Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

цеснага саюза маладых дзяржаo ад Балтыкі да Чорнага мора. Меркавалася. што

Балтыйска-ЧарнаморсКІ саюз можа змяніць традыцыйны баланс сіл у рэгіёне, паспрыяць

умацаванню абараназдольнасці нованароджаиых дзяржаў, эфектыўнаму аднаўленню іх

эканомікі

. Мемарандум, распаўсюджаны беларускімі дэлегатамі .І Луцкевічам і

В.Ластоўскім на з'ездзе, упершыню падрабязна шфармаваў прадстаўнічы міжнародны

форум аб гісторыі, геапалітычным, эканамічным становішчы беларускага народа і

утрымліваў заклік "забяспечыць Беларусі ўсе яе палітычныя і культурныя правы" Такім

чынам, у 1916 г. беларускае пытанне ўпершыню было вынесена на міжнароднае

абмеркаванне.

Абвяшчэнне ў канцы таго ж года Германіяй і Аўстра-Венгрыяй намеру ад-навщь пад

сваім пратэктаратам Каралеўства Польскае і стварэнне ў Варшаве Часовай Дзяржаўнай рады

Польшчы ўзмацнілі ў віленскім беларускім актыве надзею на тое, што аналагічныя крокі

будуць зроблены ў напрамку рэанімацьі ВКЛ

. Гэта тэма горача абмяркоўвалася на

беларускіх нарадах і сходах, на старонках газеты "Гоман". Але адначасова з'яўляліся ўсё

больш вы-разныя сімптомы, якія ставілі пад сумненне ажыццявімасць канцэпцыі су-

польнай беларуска-літоўскай дзяржаўнасці. Ужо з пачатку 1916 г. ад гэтай ідэі сталі

аддаляцца прадстаўнікі яўрэяў, якіх не вабіла перспектыва выхаду Беларусі і Літвы са

складу Расійскай імперыі і страты, такім чынам, вялікага расійскага рынку. Большасць

мясцовых палякаў імкнулася звязаць будучы-ню беларуска-літоўскага краю з

Каралеўствам Польскім. Літоўскія ак-тывісты асцерагаліся верагоднага ў адноўленым ВКЛ

культурна-палітычнага дамінавання палякаў і адначасова - колькаснай перавагі беларусаў.

На пер-шы план літоўцы вылучалі мэту стварэння уласнай этнанацыянальнай дзяржавы,

выключаючы, такім чынам, беларусаў са сваіх намераў

Яшчэ больш праблематычным аднаўленне ВКЛ стала выглядаць на фоне падзей

ва Усходняй Беларусі Там пасля Лютаўскай рэвалюцьй 1917 г. беларускі нацыянальны

рух разгортваўся на платформе аўтаноміі Беларусі у этнічных межах у рамках

агульнарасійскай федэрацыі 3 такім курсам "расійскіх беларусаў" не вельмі стасавалася

арыентацыя віленскага беларускага цэнтра на супольную дзяржаву з літоуцамі не ў

этнічных, а ў гістарыч-ных межах былога ВКЛ.

Германскія акупацыйныя ўлады таксама не праяўлялі зацікаўленасць у адраджэнні

дзяржаўнасці ВКЛ на шматэтнічнай аснове. Немцы усё больш схіляліся да падтрымкі

намаганняў па стварэнні літоўскай этнанацыянальнай дзяржаўнай адзінкі. У верасні 1917 г.

з іх санкцьй у Вільні без удзелу беларусаў адбылася Літоўская канферэнцыя. Яе дэлегаты

выказаліся за ўтва-рэнне незалежнай Літоускай дзяржавы ў этнічных межах і выбралі

Раду Літоўскай зямлі (Тарыбу), манапольнае становішча ў якой занялі літоўскія

нацыянальныя дзеячы

. Беларускія, польскія і яурэйскія арганізацыі краю заявілі аб

байкоце Тарыбы.

_______________

Луцкевхч А. Злучаныя Штаты ад Балтыю да Чорнага мора // Свабода. 1990. №2. С-

5-7,

ЦгхамграуА. Нацыянальны рух 1выпрацоукаасноузнешняйпалиъпа Беларуау 1914-1921

гг.//

Беларус1ка=А1Ъаги1:пещса. Кн.6. 4.1. С.75.

Вольная Беларусь. 1917.4 кастр. ,

Гоман. 1917. 6 крас.

Мтас Р. Лггва 1 Беларусь: перыпетьп дзяржаунасщ у пачатку XX ст. С.254-255;

Смал*^

чукА.Ф. Паміж краёвасцю нацыянальнай ідэяй: ПольскГрухнабеларусшх і літоўскіх

землях

С.238-239.

454

Усё гэта пабуджала беларускі актыў зоны акупацыі да пераасэнсавання праекта

аднаўлення адзінай літоўска-беларускай дзяржавы. Летам 1917 г. заявіла аб сабе

заканспіраваная трупа на чале з В.Ластоўскім - "Сувязь незалежнасці і непадзельнасці

Беларусі". Яна выказалася за ўтварэнне на акупа-ванай тэрыторыі (поруч з літоўскай)

асобнай беларускай адміністрацыйнай адзінкі. Сваім палітычным ідэалам "Сувязь

незалежнасці і непадзельнасці Беларусі" абвясціла уз'яднанне падзеленай ваенным

фронтам Беларусі ў адзіны суцэльны беларускі арганізм. "Толькі незалежная Беларусь, -

гаварылася ў яе лістоўцы, - можа забяспечыць усе нашы патрэбы"

У студзені 1918 г. беларуская грамадскасць зоны акупацьі склікала ў Вільні

Беларускую канферэнцыю, на якой быў утвораны орган беларускага прадстаўніцтва краю

- Віленская Беларуская рада. Не адмаўляючыся цал-кам ад ідэі беларуска-літоўскай

дзяржавы, канферэнцыя выказалася за ўтварэнне ў яе складзе дзвюх аўтаномных частак -

беларускай і літоўскай, з уз'яднаннем усіх беларускіх і усіх літоўскіх зямель па абодва

бакі фронту

. Рашэнні канферэнцьй сталі крокам на шляху абвяшчэння незалежнасці Бе-

ларусі ў межах рассялення беларускага этнасу.

Тагам чынам, з канца 1915 г. да пачатку 1918 г. заходняя частка Беларусі

перажывала складаныя, супярэчлівыя і неадназначныя па Гістарычнаму значэнню

працэсы. Германскія акупацыйныя ўлады бязлітасна эксплуата-валі эканамічны

патэнцыял краю, няшчадна выкарыстоўвалі яго прырод-ныя, гаспадарчыя, працоўныя

рэсурсы. Насельніцтва зведала ўсе жахт ваен-на-акупацыйнага рэжыму. Разам з тым,

кіруючыся уласнымі геапалітыч-нымі разлікамі, немцы адкрылі пэўныя магчымасці для

беларускай культурна-асветнай працы. У легальных і заканспіраваных беларускіх

асярод-ках актыўна пульсавала нацыянальная палітычная думка, якая паступова

набліжалася да ідэалу незалежнай беларускай дзяржавы.

3. Становішча ва Усходняй Беларусі

Гаспадарчая разруха. Жыццёвы ўзровень насельшцтва. Беларускія абшары на

ўсход ад лініі германскіх і расійскіх акопаў (больш за 150'тыс. км

сучаснай тэрыторыі

Рэспублікі Беларусь, 75 % яе агульнай плошчы) працягвалі заставацца пад

юрысдыкцыяй царскіх улад. Гэта прастора (Вщебская, Магілёўская і большая частка

Мінскай губерні) служыла тылавой зонай расійскага Заходняга фронту. Вайна і сюды

прынесла дэзарганізацыю народнай гаспадаркі, рэзка пагоршыла становішча

насельніцтва.

Так, павялічыліся дыспрапорцыі ў функцыяніраванні прамысловага

сектара эканомікі: вялікія прыбыткі ад паставак у казну забяспечвалі высокія тэмпы

развіцця тым галінам прамысловасці, якія працавалі на патрэ

бы арміі, астатнія ж апынуліся ў заняпадзе. , •

У гады вайны хутка пачалі нарошчваць вытворчасць хлебапякарна-сушыльныя,

тэкстыльныя, швейныя, абутковыя прадпрыемствы. Іх ўдзельная вага ў цэнзавай

прамысловасці Беларусі вырасла з 1,6 % у 1913 г. да 13,2 % У 1917 г. на вытворчасць

ваеннай прадукцыі пераключаліся металаапра-цоўчыя прадпрыемствы

_______________

Лиаратура і мастацтва. 1990. 30 Л1стап.

Зборшк "Наша Шва". Вшьня, 1920. С.10-11.

455

Аб велічыні ваенных прыбыткаў сведчаць наступныя факты: на Рэ-чыцкім дротава-

цвіковым заводзе яны выраслі ў 16,2 раза, Скокальскім па-равым млыне (Слуцкі павет) —

у 8,8 раза, Віцебскім аптычным заводзе - у 5 разоў

На фоне імклівага росту ваенных паставак вытворчасць мірнай прадукцыіі рэзка

знізілася. 3 прычыны ўвядзення "сухога закону" амаль перастала існаваць добра развітая ў

папярэдні час вінакурна-гарэлачная прамысловасць. Заняпалі дрэваапрацоўчыя

прадпрыемствы, скарацілася вытворчасць цэглы і дахоўкі, сукна і г.д. У 1916 г. аб'ём

вытворчасці прадпрыемстваў, не звязаных з выкананнем ваенных заказаў, складаў ва

Усходняй Беларусі ўсяго 15-16% прадукцыі цэнзавай прамысловасці 1913г. інтарэсы

народнага спажывання бьлі прынесены ў ахвяру вайне.

У цэлым прамысловасць у Беларусі панесла падчас вайны большыя страты, чым у

аддаленых ад фронту рэпёнах Расійскай імперыі. 3 1914 да канца 1917 г. ва Усходняй

Беларусі (у межах БССР да 1939 г.) колькасць цэнзавых прадпрыемстваў (уключаючы

чыгуначныя майстэрні) скарацілася з 829 да 297 (на 65 %), а колькасць занятых на іх

рабочых - з 37,7 тыс. да 25,1 тыс. чалавек (на 34 %)

На стан сельскай гаспадаркі Усходняй Беларусі згубна падзейнічала ска-рачэнне

рабочай сілы ў выніку мабілізацый, прыцягнення сялян на абарон-ныя работы, ахову

транспартных аб'ектаў і т.д. 3-за гэтага многія сялянскія гаспадаркі засталіся без

работнікаў-мужчын. Да лета 1917 г. у Віцебскай гу-берні такіх гаспадарак было 32,5 % у

сямі паветах Мінскай губерні -31,2 %\

У выніку рэквізіцый коней, адцягнення рабочай жывёлы для перавозкі ваенных

грузаў і г.д. шмат гаспадарак засталося і без цяглавай сілы. Летам 1917 г. у Віцебскай

губерні (без Дзвінскага, Люцынскага і Рэжыцкага паве-таў) не мелі рабочай жывёлы 14,9 %

сельскіх гаспадарак, у Магтлёўскай губерні - 9,3, у сямі паветах Мінскай - 5,4 %.

Значную шкоду вытворчасці наносілі будаўніцтва на сельгасугоддзях абарончых

аб'ектаў, бесперапыннае перамяшчэнне па тэрыторыі Беларусі войскаў, бежанцаў і г.д.

Усё гэта мела вынікам скарачэнне ў 1917 г. у параунанні з 1914 г. на неа-купаванай

тэрыторыі Беларусі пасяўных плошчаў пад асноўнымі культурамі на 15,6 %

. Валавыя

зборы пшаніцы ў 23 ўсходніх паветах Беларусі знізіліся ў 1917 г. у параўнанні з 1913 г. на 31

%, жыта - на 30, ячменю і аўса -на 19 (збожжавых у цэлым - на 25), бульбы - на 7 %

3-за рэквізіцый жывёлы і кармоў, перыядычных эпізаотый агульнае па-галоўе

жывёлы ў Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях скарацілася з 1914 па 1916 г. на 11,4

_________________

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. С.Э6, 107.

Падл1чана па: Социалистические преобразования в экономике Белоруссии в

1917-1920 гг.

Мн., 1966. С.73 (табл.).

Анфимов А.М. Российская деревня в годы первой мировой войны. М., 1962. С.

189.

Падлічана па: Поуездные итоги Всероссийской сельскохозяйственной и

поземельной

переписи 1917 г. по 57 губерниям и областям // Труды ЦСУ. Т.5. Вып. 2. М., 1923. С. 10-И.

58-59,206-207.

Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (август 1914 - февраль

1917 гг.)-С.37.

Падлічана па: Социалистические преобразования в экономике Белоруссии в

1917-1920 гг. С.112. (табл.).

Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (август 1914 - февраль

1917 гг.)-С.41-46.

456

Вайна сур'ёзна дэзарганізавала ва Усходняй Беларусі работу транспарту, асабліва

чыгуначнага. Рэзкае павелічэнне ў час вайны нагрузкі пры сла-бой тэхнічнай аснашчанасці,

недахопе паравозаў і вагонаў, ва умовах паліўнага крызісу адмоўна адбілася на

функцыяніраванні чыгунак. Нераз-бярыха панавала ў арганізацыі пасажырскага руху, рэзка

скараціліся пера-возкі прыватных грузаў, затое ўдзельная вага ваенных перавозак ўзрасла з

1 %

у1913г. да 50% у 1916г.

Ваенныя абставіны дэфармавалі структуру знешняга і ўнутранага гандлю Беларусі.

У выніку закрыцця заходніх рынкаў і зніжэння попыту на поўдні імперыі поўны крах

наступіў для экспарту лесу, зменшыўся аб'ём гандлю льном - асноўных прадметаў

вывазу з Беларусі

У той жа час у сувязі з ростам спажывецкага попыту за кошт бежанцаў і

вайскоўцаў, што нахлынулі ва ўсходнюю частку краю, вырасла ёмістасць унутранага

рынку. Павялічыліся абароты па продажы адзення, тытуню, мяса, збожжа, жалеза.

Спыненне казённага продажу гарэлкі спрыяла шыро-каму распаўсюджанню

самагонаварэння і нелегальнага гандлю гарэлкай, на чым тайныя гандляры нажывалі

велізарныя прыбыткі.

Хутка абясцэньваўся царскі рубель: на момант падзення самадзяржаўя; яго

афщыйны курс знізіўся да 56 кап., а пакупная здольнасць, паводле афщыйных даных, - да

27 кап. (паводле іншых звестак - нават да 14 кап.)

Наступствы вайны і звязанай з ей гаспадарчай разрухі, падзенне пакупной

здольнасці рубля значна пагоршылі становішча шырокіх мас народа.

Ва Усходняй Беларусі ў сувязі з наплывам вайскоўцаў і бежайцаў харчовы крызіс,

дэфіцыт прадметаў першай неабходнасці, жыллёвая праблема набылі асабліва вострыя

формы. Да канца 1915 г. запасы харчавання ў гарадах Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай

губерняў складалі 10-20 % ад неабходнай колькасці

. 1916 год прынёс далейшае

пагаршэнне становішча. Над гарадамі навісла пагроза голаду, з-за недаядання папаўзла

ўверх захворваемасць людзей. Дэфіцыт прадуктаў харчавання і іншых тавараў пацягнуў

за сабой хуткі рост цэн. Да канца 1916 г. у Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губернях

кошт прадуктаў і прамысловых вырабаў узрос у параўнаннні з даваен-ным часам у тры-

пяць разоў. Намінальнае павышэнне заработнай платы на прадцрыемствах, якія працавалі

на вайну, не кампенсавала яшчэ больш хуткага росту цэн.

Народнагаспадарчы крызіс, знаходжанне ў прыфрантавой зоне адмоўна адбівалася

і на жыццёвым узроўні беларускіх сялян. І без таго паменшаныя ў час вайны зборы

збожжа адбіраліся бесперапыннымі рэквізіцыямі. Скарачэнне адыходніцтва і іншых

сялянскіх промыслаў рэзка зменшыла грашо-выя даходы вяскоўцаў. Сяляне куплялі ўсё

менш і менш, пераходзілі да натуральнай гаспадаркі.

Ваенныя аперацыі расійскіх войскаў у Беларусі у 1916 г. Бядотнае са-цыяльна-

эканамічнае становішча Беларусі яшчэ больш абцяжарвалася баявымі дзеяннямі на яе

тэрыторыі. Каб дапамагчы войскам саюзнай Францыі, супраць якіх у раёне крэпасці

Вердэн немцы перайшлі ў наступленне, Расійскае камандаванне ў сакавіку 1916 г.

ажыццявіла наступальную аперацыю ў раёне Дзвінск- воз. Нарач-воз. Вішнеўскае.

Агульнай мэтай апера-

___________

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. С.208-209. М П°

бинский АЛ.

Государственные финансы царской России в эпоху империализма.

Г ^п

абм

№

#Э.М.РеволюционноедвижениевБелоруссии(август1914-февраль

1917гг.). ,

-ЭД. С.62-63 (табл.).

457

цый вызначалася дасягненне лініі Мітава (цяпер г.Елгава, Латвія) – Баўска-

Вількамір (цяпер г. Укмерге, Літва)-Вільня-Дзяляцічы (цяпер веска Навагрудскім раёне).

Заходні фронт свой галоўны удар павінен быў наносіць войскамі 2-й арміі (выконваючы

абавязкі камандуючага генерал А.Рагоза) у напрамку Свянцяны-Вількамір, дадатковы -

войскамі 10-й арміі (генерал Я. Радкев1ч) на Вільню

. Месца і час аперацый былі выбраны

няўдала: на ўчастку наступлення знаходзілася шмат азёр і балот, з-за вясно-вага бездарожжа

і моцных дажджоў перамяшчацца войскам у гэтым раёне станавілася неверагодна цяжка.

Расійская 2-я армія мела ў сваім складзе восем стралковых карпусоў і адну

кавалерыйскую дывізію: 373 тыс. штыкоў і шабель, 605 лёгкіх і 285 цяжкіх гармат

Наступленне 2-й арміі ажыццяўлялася трыма групамі правым флангам - на поўнач ад

чыгункі Паставы-Свянцяны, цэнтральнай групоўкай - каля воз. Нарач, левым флангам -

паміж азёрамі Нарач і Вішнеўскае.

2-й расійскай арміі супрацьстаяла 10-я германская (камандуючы генерал

Г.Эйхгорн). Яе абарончая паласа дасягала 2 км у глыбіню, складалася з некалькіх ліній

добра абсталяваных акопаў. Перад акопамі былі змайстра-ваны драцяныя загароды з

каламі ў пяць-шэсць радоў, а паміж загародамі раскіданы рагаткі.. 10-я армія немцаў у

складзе дзевяці пяхотных і дзвюх ка-валерыйскіх дывізій мела ў сваім распараджэнні 82

тыс. штыкоў і шабель, 29 лёгкіх і 138 цяжкіх гармат. Такім чынам, расіяне мелі вялікую

колькас-ную перавагу як у жывой сіле, так і ў артылерыі. Тэта, аднак, не паўплывала на

вынік аперацыі.

Бітва пачалася атакай дзвюх фланговых груп 2-й арміі 5(18) сакавіка, хаця да

гэтага дня канцэнтрацыя расійскіх войскаў не была закончана. Атака праводзілася

неарганізавана, асобнымі карпусамі, кепска звязанымі адзін з адным. На шматлікх мясцовых

рачулках пачаў трэскацца лёд, і пры іх пе-раадоленні людзі правальваліся ў ледзяную ваду.

Вадой пачалі запаўняцца і акопы

У такіх умовах расійскія салдаты дасягнулі на некаторых участках ума-цаванняў

праціўка. У цясніне паміж азёрамі Вішнеўскае і Нарач для немцаў склалася крытычная

сітуацыя, з цяжкасцю ўтрымалі яны фронт і каля Паставаў

. Але неўзабаве з-за моцнага

агню немцаў і вялікіх страт на-ступальны парыў расійскіх войскаў згас. Спробы новых атак,

якія працяг-валіся да 15(28) сакавіка, прыводзілі толькі да нязначных тактычных поспе-хаў.

Абарона немцаў нідзе не была прарвана.

У ходзе Нарачанскай аперацыі царскія войскі панеслі велізарныя страты. Толькі 2-я

армія страціла 78,5 тыс. салдат і афіцэраў (звыш 30 % сіл сваіх ударных груповак), сярод іх

12 тыс. абмарожаных і замерзлых; 5 тыс. трупаў было знята з германскіх драцяных

загародаў. Страты немцаў, паводле ацэначных даных, дасягалі 30-40 тыс. чалавек

_______________

Подорожный Н.Е. Нарочская операция в марте 1916 г. на русском фронте

мировой

войны. М., 1938. С. 15.

Вержховский Д.В., Ляхов В.Ф. Первая мировая война 1914-1918 гг.: Военно-

исторический очерк. М, 1964. С.170-171.

Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. Т.1. С.169-170;

Керсноес-

кийАА. История русской армии. М., 1999. С.596, 599.

Подорожный Н.Е. Нарочская операция в марте 1916 г. на русском фронте

мировой войньь

С.151-153; Вержховский Д.В., .Ляхов В.Ф. Первая мировая война 1914-1918 п»

Военно-исторический очерк. С.172.

458

На лета 1916 г. Расійскім камандаваннем было запланавана буйное наступленне, у

ходзе якога галоўны удар па праціўніку павінны былі нанесці арміі Заходняга фронту на

тэрыторыі Беларусі Аднак наступленне мела по-спех толкі на Пауднёва-Заходнім фронце,

дзе ўдалося ажыццявіць прарыў аўстра-венгерскіх пазіцый (Брусілаускі прарыу). У выніку

праведзеная у чэрвені-ліпені1916 г. сіламі Заходняга фронту Баранавіцкая (Скробава-

Гарадзішчанская) аперацыя мела толкі дапаможнае значэнне. Яе ажыццяўленне

ўскладалася на 4-ю армію (камандуючы генерал А. Рагоза). У раёне аперацыі было

сканцэнтравана 19,5 пяхотных і дзве казацкія дывізіі агульнай колькасцю 340 тыс.

чалавек. ім супрацьстаяла 9-я армія праціуніка (камандуючы генерал Р. Войрш) у складзе

чатырох карпусоў, якая валодала добра умацаванай лініяй абароны у дзве-тры паласы.

Коль-касная перавага і ў гэтай аперацыі была на баку расійскіх войскаў.

У ходзе пачатай 20 чэрвеня (3 ліпеня) атакі некаторыя расійскія дывізіі авалодалі

першай лініяй нямецкіх акопаў. Армейская група Р.Войрша апынулася ў складаным

становішчы, усе яе рэзервы былі пушчаны у ход

. Аднак у наступныя дні расійскія войскі не

змаглі развіць першапачатковы поспех. Контрударам праціўніка яны былі адкінуты на

зыходныя пазіцыі. 1(14) ліпеня немцы занялі пакінутыя раней акопы каля в.Скробава

(цяпер у Баранавіцкім раёне). Спробы расіян аднавіць страчаныя пазіцыі ў ходзе атак 12-

16 (25-29) Ліпеня на участку Скробава-Лабузы (цяпер у Ляхавіцкім раёне) скончыліся

няўдачай.

Падчас Баранавіцкай аперацы расійскія страты забітымі, параненымі і узятымі у

палон склаліі каля 80 тыс. салдат і афіцэраў, страты праціуніка -каля 25 тыс. чалавек

Няўдалыя атакі царсгкіх войскау пад Баранавічамі не аказалі прыкметнага уплыву на

наступальныя дзеянні Пауднёва-Заходняга фронту

Ваенныя дзеянні 1916 г. на тэрыторыі Беларусі паказалі няздольнасць царскай

арміі справіцца з задачай прарыву умацаванага германскага пазіцыйнага фронту.

Далейшая бесперспектыунасць удзелу Расійскай імперыі ў вайне станавілася усё больш

відавочнай.

Нарастанне рэвалюцыйнай Сітуацыі. Эканамічнае бязладдзе, пагаршэнне

становішча шырокіх мас народа, аслабленне надзей на перамогу Расіі у вайне ўскладнялі

сацыяльна-палітычную Сітуацыю, уводзші краіну у стан рэвалюцыйнага крызісу.

У прыфрантавой Беларусі, якая знаходзілася на ваенным становішчы, прыкметы

рэвалюцыйнай агітацыі былі менш выразнымі. Але і тут сярод розных пластоў

грамадства нарасталі праявы незадаволенасці кнуючым становішчам. Найперш гэта

выяўлялася ў ажыуленні рабочага руху. У 1916 г. выступленні рабочых зафіксаваны у 11

населеных пунктах Беларусі. У параўнанні з папярэднім годам колькасць стачачнікаў

вырасла з 300 да 1000 чалавек больш чым у 6 разоу

. Наибольшую актыунасць пры гэтым

праявілі рабочыя Віцебска, дзе адбылося 13 забастовак з удзелам 1,2 тыс. рабочых (60 %

стачачнікаў Усходняй Беларусі у 1916 г.).

_______________

Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. С.180.

Зайончковский А.М. Первая мировая война. СПб., 2000. С.554-558, Ростунов ИИ.

русский фронт первой мировой войны. М., 1976. С.281.

Вержховский Д.В., Ляхов В.Ф. Первая мировая война 1914-1918 гг.: Военно-

Исторический очерк. С. 178.

Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (август 1914 - февраль 1917

гг )

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.360-367.

459

Асаблівасцю Беларусі у параунанні з іншымі рэгіёнамі імперыі з'яўлялася тое, што у

мясцовым рабочым руху практычна не выяуляліся палітычныя матывы. Але ва умовах

ваеннага становішча нават эканамічныя выступленні былі звязаны з немалой рызыкай.

Арганізатараў стачак арыштоувалі і адпраулялі на фронт. У некаторых выпадках

выступленні рабочыіх падаўляліся войскамі з прымяненнем зброі

Паглыбленне эканамічнага крызісу, імклівы рост цэн на прамысловыя тавары,

бясконцыя рэквізіыі і іншыя павіннасці, што зваліліся на сялян, выклікалі

незадаволенасць і у беларускай вёсцы. Уздым сялянскага руху у перадрэвалюцыйны

перыяд назіраўся у Цэнтральнай і Усходняй Беларусі ў 1915 г. (86 выступленняў), калі

ўсюды набліжаўся фронт, што суправаджалася павелічэннем рэквізіцый і мабілізацыяй на

абаронныя работы. У 1916 г. улады узмацнілі рэпрэсіўныя меры супраць актыуных

дзеянняу сялян "скопам", і колькасць такіх выступленняў зменшылася да 60. Гэтаму

садзейнічаў таксама прыняты у лістападзе 1915 г. закон аб спыненні на час вайны

землеупарадкавальных работ, звязаных з хутарызацыяй, якая напярэдадш выклікала

зацятае супраціўленне з боку сялян-абшчыннікауў

Сярод формау сялянскага руху у 1916-пачатку 1917 г. звыш паловы выступленняу

(55 %) складалі патравы памешчыцкіх зямель і парубкі лясоў, каля 30 % - адмаўленні ад

выканання ваенных работ і павіннасцей

. Па меры набліжэння рэвалюцыі явачнае

карыстанне памешчыцкай уласнасці набы-вала ўсё больш шырокі размах.

Пашырэнню сярод беларускіх сялян антыпамешчыцкіх і антываенных настрояў

нярэдка спрыялі вайскоўцы Заходняга фронту і тылавых гарнізонаў, а таксама салдаты-

адпускнікі дэмабілізаваныя. Усё больш адчувальным станавілася браджэнне і ў войсках.

Незадаволенасць стымулявалася няудачамі на фронце, гібеллю соцень тысяч людзей,

крайняй недастатковас-; цю узбраення і боепрыпасаў, разладжваннем харчовага

забеспячэння.

У выніку больш частым сталі выпадкі добраахвотнай здачы у палон, ся-род салдат

пашыралася дэзерцірства. Паводле даных Стаукі Вярхоунага ,'галоунакамандуючага

(верагодна, няпоуных), з Заходняга фронту да і сакавіка 1917 г. дзерціравала 13,6 тыс.

салдат

. Усё часцей назіраліся адмовы выходзіць на пазіцыі, пачало распаусюджвацца

братанне з немцами 3-за не-дахопу прадуктау у войску салдаты учынялі пагромы крамаў,

напады на па-мешчыцкія маёнткі, рабаванні.

Яскравым сведчаннем пачатку разлажэння царскай армі з'явілася буйное

выступленне ў кастрычніку 1916 г. на размеркавальным пункце каля Гомеля. Сюды

адначасова былі прысланы данскія казкі, якія не вызначаліся дысцыплінаванасцю, і

матросы Балтыйскага флоту, за рэвалюцыйныя вы-ступленні спісаныя у пяхоту. Такім

чынам утварылася лёгкая на загаранне "грымучая сумесь". Паўстанне успыхнула 22

кастрычніка, калі каля 4 тыс. салдат і матросаў не дапусцілі арышту казака, які не ўстау у

прысутнасці палкоуніка. Паустанцы абязброілі каравул гаўптвахты і вызвалілі з-пад

арышту каля 800 чалавек. Выкліканыя камандаваннем іншыя войскі былі сустрэты

аружэйным агнём, але, маючы перавагу ва узбраенні, рассеялі

______________

Нарысы псторьп Беларусі. 4.1. С.450-451.

Падлічана па: Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии

(август 1914 -

февраль 1917 гг.). С. 104-105 (табл.).

Россия в первой мировой войне 1914-1918 гг. (в цифрах). М., 1925. С.26.

460

паўстанцаў. Праз некалькі дзён каля 200 вайскоўцау разагналі у Гомелі паліцэйскі

атрад, абяззброілі на перасыльным пункце каравул і зноу вызвалілі арыштаваных. I гэта

успышка была задушана узброенай сілай. За удзел у паустанні ў Гомельскай турме

утрымлівалася 125 чалавек, з іх дзе-в

ЯЦ

ь былі прысуджаны да пакарання смерцю (у канцы

лістапада яны былі публічна расстраляны перад строем часцей Гомельскага гарнізона),

астатніЯ адпраулены на катаргу і у арыштанцкія роты

Аднак рэпрэсіямі ужо нельга было перапыніць працэс разлажэння арміі, якая з апоры

царызму ператваралася ў крыніцу грознай небяспекай для існуючага рэжыму.

Беларускі нацыянальны рух. Па меры паглыблення грамадскага крызісу ў

шматнацыянальнай Расійскай імперыі абвастраліся не толькі сацыяльна-класавыя, але і

нацыянальныя праблемы. Сярод інтэлектуальных і палітычных эліт нярускіх народау

красны нарастала заклапочанасць буду-чым лесам сваіх суродзічаў, актывізаваліся пошукі

магчымых варыянтау дзеянняу на выпадак змянення геапалітычнай сітуацыі у Расіі і у

свеце.

Беларусі нацыянальны рух на падкантрольнай царызму тэрыторыі пе-ражываў

складаныя працэсы. Сыход з краю значнай часткі тытульнага этнасу (у асобе беларускіх

бежанцаў і мабілізаваных у войска беларусаў) і наплыў сюды "прышлых элементау"

павялічылі этнічную стракатасць насельніцтва. Тым самым сацыяльная глеба для

беларускага руху стала больш хісткай. Мабілзацыя, эвакуацыя і бежанства параскідалі яго

актывістаў Я. Купалу, В. Іваноўскага, Я. Коласа, I. Краскоўскага, М. Гарэцкага, Я.

Станкевіча і многіх іншых па розных кутках імперыі. У той жа час падзел Бела-русі

расійска-германскім фронтам, нягоды, якія прынесла краю вайна, уз-мацнялі трывогу за

яго будучыню, паскаралі абуджэнне нацыянальнай са-масвядомасці. У першую чаргу такія

настроі пашыраліся сярод бежанцаў, вайскоуцаў, работнікаў эвакуіраваных устаноу.

Знаходзячыся удалечыні ад радзімы у інша этнічным асяроддзі, у цяжкіх і нязвыклых

умовах, яны вы-разней усведамлялі сваю этнічную прыналежнасць, былі больш

успрымальнымі да ідэй нацыянальнага вызвалення.

У гады вайны царызм па-ранейшаму імкнуўся не дапусціць выкрышталізацыі

беларускай нацыянальнай інтэнтычнасці, дзеля чаго максімальна стрымліваў

разгортванне беларускага руху. У выніку з прычыны рэальных або штучна створаных

цяжкасцей ваеннага часу прыходзлі ў заняпад бела-бускія нацыянальна-культурныя

асяродкі. Выдавецкая суполка "Загляне сонца і у наша аконца", знаходзячыся у стане

рэарганізацыі, з-за зніжэння попыту на кнігі і фінансавых праблем згарнула дзейнасць.

Спыніліся бела-рускія перыядычныя выданні. Ужо восенню 1914 г. у Мінску перастаў вы-

одзіць часопіс" Лучынка", у студзені 1915г. перапынілася друкаванне сель-скагаспадарчага

часопіса "Саха". Летам 1915 г. закрылася Віленская газета Беларус". Узмацніліся

цэнзурныя ганенні на "Нашу ніву", 7(20) жіўня ў 15 г. яе выданне таксама перапынілася.

Праекты стварэння новых беларускіх перыядычных выданняу ва умовах царскага рэжыму

рэалізаваць, як правіла, не удавалася

________________

Документы и материалы по истории Белоруссии. Мн., 1953. Т.З. С.879-

880; еволюционное движение в армии и на флоте в годы первой мировой войны. 1914 -

февр. '

17: Сб. док-тов. М., 1966. С.213-217, 425-426; Савицкий Э.М. Революционное

движение в Белоруссии (август 1914 - февраль 1917 гг.). С.136.

НГАБ у Мшску, ф.295, воп.1, спр.9242, арк.4; Национальные проблемы. 1915. №3.

С.35; Александрович С.Х. Пуцявіны роднага слова. С.238; ВагЬановхч М. Поуны збор

творау. Мн.,

461

Як на акупаванай немцамі тэрыторыі, так і на усход ад лініі фронту д

. гальнымі

беларускімі арганізацыямі з'яўляліся дабрачынныя бежанскі камітэты. Заснаванае вясной

1915 г. у Вільні Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны (старшыня В.

Іваноускі, намесны старшыня А. Луцкевіч і В. Ластоускі) паспела да акупацыі заходняй

часткі краю адкрыць свае аддзелы у "Мінску, Вілейцы, Дзвіне, Друскеніках, Празароках в.

Гожа Гродзенскай губерні, Полацку і іншых месцах. Пасля таго як Вільня апынулася за

лініяй фронту, аддзелы таварыства ў Мінскай і Віцебскай гу-бернях, а таксама узніклыя

пазней аналагічныя арганізацыі па-за межамі Беларусі (у Петраградзе, Казані, Тамбове і

г.д.) стай дзейнічаць самастойна Акрамя дабрачыннай дзейнасці, гэтыя камітэты займаліся

нацыяналь-на-культурнай працай: ладзі спектаклі, вечарыны. папулярызавалі родную

мову і літаратуру. Кулуарна на беларускіх сходках абмяркоўваліся і палітычныя

праблемы, але адкрытае іх дыскутаванне і вылучэнне паіптыч-ных патрабаванняў былі

немагчымы у абмежаваных умовах самадзяр-жаунага рэжыму, яшчэ больш звужаных

абставінамі ваеннага часу

. Тым не менш як месцы згуртавання беларускіх актывістаў

камітэты дапамогі бежанцам уяулялі сабой гатовую арганізацыйную форму для магчымага

пераходу у будучым да палітычнай дзейнасці.

Асабліва важнай у гэтым сэнсе была наяўнасць беларускай арганізацы у Мінску -

ваенна-палітычным цэнтры Усходняй Беларусі у працы Мінска-га аддзела Беларускага

таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны (утварыўся летам 1915 г.) удзельшчалі

некалькі дзесяткау чалавек, сярод якіх А.Смоліч, М. Багдановіч, П.Аляксюк, АЛявтцкі

(Ядвігін Ш.), Л.Дубей-каусм, ААстрамовіч (А.Зязюля), У.Фальскі, С. Плаунік (З.Бядуля)

і інш. Старшынёй быу В.Чавусаў, са студзеня 1917 г. - Р.Сгармунт. Аддзел заснаваў

прытулка для бежанцаў, кравецкія і ткацкія майстэрні, арганізаваў бела-рускі хор,

драматычную трупу. Адна з яго сталовых пад назвай "Беларуская хатка" ператварылася у

своеасаблівы клуб беларускай інтэлігенцыі

Мінска

У студзені 1916 г. аналагічнае беларускае таварыства утварылася у сталіцы

Расійскай імперыі - Петраградзе. Яго кіраўнікамі былі Л. Сеўрук - (старшыня), А. Ярэміч і

М. Мнай (намеснікі старшыні), Э. Будзька (сакратар), Ч. Родзевіч, Б. Энімах-Шышла,

Б.Тарашкевіч і інш. Таварыства аказвала дапамогу грашыма і вопраткай, харчаваннем,

адкрыла беларускія пачатковыя школы, інтэрнаты, майстэрні і г.д. Для суродзічаў у

Петраградзе яно рэгулярна наладжвала беларускія вечарынкі з тэатральнымі пастаноўкамі

3 петраградскай суполкі беларусаў у канцы 1916 г. пачалі зыходзіць інцыятывы да

арганізацыйнага згуртавання ўсяго беларускага руху у межах Расійскай дзяржавы,

з'явіліся спробы напрацоукі пэунай праграмы дзе-янняў. Гэтай задачы павінны былі

паслужыць газеты "Дзянніца" (пад рэдак-цыяй 3. Жылуновіча) і "Беларус" (пад рэдакцыяй

Э. Будзькі), якія выйшлі ў свет і лістапада 1916 г. Першая, разлічаная больш на

праваслаўных беларсі"

________________