэм, вершаў, крытычных артыкулаў, лістоў Я. Купалы, Я. Коласа, Цёткі, М.Гарэцкага,

М.Багдановіча і многіх іншых. Яна з'яўлялася арганізуючым цэнтрам беларускай

літаратуры. За першыя тры гады на старонках "Нашай нівы" было надрукавана 246 вершаў

61 паэта, 96 апавяданняў 36 аўтараў.

Трымаючы у полі зроку перш за ўсё мову і літаратуру, газета клапацілася і пра іншыя

віды мастацтва. Дзякуючы яе намаганням былі закладзены асновы Беларускага музея,

наладзіўся нацыянальны прафесійны тэатр, зроблены першыя крокі для распрацоўкі

беларускай музыкі, танца. На старонках газеты ішоу працэс фарміравання

мастацтвазнаўчай думкі, фалькларыстыкі, тэатральнай крытыкі. Народнасць,

нацыянальная самабытнасць, этнаграфізм, адкрытасць для успрымання здабыткаў

культуры суседніх славянскіх культур - вось асноўныя рысы матэрыялаў "Нашай нівы" на

тэмы культуры. Асноўная думка, якая праходзіла праз іх, - неабходнасць стварэння

беларускай школы мастацтваў з нацыянальным стылем на аснове засваення народнай

мастацкай спадчыны. Газета клапацілася аб ахове, вывучэнні і адраджэнне культурна-

гістарычнай спадчыны беларусау. Яна заклікала інтэлігенцыю, увесь народ да захавання

памяці аб мінулым, нацыянальнай самасвядомасці, распачала кампанію па збіранню

фальклору, захаванню абрадаў і звычаяў.

Сацыяльнай базай "Нашай нівы", аб'ектам яе клопатаў з'яўляўся працоўны народ,

перш за ўсё сялянства. Пры аналізе і ацэнцы большасці публікацый газеты звяртаюць на

сябе ўвагу іх форма і стыль, якія вынікалі з «арыентацыі на сялян і абумоўліваліся

наяўнасцю цэнзуры. Некаторая зададзеная спрошчанасць і народная вобразнасць пісьма,

своеасаблівая падача многіх матэрыялаў сведчьлі аб разуменні журналістамі асветніцкіх

за-

425

дач, іх высокім прафесійным майстэрстве, здольнасці наладзіць просты, шчыры

дыялог чытачамі. Пр

гэта пераканаўча сведчылі сотні лістоў у рэдакцыю з розных куткоў

Беларусі

Тыраж у 4,5 тыс. экземпляраў разыходзіўся поўнасцю. Беларускую газету чыталі ў

Пецярбургу, Маскве, Пскове, Сочы, Севастопалі, Кіеве, Харкаве, Екацярынаславе, Адэсе,

Рызе, Рэвель Юр'еве, Варшаве. Яна мела падпісчыкаў у губернях Цэнтральнай Расіі, на

Урале, у Сібіры, ва ўкраінскіх губернях. "Наша ніва" рассылалася падпісчыкам у Празе,

Парыжы, Лондане, Нью-Йорку. Яе ведалі на франтах Першай сусветнай вайны. Чытачамі

па-за межамі Беларусі былі суайчыннікі, якіх лёс раскідаў па розных кутках Расійскай

імперыі і свету.

Газета выступала за дружбу і згуртаванасць усіх народау Беларусь "Мы беларусы, -

падкрэслівалася ў адным з артыкулаў, - павінны дакладна прытрымлівацца простай і

высокай мэты адраджэння нашага краю, ідучы разам з прагрэсіўнымі людзьмі братніх нам

народаў Расіі. Мы павінны глядзець на 10-30 год уперад у сваю будучыню, якая будзе такая,

як і будучыня нашых суседзяў"

Газета шырока асвятляла культурнае жыццё суседніх народаў. На яе старонках

з'яўляліся матэрыялы, прысвечаныя выдатным прадстаўнікам славянскіх культур - М.

Гогалю, Л. Талстому, Т. Шаучэнку, Ю. Славацкаму. У "Нашай ніве" на беларускай мове

друкаваліся творы В.Брусава, В.Стэфаніка, У.Караленга, пераклады з англійскай,

нямецкай, кітайскай моў.

Газету па праву можна лічыць флагманам нацыянальнай беларускай культуры у

пачатку XX ст. Яна заклала фундамент перыядычнага друку Беларусі

Толькі дзякуючы падтрымцы шчырых сяброў, спачуванням рабочых друкарні

газеце удавалася выходзіць рэгулярна. І ўсё ж у жніўні 1915 г. яе выданне спынілася ў

сувязі з набліжэннем да Вільні фронту Першай сусветнай вайны.

3 закрыццём "Нашай нівы" беларускі літаратурна-грамадскі рух паўгода не меў

друкаваных органаў. Аднак, як адзначалася вышэй, у лютым 1916 г. у Вільні пачала

выходзщь газета "Гоман", а ў Петраградзе з лістапада таго ж года - "Дзянніца" і "Switac".

Апошняя была адрасавана беларусам - католікам.

"Дзянніца", якую рэдагаваў Ц.Гартны, прадоўжыла дэмакратычныя традыцыі

"Нашай нівы". Газета давала панараму падзей ў Беларусі, ставіла пытанні развіцця асветы,

увядзення ў школах навучання на роднай мове.

У 1912-1914 гг. на беларускай мове выдаваліся часопісы - літаратурны "Маладая

Беларусь", сельскагаспадарчы "Саха", сатырычны "Крапіва , дзіцячы "Лучынка", у

Петраградзе - "Раніца", "Думкі беларускай студэнцкай моладзі. Для беларусаў-католікаў у

Вільні выдавалася з 1913 г. газета "Belarus".

_______________________

Наша ніва. 1912. №14.

426

Ажыўленне нацыянальнай перыёдыкі было спынена ў сувязі з пачаткам Першай

сусветнай вайны.

Кнігадрукаванне. Дзякуючы рэвалюцыі 1905-1907 гг. атрымала права на

легальнае існаванне і кнігадрукаванне на беларускай мове. Яшчэ "Наша ніва" пачала

сістэматычнае выданне беларускіх кніг. Знакамітыя яе "Календары". брашуры, зборнікі,

выдадзеныя рэдакцыяй, былі своеасаблівымі дадаткамі да газеты ці асобнымі адбіткамі

газетных матэрыялаў.

Супрацоўнікі рэдакцыі адыгралі важную ролю ў стварэнні віленскага •. выдавецтва

"Наша хата". У 1909-1911 гг. ім было выдадзена шэсць кніг тыражом 15 тыс. экземпляраў.

Сярод іх паэма "Тарас на Парнасе", тры кнігі для ; дзяцей.

Два гады праіснавала другое віленскае выдавецтва "Беларускае выдавецкае

таварыства"( аб ім шла гаворка вышэй ).

У 1906-1914 гг дзейшчалі таксама выдавецтвы "Мінчук", "Палачанін",і

"Саха", "Вясёлка". Кожнае з іх пракісавала каля аднаго года і выдала па дзве

кнгі. „ .

Найбольшы уклад у развіццё беларускага кнігадрукавання ў пачатку XX ст. зрабіла,

як ужо адзначалася, суполка "Загляне сонца і ў наша аконца". Выдавецтва было створана

вясной 1906 г. у Пецярбургу. Яго з'яўленне ў сталіцы Расійскай імперыі не было

выпадковым. У пачатку стагоддзя ў горадзе на Няве пражывала каля 70 тыс. беларусаў. У

многім менавіта для задавальнення іх культурных патрэб і была створана суполка, якая

паставіла мэтай адраджэнне беларускай мовы, літаратуры, мастацтва. Адным з яуо за-

снавальшкау быу прафесар Пецярбурскага ўніверсітэта Б. Эпімах-Шыпіла.

Стваральнікі выдавецтва "Загляне сонца і ў наша аконца" добра ведалі культурныя

запатрабаванні жыхароў беларускай вёскі і горада, былі на ўзроуні перадавых ведаў эпохі,

глыбока разбіраліся ў літаратуры, мастацтве, педагогіцы.

Нягледзячы на цэнзурныя перашкоды, цяжкае фінансавае станавішча выдавецтва

выпусціла за няпоўныя восем гадоў каля 40 кніг агульным тыражом звыш 100 тыс.

экземпляраў. У расійскай сталіцы пабачылі свет творы В. Дуніна-Марцынкевіча, Ф.

Багушэвіча, знакамітая купалаўская "Паўлінка", кнігі Я. Коласа, Ц. Гартнага, З.Бядулі, Цёткі,

К. Каганца і інш. Выдауцы не абмяжоўваліся толькі беларускімі аўтарамі. Яны выпускалі на

роднай мове творы А. Чэхава, М. Крапіўніцкага, А. Міцкевіча.

Сімвалічна, што самай першай кніжкай, якую выдала суполка "Загляне сонца і ў

наша аконца", быу беларускі буквар - "Беларускі лемантар, або першая навука чытання".

Ведаючы, што чытачы у Беларусі былі пераважна двух веравызнанняў і адукацыі -

адны вучыліся ў рускай школе, а другія спасцігалі польскую грамату праз лацінкую графіку,

суполка, як, дарэчы, і іншыя беларускія выдавецтвы, друкавала кнігі і кірыліцай, і лацінкай.

У 1906 г. суполка выдала серыю з 10 беларускіх паштовак: "Янка Лучына -пясняр

беларускі", "Вінцук Марцінкевіч - пясняр беларускі", "Францішак Багушэвіч (М.Бурачок) -

пясняр беларускі", на іншых былі адлюстраваны Беларускія краявіды, сцэнкі з народнага

жыцця.

Выдавецтва "Загляне сонца і ў наша аконца" прапагандавала нацыяльную кнігу. У

Мінску, Віцебску, Гомелі, Гродне, іншых гарадах Беларусі, таксама ў Вільні, Варшаве

дзейшчалі контрагенцтвы выдавецтва.

Дзякуючы дзейнасці гэтых выдавецтваў беларуская літаратура узнялася на новую

ступень, набыла статус самастойнасці, паўстала поруч з іншымі

427

славянскімі літаратурамі. Выданне лепшых твораў XIX ст. паказала маладым

аўтарам, што ім ёсць на каго раўняцца і ў каго вучыцца.

Беларускі легальны друк узнік на хвалі рэвалюцыі 1905-1907 гг. З'яўленне газет і

часопісаў на роднай мове, кніг, пачынаючы ад падручнікаў і канчаючы мастацкімі творамі, -

выдатная падзея ў жыцці беларускага народа ў пачатку XX ст. Друкаванае слова на роднай

мове не толкі далучала беларусаў да дасягненняў сусветнай культуры, але і адкрывала

вочы на стан асветы, ставіла пытанне пра беларускую школу.

Тэатр.Уздым вызваленчага руху ў пачатку XX ст., актывізацыя грамадска-

палітычнага і культурнага жыцця , дасягненні рускага і ўкраінскага тэатраў, добра знаёмых

жыхарам Беларусі спрыялі развіццю тут аматарскага тэатральнага мастацтва. У пачатку

XX ст. дзейнічалі народныя тэатры у Мінску, Гродне, Полацку, Слуцку, Капылі, Дзісне,

Давыд-Гарадку, Радашковічах, Карэлічах і інш. У гэтых і іншых гарадах і мястэчках

мясцовая інтэлігенцыя наладжвала "беларускія вечарынкі". На іх выконваліся беларускія

народныя песні і танцы, дэкламаваліся вершы Ф. Багушэвіча, Я. Купалы, Я.Коласа, Цёткі,

ставіліся п'есы беларускіх, украінскіх і рускіх аўтараў. "Беларускія вечарынкі" спрыялі

нараджэнню нацыянальнага прафесійнага тэатра. Яны рыхтавалі гледача, выхоўвалі

будучых акцёраў, мастакоў, рэжысёраў. Вечарынкі натхнялі пісьменніцкую моладзь і на

стварэнне драматургічных твораў. У гэтыя ж гады, як ужо адзначалася, узнік і мастацкі

калектыу пад кіраўніцтвам I. Буйніцкага. I. Буйніцкі быу адным з першых ініцыятараў

"беларускіх вечарынак". Ен згуртаваў вакол сябе таленавітых спевакоў, танцораў,

музыкантаў, дэкламатараў і ў 1907 г. стварыу ў Палевічах (Дзвіснскі павет) аматарскі тэатр.

Калектыу выступаў у вёсках і мястэчках Віленскай і Мінскай губерняў з канцэртамі, якія

карысталіся выключнай папулярнасцю сярод простага народа. Асаблівую прыхільнасць

гледачоў выклікала тое, што артысты чыталі вер'шы і размаўлялі паміж сабой на роднай

мове.

428

Пафас усёй дзейнасці I. Буйніцкага - гэта намаганне абудзіць у беларусаў

чалавечую годнасць. Сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне было ідэалам гэтага чалавека,

які прысвяціў сябе служэнню народу, чым выклікаў павагу многіх перадавых дзеячаў

нацыянальнай культуры свайго часу. Прыхільнкі яго таленту ў Вільні, Варшаве,

Пецярбургу, прымаючы яго тэатр . заўсёды выказвалі захапленне этнаграфічнай

адметнасцю яго рэпертуару творчай сталасцю інтэрпрэтатараў і пастаноўшчыкаў,

майстэрствам выканауцаў. Запісы і апрацоўкі І.Буйніцкім беларускіх народных песень,

танцау. калекцыя арнаментау і нацыянальнай вопраткі, аб'яднанне вакол хору,

харэаграфічнай і драматычнай труп здольных маладых людзей, якіх ён згур

то

ўваў і выхоўваў

на прынцыпах гуманізму і дэмакратычных ідэалах, нястомныя вандраванні-падарожжы па

Беларусі па-за яе межамі - усё гэта яго заслуга перад сучаснікамі і нашчадкамі

Спачатку праграма выступленняў складалася толькі з народных песень і танцаў,

пазней у ёй з'явіліся п'есы. Па сутнасці адбыўся працэс пераутварэння аматарскага

калектыву ў прафесійны тэатр. Яго своеасаблівасцю быу сінтэтычны характар творчасці.

Прадстаўленні звычайна ўключалі спектакль выкананне песень, танцаў, дэкламацыю

вершаў беларускіх паэтаў.

Тэатр І.Буйніцкага і ў эстэтычным, і ў прафесійным, і ў грамадска-культурным сэнсе

уяўляў сабой самабытную, своеасаблівую і арыгінальную нацыянальную з'яву. Ен

грунтаваўся на прынцыпах народнай творчасці і самабытным народным мастацтве.

Трыумфальны поспех гастролей беларускіх артыстаў у сталіцы Расіі паказаў, што ў

беларускага народа ёсць свая нацыянальная культура, мастацтва, таленавітыя акцёры,

музыканты, спевакі, якія закліканы далей развіваць творчасць у інтарэсах свайго народа.

Усенароднае прызнанне дзейнасці тэатра, гарачы прыём і народная спагада

выклікалі незадаволенасць афіцыйных улад. Яны не маглі змірыцца з думкай, што беларускі

народ заявіў аб сваей мове і культуры. Прадстаўшкоў улады непакоіў і рэпертуар, у які

уваходзілі самабытныя творы маладых паэтаў. Адзін з харавых твораў успрымаўся і

выканауцамі,і слухачамі як нацыянальны гімн. Маецца на увазе кантата "А хто там ідзе?"

(верш Я.Купалы). Таму з боку мясцовых улад артыстам чыніліся ўсялякія перашкоды. Гэта,

а таксама матэрыяльныя цяжкасці прымусілі І.Буйніцкага ў 1913 г. закрыць тэатр. Ён

зрабіў спробу стварыць новую трупу, але Першая сусветная вайна перашкодзіла

ажыццяўленню задумы. Апошняй справай вялікага артыста быу ўдзел у стварэнні ў

пачатку 1917 г. першага таварыства беларускай драмы і камедыі, на аснове якога ўзнік у

будучым Нацыянальны тэатр імя Янкі Купалы.

Тэатр Буйніцкага пакінуў пасля сябе мноства своеасаблівых маленькіх

эатральных

парасткау. Да пачатку Першай сусветнай вайны аматарскія калектывы дзейнічалі ва ўсіх

губернскіх цэнтрах, іншых гарадах, а таксама мястэчках і нават некаторых вёсках. Сярод іх

адметны след у гісторыі нацыянальнай культуры пакінуў Беларускі музычна-драматычны

гурток у Вільні, заснаваны А.Бурбісам у 1910 г. На працягу шасці гадоў гэты калектыў

прапагандаваў беларускае мастацтва. На яго сцэне ўпершыню былі пастаўлены п’есы

"Залёты" В.Дуніна-Марцынкевіча і "Паўлінка" Я.Купалы. У рэпертуары гуртка былі п'есы

беларускіх, украінскіх, рускіх драматургаў. Спектаклі, як і ў першай беларускай трупе, мелі

абагулены характар, уключалі фальклорныя і зтнаграфічныя элементы.

У канцы 1916 г. у Вільні ўзнік беларускі дзцячы тэатр. Яго арганізатарам і

рэжысёрам была С. Корф. Яна пісала п'есы, рабіла інсцэніроўкі, кам-

429

пазцыі з батлеечных тэкстаў, казак. Яна ж з дапамогай настаўнікаў шасці Віленсіх

беларускіх школ-прытулкаў стварыла дзцячы хор, танцавальны калектыў.

Дзейнасць першай беларускай трупы, аматарскіх драматычных гурткоў адыгралі

пэуную ролю ў паглыбленні свядомасці беларусаў, росце ў іх пачуцця нацыянальнай

годнасці. Дзейнасць усіх гэтых калектываў была абумоўлена асветніцкімі задачамі

беларускага грамадска-культурнага руху. Характар і напрамак іх творчасці вынікалі з

пераканання ў неабходнасці асветы народа, уздыму яго культуры праз пазнанне і

усведамленне свайго нацыянальнага і духоўнага "я", праз вывучэнне і зразуменне самога

сябе ў мастацтве і тых культурных традыцыях, якія стварыў і збярог праз вякі народ.

Музыка. Народная песня, танец актыуна ўплываюць на фарміраванне духоўных

рыс людзей, узбагачаюць іх маральныя якасці, выхоўюць усведамленне сваей сілы,

выхоўваюць любоў да Бацькаўшчыны. У пачатку XX ст. ва ўмовах нацыянальна-

вызваленчага руху народная песня мела не толькі мастацкае, але і грамадскае значэнне, як

адзін з важнейшых элементаў, што аб'ядноўвае людзей, палягчае іх арганізацыю і

супрацоўніцтва для мэт нацыянальнага адраджэння. Значэнне музычнага фальклору

асабліва ўзмацнілася менавіта ў тэты час дэмакратычнага ўздыму, калі песня нярэдка

набывала агітацыйна-палітычнае гучанне.

Падзеі пачатку XX ст. абвастрылі, прыцягнулі ўвагу дзеячаў культуры да лёсу

народа, яго творчасці Адным з іх быу Л.Рагоўскі - кампазітар і дырыжор, які збіраў,

вывучаў, творча апрацоўваў музычны фальклор. Высока ацэньваючы народную творчасць

як найвялікшую каштоўнасць духоўнай культуры, разумеючы выхаваўчае значэнне

народнай песні, ён выдаў У 1911 г. "Беларускі песеннік з нотамі для народных і школьных

хароў". Высо-камастацкія народныя мніяцюры, дзякуючы кампазітару, сталі каш–

430

унымі набыткамі беларускай культуры. Нацыянальны песенны фальклор з'яўляўся

той жыватворнай асновай, якая абумовіла народнасць яго творчасці. Абапіраючыся на

народную песню, ён даў найбольш дакладнае і моцнае выяўленне псіхікі і пачуццяў

беларускага народа і яго разуменне прыгажосці ў музыцы. Кампазітар выявіў у музычнай

форме тое, што адчувалі яго суайчыннікі. Усё гэта праявілася ў "Беларускай сюіце для

сімфанічнага аркестра" (1910) і у кантаце "А хто там ідзе?" на верш Я. Купалы.

Раскрыццю музычных магчымасцей беларускай песні садзейнічалі К. Кімант

(Янычоўская) - аўтар музыкі да спектакля "Залёты" Дуніна-Марцынкевіча, актыуная

дзяячка Беларускага літаратурна-музычнага гуртка ў Вільні; С.Шымкус, які стварыу

музыку для першай пастаноўкі купалаўскай "Паўлінкі".