Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Толькі палову даваеннай колькасці складала насельніцтва Смаргоні, Драгічына і іншых

населеных пунктаў. Надзвычай зменшылася колькасць сельскага насельніцтва: у Лідскім

павеце - з 205,8 тыс. да33,8 тыс., у Гродзенскім - з 247,3 тыс. да 70,8 тыс. чалавек.

Некаторыя вёскі падчас вайны наогул перасталі існаваць

Людзі, што засталіся на месцы, пакутавалі ад катастрафічнага недахопу харчавання,

паліва, прадметауў першай неабходнасці. Хутка ўзляцелі ў цане і сталі дэфіцытам мяса,

масла, мука. Хлеб, які ў гарадах размяркоўвауўся па картках, быу насычаны рознымі

замяняльнікамі, з-за чаго людзі часта атручваліся

. Узімку 1916/1917 года у акрузе Літва

на чалавека выдавалі ў суткі па 225 г сурагатнага хлеба, 300 г бульбы, 50 г харчовага

канцэнтрату; адзін раз у тыдзень дарослыя атрымлівалі па 125 г мяса або рыбы. У акрузе

Беласток-Гродна нормы былі яшчэ ніжэйшымі 120 г зерня 1 200 г бульбы у суткі на

чалавека

Нягледзячы на развал эканомікі і згаленне насельніцтва, немцы узялі курс на

максімальную гаспадарчую эксплуатацыю краю. "Обер Ост' павінен быу не толькі сам

задавальняць свае гаспадарчыя патрэбы, але

__________________

БабковА.М. Захватническая политика германского империализма в Белоруссии в

1914 - 1916 гг.

4.1 // Вопросы германской истории: Русско-германские отношения нового и новейшего

времени. Днепропетровск, 1982. С.115.

Втан-Дубейкаўская Ю. Мае успаміны. С.41, 51, 55.

Паз Ьапа ОЬег ОзС. 5.167, 171, 173; ЬШе С. Ые аеШзсЬе Ро1Шк ш Шапеп

шг егз1еп

\Уеккпе§. 5.39-40.

Победа советской власти в Белоруссии. С.388; Иеги§а А. Ъ сЫф™ зрга\уу

ЫаЬгизМе) *

1а1асЬ 1917-1918 // Рг2е§1а_(1 ЮзЮгусгпу. 1968. Т.59. 2ез2.4. 5.717-719, 720-722.

Дело народа. 1917.8 и 14 июля; 27 сент.; Вгтан-ДубейкаускаяЮ. Мае успамшы.

С.42,69,75.

Ып(1е С. ТИс скит-зсНе РоШлк т Цгапеп гт егзт.еп \\^еккпе§. 5.53-60; Гоман.

1917.25 снеж-

448

утрымліваць акупацыйнае войска і пастаўляць прадукты і сыравіну ў Германію.

Гэтым мэтам найперш служылі шматлікія рэквізіцыі: прадуктау, тытунёвых

вырабаў, скуры, футра, коней і іншай жывёлы, воўны, металаў і г.д. З-за адсутнасці

рэквізцыйных норм панавала суцэльнае самавольства. Толькі ў акрузе Беласток-Гродна у

ліпені – верасні 1916 г. немцы рэквізавалі 1 4 тыс. коней, 31 мой 1916/1917 года - яшчэ 9,1

тыс. Нягледзячы на неўраджай п'апярэдняга года і голад, у красавіку 1917 г. з гэтай акругі ў

Германію было вывезена 30 тыс. т насеннага зерня, так патрэбнага для сяўбы на месцы.

Пад выглядам штрафаў за рэальныя і ўяўныя правіннасці (неасцярожнасдь, якая

мела вынікам узнікненне пажару; утойванне звестак аб уцекачах-ваеннапалонных;

укланне ад паставак і г.д.) сістэматычна ажыц

ця

ўляліся грашовыя паборы - кантрыбуцыі.

На выцягванне сродкаў з мясцовага насельніцтва была нацэлена сістэма падаткаў,

пошлін, даходаў ад дзяржаўных манаполій (на гарэлку, тытунь і інш.), якая часткова

захавалася з часоў расійскага кіравання. Усе асобы ва узросце 15-60 гадоў павінны былі

плаціць падушны падатак. Пад прэс разнастайных пабораў трапілі землеуласнікі і

прадпрымальнікі. Падаткамі былі абкладзены бойні жывёлы, кірмашы, відовішчы і нават

шпітэлі

Для разліку немцы увялі на акупацыйнай тэрыторыі спецыяльную грашовую

адзінку - обер-ост-рубель коштам 2 маркі.

кіруючыся стратэгічнымі інтарэсамі Германіі, улады "Обер Осту" раблі спробы

аднавіць некаторыя гаспадарчыя структуры краю, уводзілі ў дзеянне новыя аб'екты.

Паблізу фронту пачалі працаваць фабрыкі калючага дроту, майстэрні па рамонту зброі і

вайсковага рыштунку. На патрэбы арміі былі арыентаваны існуючыя ў краі суконныя і

гарбарныя прадпрыемствы, заснаваныя немцамі фабрыкі кансерваў і мармеладу.

Акупацыйныя улады правялі рэканструкцыю некаторых шляхоў зносін (у прыватнасці,

шашы Гродна-Ліда), адбудову мастоў.

Пэўныя захады былі зроблены па нарошчванні вытворчасці сельскагаспадарчай

прадукцыі. Нямецкая адміністрацыя старалася забяспечыць функцыяніраванне

памешчыцкіх і сялянскіх гаспадарак. Тыя з іх, чые уладальнікі выехалі ў Расію, а таксама

былыя дзяржауныя маёнткі немцы эксплуатавалі самі

. Быу арганізаваны перанос свойскай

жывёлы і уведзены жорсткія пакаранні за спробы яе утойвання.

Аднак самым прывабным аб'ектам эксплуатацыі для Германіі - традыцыйнага

імпарцёра беларускай драуніны - з'яуляліся лясы Беларусі. Асабліва прынадным

кавалкам выглядала Белавежская пушча: яе лясы ацэньваліся немцамі ў 700-800 млн

марак

. Для арганізацыі эксплуатацыі лясоў акупацыйныя ўлады стварылі спецыяльную

сістэму кіравання, аўтаномную у адносінах да мясцовых ваенна-адмірпстрацыйных

органаў. Цэнтр яе знаходзіўся пры штабе "Обер Осту". Яму падпарадкоўваліся ваенна-

лясныя упрауленні Курляндыя, Літва, Гродна, Беласток і Белавежа, у склад

ЯК1

х, у сваю

чаргу, уваходзілі 42 ваенна-лясныя інспекцы

. Увесь заняты

______________

Иаз 1.апс1 ОЬег Озг.. 8.97-98, 103, 337, 345; Людендорф Э. Мои воспоминания о

войне

1У14-1918 гг. Т. 1. С.146-148,159-160,162-163; Новое время. 1917. 3 (16) июня.

^ БабковА.М. Аграрная политика немецких оккупационных властей в Западной

Беларуси

„ ??

первой мировой войны // Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы разв1цця

заходняга

^пена Беларус1. Мат-лы нав.-практ. канф-цьй. 4.2. Брэст, 1998. С.97- 98.

„ Бабков А.М. Ограбление кайзеровской Германией лесных богатств

Белоруссии в годы

Р*°

мировой войны // Вопросы истории: Межведомственный сб. Вып. 10.

Мн„ т983.

^•119-120.

* Эаз 1лпа ОЬег Озг. 5.266.

449

край быу пакрыты мноствам лесапільных і дрэваапрацоўчых заводау. За два

гады

акупацыі толькі ў Белавежскай пушчы немцы пабудавалі сем лесапільных і

шпалапрапітачны заводаў, шэраг дробных вытворчасцей, смалакурных і шкіпінарных

прадпрыемстваў

. Да верасня 1916 г. у пушчы было нарыхтавана 68,6 тыс. куб. м хваёвай

драуніны і шмат бярозавай. У кастрычніку 1916 - сакавіку 1917 г. немцы нарыхтавалі ў

Белавежскай пуш

ЧЬ1

драўніны на 12,2 млн марак

Для працы на ваенных аб'ектах, у сельскай гаспадарцы і на лесанарыхтоўках

патрабавалася шмат рабочай сілы. У сярэдзіне 1916 г. з'явілася распараджэнне аб

выкарыстанні працы мужчын ва узросце 16-50 гадоу і жанчын 18-45 гадоу. На гэтай

падставе сталі арганізоўвацца так званыя працоўныя роты і батальёны. Прымусова

мабілізаваныя ў іх жыхары знаходзіліся ў выключна цяжкіх умовах. Нават у зімовую

сцюжу немцы пасялялі іх у непрыдатных, разваленых бараках без ацяплення. Сутачныя

нормы харчавання былі мізэрнымі, грашовая аплата таксама жабрацкая. Усё гэта

прыводзша да знясілення і шматлікіх хвароб

Акрамя таго, практыкавалася прымусовая адпраука мясцовых жыхароў у Германію.

Да верасня 1916 г. з Гродна і акругі такім спосабам былі накіраваны у Германію 304

рабочыя. Рабіліся спробы арганізаваць і добраахвотны выезд, для чаго ў Беластоку была

створана спецыяльная біржа

Бедствы, якія зваліліся на плечы насельніцтва Заходняй Беларусі з прыходам

кайзераўскіх войскаў, не маглі не выклікаць пратэсту. Аднак ва умовах акупацыйнага рэжыму

не было магчымасці арганізаваць актыунае супраціўленне. Незадаволенасць выяўлялася

пераважна ў пасіўных формах: ухіленне ад рэквізцый, паставак і прымусовых работ,

ігнараванне распараджэнняў адмністрацыі. Але ў лясах, асабліва ў Белавежскай пушчы,

дзейнічалі і узброеныя атрады, арганізаваныя расійскімі вайскоўцамі, што засталіся ў тыле

праціўніка ці збеглі з палону, да якіх далучалсія мясцовыя жыхары

Нацыянальна-культурная палітыка немцау. Беларускае школьніцтва і друк.

Заняўшы землі Пауночна-Заходняга краю Расійскай імперыі, немцы сутыкнуліся з

неабходнасцю дзейнічаць у шматнацыянальным, шматмоўным рэгіёне. Прычым за першы

год вайны ранейшыя суадносіны паміж

этнічнымі і канфесіянальнымі групамі краю

прыкметна змянілся. Разам з велікарускімі чыноўнікамі, свяшчэннікамі, інтэлігенцыяй

сышла на усход і значная частка праваслаўнага беларускага сялянства, якое да вайны

колькасна дамінавала. На месцах засталіся ткія катэгорыі насельніцтва, якія не паддаліся

расійскай прапагандзе і не рушылі ў бежанства: паланізаваная шляхта інтэлігенцыя,

ксяндзы і сяляне-католікі, якія размаўлялі па-беларуску, але цярпелі моцны асіміляцыйны

націск з боку палякаў

Абапіраючыся на моцныя эканамічныя пазіцыі (памешчыцкае землеўладанне) і

развітую культуру, польскія элементы выяўлялі і наібольшую грамадскую актыунасць. 3

першых дзён акупацыі ў Вільні распаўсюджваліся нелегальныя польскія адозвы.

Разгарнулі дзейнасць

_____________

1Бабков А.М. Ограбление кайзеровской Германией лесных богатств

Белоруссии в годыпервой мировой войны. С. 120.

2 Там жа. 5.62-65.

3 Победа советской власти в Белоруссии. С.394.

4 Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. Т. 1. С.151;

Эберхард П-

Дэмаграф1чная атуацыя на Беларуси 1898-1989. Мн., 1997. С.69; 1а1узгопек О.

В1а1огизК1С

Голиаф тузкотое. 1917-1923. Шагегаша, 1995. 5.35-36.

450

польскія культурна-асветныя арганізацьі: Адукацыйны камітэт, таварыства

"Асвета , Каталіцкае таварыства польскай народнай школы і інш.Іх нама-ганнямі ўжо ў

1915/1916 навучальным годзе толькі ў Вільні і ваколіцах было адкрыта каля 50

польскіх школ (прыкладна на 5 тыс. вучняў), у тым ліку чатыры гімназіі (больш за 800

вучняў), чатыры прафесійна-тэхнічныя школы і г.д. У Гродне у 1916 г. заснавана польская

пгімназія і некалькі пачат-ковых школ

. Паспешлівае стварэнне сеткі польскіх школ, якія

часта не мелі належнага матэрыяльнага і метадычнага забеспячэння, мела пэўную

палітычную мэту - надаць Беларусі і Літве як мага больш выразнае '"поль-скае аблічча",

каб атрымаць аргумент на карысць далучэння краю да Кара-леўства Польскага

Сярод тутэйшай польскай эліты рэанімаваліся мары аб адраджэнні Рэчы

Паспалітай, ідэалізаваны вобраз якой традыцыйна асацыіраваўся з польскасцю. Аднак

пашырэнне ідэі аднаўлення Рэчы Паспалітай супярэчыла палітыка-стратэгічным інтарэсам

Германіі, паколькі пагражала стратай для яе Познані іншых польскіх зямель. Таму адну з

задач сваей нацыянальна-культурнай палітыкі улады "Обер Осту" бачылі ў

нейтралізацыі тут польскіх уплываў. Дзеля гэтага была выпрацавана лінія на падтрымку

культур іншых народаў краю: беларусаў, літоўцаў, яўрэяў

У канцы 1915 г. - пачатку 1916 г. галоўнакамандуючы германскім Усходнім

фронтам П.Гіндэнбург зацвердзіў дакументы аб арганізацыі на абшары "Обер Осту"

школьнай справы. 3 мэтай больш выразнага адасаблення краю ад Расіі навучанне па-

руску забаранялася. Як абавязковы прадмет у школах уводзілася нямецкая мова.

Выкладанне іншых дысцыплін магло ажыццяўляцца на нямецкай або на роднай мове

вучня: беларускай, літоўскай, польскай, і інш. Спецыяльна падкрэслівалася, што

"беларуская мова, якая не ёсць ідэнтычная рускай, дапускаецца без абмежаванняў"

. Ра-

зам з іншымі мясцовымі мовамі беларуская мова пачала ўжывацца ў афіцыйных

зваротах улад "Обер Осту" да насельніцтва. Друкаваліся двух-моўныя нямецка-

беларускія пашпарты. На беларускай мове можна было праводзіць культурна-

забаўляльныя мерапрыемствы, друкаваць кнігі і перыёдыку.

Узніклыя магчымасці для развіцця беларускай культуры пастараліся

максімальна выкарыстаць актывісты нацыянальнага руху, якія засталіся у зоне акупацыі.

Легальным цэнтрам беларускай дзейнасці і пры немцах з'яулялася ўтворанае вясной

1915г. Беларускае таварыства дапамогі пацяр-пелым ад вайны. Яно гуртавала вакол

сябе нацыянальныя сілы і фактычна выконвала ролю прадстаўніка інтарэсаў

беларускага насельніцтва перад акупацыйнымі уладамі.

Найважнейшым напрамкам дзейнасці таварыства стала арганізацыя беларускага

школьніцтва. Асабліва шмат намаганняў прыкладала да гэтага А.Пашкев1ч (Цётка). У

Вільні былі адкрыты беларускія настауніцкія курсы,

_____________

Смалянчук А.Ф. Пам1ж краёвасцю 1 нацыянальнай щэяй: Польск! рух на

беларусюх 1 лиоусюх землях. 1864-1917 гг. Гродна, 2001. С.232-233, 239-240; Ляхоуст

У.В. Развщцё польскага школьюцтва у заходняй частцы Беларус1 падчас нямецкай

акупацьп 1915-1918 гг. // Р™ИНЫЯ супольнасц1 у Беларуа: псторыя 1 сучаснасць. Мат-

лы навук. канф. Мн., 2001.

Лпкоч>Ш Сг. 2 йшапа Й21ей. \Уагехаша 1914-1915 \УЛпо. \УЛпо, 1923. 8.393.

РгоЫет ишу ройсгаз \*ю]пу: 2Ь1бг (1окитеп1бу/, исЬ\уа1, оёег^ 1 1.р. / 2еЬга1 1 йо

дхпка

Рггу

бой^а^Л. Шагзгадаа, 1918. 5.8, И; Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-

1918гг.

- 1-С.144-151.

2етке Н. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг ипс! йаз 5сЬи1\уезеп 1т

Уетакипв

Ьеге1сЬ Ькаиеп

аЬгепа сЬз ХУеккие^ез. иткип^е III. 3.111.

451

а ў лістападзе 1915 г. там пачала працаваць першая беларуская пачатковая школа.

У кастрычніку наступнага года на абшарах "Обер Осту" ужо дзейнічалі восем беларускіх

школ

. Пры падтрымцы ведамстваў культуры Усходняга фронту і акругі Беласток—

Гродна восенню 1916 г. Свіслацкая настаўніцкая семінарыя была рэарганізавана ў

беларускую. Да канца 1918г. семінарыя падрыхтавала 144 беларускіх настаўнікаў .

З'яуленне беларускіх педагагічных кадраў дало магчымасць пашырыць сетку школ:

паводле афіцыйных нямецкіх звестак, у снежні 1917 г. на тзрыторьі "Обер Осту" іх

налічвалася 50 з 3266 вучнямі, у сакавіку 1918 г. - 89

. Беларускія школы ўзнікалі таксама

і ў ваенна-аперацыйнай паласе, але дакладная іх колькасць тут невядома.

Адначасова моцныя пазіцыі захоўвала польскае школьніцтва, дзейнічалі нямецкія,

яўрэйскія, літоускія, украінскія школы.

На працягу 1915-1918 гг. у Вільні было выдадзена шмат навучальнай літаратуры, у

тым ліку дзевяць падручнікаў для беларускіх школ: два буква-ры, тры чытанкі, беларускі

правапіс, два задачнікі і літаратурная хрэстама-тыя. Укладальнікамі іх былі В.Ластоускі,

А.Луцкевіч, Я.Станкевіч

Падручнікі, як і іншыя выданні, падлягалі нямецкай цэнзуры. Але най-больш

жорсткая, двухступенная цэнзура была ўведзена для перыёдыкі. Да таго ж грамадска-

палітычную інфармацыю газеты абавязаны былі ат-рымліваць ад нямецкіх улад, што

з'яўлялася яшчэ адной - ускоснай фор-май цэнзуры

Ва умовах адміністрацыйных абмежаванняў поруч са шматлікімі ня-мецкімі

выходзіла некалькі газет на мясцовых мовах: ""Dobartis ("Сучас-насць") і "Lituvos aidas"

("Літоўскае рэха") - па-літоўску, "Dziennik Wilenski" ("Віленскі дзённік") - па-польску,

"Letzte Nais" ("Апошнія навіны") 1 "gidisze zagtung" ("Яўрэйская газета") - на ідыш і г. д. 15

(28) лютага 1916 г. пачала выходзіць беларуская грамадска-палітычная і літаратурная

газета " Гоман" пад рэдакцыяй В. Ластоўскага, з красавіка 1917 г. -Я. Салаўя.. У газеце

супрацоўнічалт А. і І. Луцкевічы, Ф. Аляхновіч, Ю. Мэнке і інш. Тыраж "Гоману" дасягаў 3

тыс. экземпляраў

. Выдаўцы рабілі ўсё магчымае, каб годна працягваць справу "Нашай

нівы": павышаць беларускую нацыянальную самасвядомасць, інфармаваць чытача аб

бягучых падзеях, адстойваць нацыянальныя інтарэсы беларусаў. Багатым быў літа-

ратурны аддзел газеты: у ім друкаваліся творы Я. Коласа, Цёткі, М. Багда-новіча, 3.

Бядул1, А. Гаруна, В. Ластоўскага, Ф. Аляхновіча. Да 1918 г. газета Гоман" была адзінай

беларускай газетай на абшары "Обер Осту".

Пэўную ўвагу беларускай тэматыцы надавалі і нямецкія выданнні, што выходзілі

на акупаванай тэрыторыі: "Zeitung dег 10. Агmее" ("Газета 10-й арміі"), "Сгоdпег Zeitung"

(Гродзенская газета"), "Diе Wacht im Ostem

___________________

Вгтан-Дубейкауская Ю. Мае успамшы. С.40; Яна ж. Беларуская дзейнасць

пад першаи

нямецкай акупацыяй // Затсы. Кн.12. Нью-Йорк, 1974. С.51; 2етке Н. ОЬегЬеСеЫзЬаЬег

№1

ипс! Йаз ЗсЬишезеп 1т УепуакипззЪегеюЬ Ькаиеп \уаЬгепс1 скз \Уеккпе§ез. 5. 101-102.

2етке Н. ОЪегЪеШзЬаЪег Оз1 ипс! с!аз ЗсЬишезеп цп Уегшакип§зЪегекп

Ькаи

еп

\уапгепс1 скзХУеккпедез. 5.81; Веги^аА. 2 сЫе]6\узргал'уЫа}оги5к1е] \У 1аСасЬ 1917-

1918.5.71Э.

2етке Я. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг. ипс! с!аз ЗсЫшезеп ил Уег\уакип§зЪегек:п

Ькаие^

^аЬгепс! ёез \Уеккпе§ез. 5.101-104.

Калубовгч А. Крою гкторьп: Даследаванш, артыкулы, успамшы. Мн., 1993.

С.51.

Ыгик С. Х)\е йеи1зсЬе РоНик т Ькаиеп 1т егз!:еп \Уеккпе§. 5.40-42.

Вгтан-Дубейкауская Ю. Мае успамшы. С.61,64; Яна ж. Газета Томан" // Затсы.

Кн. 13-Нью-Йорк, 1975. С.67; Луцкевгч А. Замест адказу (Пстарычная спраука) //

Беларуская н№ (Вшьня). 1926. 25 лют.

452

польскія культурна-асветныя арганізацьі: Адукацыйны камітэт, таварыства

"Асвета , Каталіцкае таварыства польскай народнай школы і інш.Іх нама-ганнямі ўжо ў

1915/1916 навучальным годзе толькі ў Вільні і ваколіцах было адкрыта каля 50

польскіх школ (прыкладна на 5 тыс. вучняў), у тым ліку чатыры гімназіі (больш за 800

вучняў), чатыры прафесійна-тэхнічныя школы і г.д. У Гродне у 1916 г. заснавана польская

пгімназія і некалькі пачат-ковых школ

. Паспешлівае стварэнне сеткі польскіх школ, якія

часта не мелі належнага матэрыяльнага і метадычнага забеспячэння, мела пэўную

палітычную мэту - надаць Беларусі і Літве як мага больш выразнае '"поль-скае аблічча",

каб атрымаць аргумент на карысць далучэння краю да Кара-леўства Польскага

Сярод тутэйшай польскай эліты рэанімаваліся мары аб адраджэнні Рэчы

Паспалітай, ідэалізаваны вобраз якой традыцыйна асацыіраваўся з польскасцю. Аднак

пашырэнне ідэі аднаўлення Рэчы Паспалітай супярэчыла палітыка-стратэгічным інтарэсам

Германіі, паколькі пагражала стратай для яе Познані іншых польскіх зямель. Таму адну з

задач сваей нацыянальна-культурнай палітыкі улады "Обер Осту" бачылі ў

нейтралізацыі тут польскіх уплываў. Дзеля гэтага была выпрацавана лінія на падтрымку

культур іншых народаў краю: беларусаў, літоўцаў, яўрэяў

У канцы 1915 г. - пачатку 1916 г. галоўнакамандуючы германскім Усходнім

фронтам П.Гіндэнбург зацвердзіў дакументы аб арганізацыі на аб-шары "Обер Осту"

школьнай справы. 3 мэтай больш выразнага адасаблення краю ад Расіі навучанне па-

руску забаранялася. Як абавязковы прадмет у школах уводзілася нямецкая мова.

Выкладанне іншых дысцыплін магло ажыццяўляцца на нямецкай або на роднай мове

вучня: беларускай, літоўскай, польскай, і інш. Спецыяльна падкрэслівалася, што

"беларуская мова, якая не ёсць ідэнтычная рускай, дапускаецца без абмежаванняў"

. Ра-

зам з іншымі мясцовымі мовамі беларуская мова пачала ўжывацца ў афіцыйных

зваротах улад "Обер Осту" да насельніцтва. Друкаваліся двух-моўныя нямецка-

беларускія пашпарты. На беларускай мове можна было праводзіць культурна-

забаўляльныя мерапрыемствы, друкаваць кнігі і перыёдыку.

Узніклыя магчымасці для развіцця беларускай культуры пастараліся

максімальна выкарыстаць актывісты нацыянальнага руху, якія засталіся у зоне акупацыі.

Легальным цэнтрам беларускай дзейнасці і пры немцах з'яулялася ўтворанае вясной

1915г. Беларускае таварыства дапамогі пацяр-пелым ад вайны. Яно гуртавала вакол

сябе нацыянальныя сілы і фактычна выконвала ролю прадстаўніка інтарэсаў

беларускага насельніцтва перад акупацыйнымі уладамі.

Найважнейшым напрамкам дзейнасці таварыства стала арганізацыя беларускага

школьніцтва. Асабліва шмат намаганняў прыкладала да гэтага А.Пашкев1ч (Цётка). У

Вільні былі адкрыты беларускія настауніцкія курсы,

_________________

1Смалянчук А.Ф. Пам1ж краёвасцю 1 нацыянальнай щэяй: Польск! рух на

беларусюх 1 лиоусюх землях. 1864-1917 гг. Гродна, 2001. С.232-233, 239-240; Ляхоуст

У.В. Развщцё польскага школьюцтва у заходняй частцы Беларус1 падчас нямецкай

акупацьп 1915-1918 гг. // Р™ИНЫЯ супольнасц1 у Беларуа: псторыя 1 сучаснасць. Мат-

лы навук. канф. Мн., 2001.

2 Лпкоч>Ш Сг. 2 йшапа Й21ей. \Уагехаша 1914-1915 \УЛпо. \УЛпо, 1923. 8.393.

453

а ў лістападзе 1915 г. там пачала працаваць першая беларуская пачатковая школа.

У кастрычніку наступнага года на абшарах "Обер Осту" ужо дзейнічалі восем беларускіх

школ

. Пры падтрымцы ведамстваў культуры Усходняга фронту і акругі Беласток—

Гродна восенню 1916 г. Свіслацкая настаўніцкая семінарыя была рэарганізавана ў

беларускую. Да канца 1918г. семінарыя падрыхтавала 144 беларускіх настаўнікаў .

З'яуленне беларускіх педагагічных кадраў дало магчымасць пашырыць сетку школ:

паводле афіцыйных нямецкіх звестак, у снежні 1917 г. на тзрыторьі "Обер Осту" іх

налічвалася 50 з 3266 вучнямі, у сакавіку 1918 г. - 89

. Беларускія школы ўзнікалі таксама

і ў ваенна-аперацыйнай паласе, але дакладная іх колькасць тут невядома.

Адначасова моцныя пазіцыі захоўвала польскае школьніцтва, дзейнічалі нямецкія,

яўрэйскія, літоускія, украінскія школы.

На працягу 1915-1918 гг. у Вільні было выдадзена шмат навучальнай літаратуры, у

тым ліку дзевяць падручнікаў для беларускіх школ: два буква-ры, тры чытанкі, беларускі

правапіс, два задачнікі і літаратурная хрэстама-тыя. Укладальнікамі іх былі В.Ластоускі,

А.Луцкевіч, Я.Станкевіч

Падручнікі, як і іншыя выданні, падлягалі нямецкай цэнзуры. Але най-больш

жорсткая, двухступенная цэнзура была ўведзена для перыёдыкі. Да таго ж грамадска-

палітычную інфармацыю газеты абавязаны былі ат-рымліваць ад нямецкіх улад, што

з'яўлялася яшчэ адной - ускоснай фор-май цэнзуры

Ва умовах адміністрацыйных абмежаванняў поруч са шматлікімі ня-мецкімі

выходзіла некалькі газет на мясцовых мовах: ""Dobartis ("Сучас-насць") і "Lituvos aidas"

("Літоўскае рэха") - па-літоўску, "Dziennik Wilenski" ("Віленскі дзённік") - па-польску,

"Letzte Nais" ("Апошнія навіны") 1 "gidisze zagtung" ("Яўрэйская газета") - на ідыш і г. д. 15

(28) лютага 1916 г. пачала выходзіць беларуская грамадска-палітычная і літаратурная

газета " Гоман" пад рэдакцыяй В. Ластоўскага, з красавіка 1917 г. -Я. Салаўя.. У газеце

супрацоўнічалт А. і І. Луцкевічы, Ф. Аляхновіч, Ю. Мэнке і інш. Тыраж "Гоману" дасягаў 3

тыс. экземпляраў

. Выдаўцы рабілі ўсё магчымае, каб годна працягваць справу "Нашай

нівы": павышаць беларускую нацыянальную самасвядомасць, інфармаваць чытача аб

бягучых падзеях, адстойваць нацыянальныя інтарэсы беларусаў. Багатым быў літа-

ратурны аддзел газеты: у ім друкаваліся творы Я. Коласа, Цёткі, М. Багда-новіча, 3.

Бядул1, А. Гаруна, В. Ластоўскага, Ф. Аляхновіча. Да 1918 г. газета Гоман" была адзінай

беларускай газетай на абшары "Обер Осту".

Пэўную ўвагу беларускай тэматыцы надавалі і нямецкія выданнні, што выходзілі

на акупаванай тэрыторыі: "Zeitung dег 10. Агmее" ("Газета 10-й арміі"), "Сгоdпег Zeitung"

(Гродзенская газета"), "Diе Wacht im Ostem

___________________

Вгтан-Дубейкауская Ю. Мае успамшы. С.40; Яна ж. Беларуская дзейнасць

пад першаи

нямецкай акупацыяй // Затсы. Кн.12. Нью-Йорк, 1974. С.51; 2етке Н. ОЬегЬеСеЫзЬаЬег

№1

ипс! Йаз ЗсЬишезеп 1т УепуакипззЪегеюЬ Ькаиеп \уаЬгепс1 скз \Уеккпе§ез. 5. 101-102.

2етке Н. ОЪегЪеШзЬаЪег Оз1 ипс! с!аз ЗсЬишезеп цп Уегшакип§зЪегекп

Ькаи

еп

\уапгепс1 скзХУеккпедез. 5.81; Веги^аА. 2 сЫе]6\узргал'уЫа}оги5к1е] \У 1аСасЬ 1917-

1918.5.71Э.

2етке Я. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг. ипс! с!аз ЗсЫшезеп ил Уег\уакип§зЪегек:п

Ькаие^

^аЬгепс! ёез \Уеккпе§ез. 5.101-104.

Калубовгч А. Крою гкторьп: Даследаванш, артыкулы, успамшы. Мн., 1993.

С.51.

Ыгик С. Х)\е йеи1зсЬе РоНик т Ькаиеп 1т егз!:еп \Уеккпе§. 5.40-42.

Вгтан-Дубейкауская Ю. Мае успамшы. С.61,64; Яна ж. Газета Томан" // Затсы.

Кн. 13-Нью-Йорк, 1975. С.67; Луцкевгч А. Замест адказу (Пстарычная спраука) //

Беларуская н№ (Вшьня). 1926. 25 лют.

452

/"Стража на Усходзе"), "Deutsche Kriegszeitung von Вагаnоwitschi!" ("Баранавіцкая

нямецкая ваенная газета") і інш.

У Вільні дзейнічалі таксама іншыя асяродкі беларускай культуры: бібліятэка і

кнігарня, Беларускі клуб, у якім выступаў тэатральны калектыў пад кіраўніцтвам драматурга

і акцёра Ф. Аляхновіча, Беларускае навуковае таварыства (з 1918 г.) і інш.

Праблема палітычнага самавызначэння. Немінучае змяненне у выніку сусветнай

вайны геапалітычнай сітуацыі ва Усходняй Еўропе ставіла на па-радак дня не толькі задачу

развіцця нацыянальнай культуры, але і праблему палітычнага самавызначэння Беларусі

Перад вайной кіраўнікі беларускага руху не былі адназначна арыентаваны на

этнанацыянальную мадэль дэяр-жаўнасці. Яны разглядалі беларускі этнас як

інтэгральную частку больш шырокага арганізма - краю, што гістарычна сфарміраваўся ў

межах былога Вялікага княства Літоўскага і ўяўляў сабой тэрытарыяльную, эканамічную і

культурную цэласнасць са сваімі палітычнымі іннтарэсамі 3 прыходам немцаў ідэя

непадзельнасці Літоўска-беларускага краю ўвасобілася ў ства-рэннт Канфедэрацыі

Вялікага княства Літоўскага - блоку беларускіх, літоўскіх, яўрэйскіх і польскіх

нацыянальных дзеячаў

. Праграмныя даку-менты Канфедэрацыі ВКЛ, якія

распаўсюджваліся на чатырох мовах (беларускай, літоўскай, польскай і ідыш), пастуліравалі

неабходнасць вылучэння акупаваных немцамі літоўска-беларускіх зямель з-пад

юрысдыкцыі Расійскай імперыі і ўтварэння на гэтай тэрыторыі "незалежнай дзяржаўнай

адзінкі" з сеймам у Вільні, сфарміраваным шляхам агульных, роўных, пра-мых выбараў

пры тайным галасаванні. Адноўленае ВКЛ меркавалася спа-чатку як унітарная

("суцэльная") дзяржава без унутраных межаў. Стварэн-не асяродкаў нацыянальнай

дзяржаўнасці асобных народаў не прадугледж-валася, нацыям дэкларавалася толькі

свабода культурнага развіцця. У міжнародным плане будучая літоуска-беларуская

дзяржава разглядалася ў якасці звяна праектаванай уплывовымі нямецкімі палітыкамі

сістэмы так званай Сярэдняй Еўропы (Мitteleuгора) на чале з Германіяй

Прадыктаваная канкрэтна-гістарычнымі абставінамі прагерманская арыентацыя не

абсалютызавалася дзеячамі беларускага руху. У маі (н.ст.) 1916 г. В.Ластоўскі і Я. Салавей

на канферэнцыі паняволеных народаў Расіі ў Стакгольме разам з прадстаўнікамі фінаў,

палякаў, літоўцаў, украінцаў, грузіі і іншых падпісалі зварот да прэзідэнта ЗША В.Влььсана

з просьбай аб дапамозе і абароне ад асімляцьі

. Далёкасяжнай мэтай гэтага звароту было праз

пасрэдніцтва ЗША заявіць аб сабе дзяржавам Антанты, выклікаць у іх зацікаўленасць

праблемамі нярускіх народаў Расійскай імперыі

Актыўную пазіцыю занялі беларускія прадстаўнікі на III з'ездзе народаў У чэрвені

1916 г. у Л азане (удзельнічалі 400 дэлегатаў з 23 краін). У рэфераце беларускай дэлегацыі

праект аднаўлення ВКЛ дапаўняўся ідэяй утварэння

______________

Брэдэрлоу Н. Беларусь у люстэрку нямецк1х газет 1914-1918 гг. //

2о

№Д

а=

™Ьагиг.Ъешса. Кн. 6: Беларусь пам1ж Усходам 1 Захадам. 4.1. Мн., 1997.

пяЛ '

Сакало

™ У- Беларускае адраджэнне 1 далучэнне нямецк1х вучоных да

«аследавання беларускай культуры// Беларус1ка-А1Ьаш<;Ьеп1са. Кн.6. 4.2.

С.61-65.

НавтаА. Краёвае становшгча// Спадчына. 1996. №1. С.48-52.

Мгкнгс Р. Лггва 1 Беларусь: перыпетьп дзяржаунасщ у пачатку XX

ст. // °еларусша=А1Ьагшкешса. Кн.6. 4.2. С.253.

Лггаратура 1 мастацтва. 1990. 23 лктап.

ЕщвШагёгЕ. \Уе133ги1Ьеп1еп: Уо1к ипй ЪтА. Вегкп, 1943. 5.97-99.

Цгхамграу Л. "Стаць гаспадарам! на сваей зямлИ": Першы выхад Беларуа

на

""«народную арэну // Лиаратура 1 мастацтва. 1991. 8 лктап.

453