Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

лагічную пазіцыю заняў і утвораны у маі 1917 г. у Віцебску Беларускі народны саюз (БНС).

БНС паспрабаваў перахапіць ад Беларускага нацыянальнага камітэта ў Мінску ініцыятыву

па кіраўніцтве нацыянальна-вызваленчым ру-хам, падмяніўшы барацьбу за нацыянальнае

самавызначэнне клопатамі аб за-хаванні "мясцовых асаблівасцей". 25- 26 чэрвеня 1917 г. у

Віцебску адбыўся з'езд прадстаунікоў БНС, Саюза беларускай дэмакратыі, Заходне-Рускага

та-варыства (дзейнічала з 1911 г. у Петраградзе) і іншых аналагічных згуртаван-няў, які

выступіў супраць "сепаратных і шавіністычных імкненняў, што зы-ходзяць ад імя невялікай

трупы насельніцтва Беларусі"

Падзеі сведчылі, што к лету 1917 г. у Беларусі разам з супярэчнасцямі і канфліктамі,

агульнымі для усёй тагачаснай Расіі, абвастрылася супрацьстаянне і па нацыянальным

пытанні.

Рэвалюцыя на фронце. Ход палітычнай барацьбы, далейшы лёс Беларусі ў

значнай ступені вызначаўся знаходжаннем на яе тэрыторыі войскаў расійскага Заходняга

фронту. На і лютага 1917 г. у яго арміях налічвалася

________________

Известия Петроградского Совета рабочих и солдацких депутатов. 1917. 14

июня.

Коронкевич П.В. Белорусы. Исторический очерк с обзором деятельности Союза

белоруской демократии. Гомель, 1917. С.4-5; НА РБ, ф.60, воп.З, спр.81, арк.12-14;

Известия Петроградского Совета рабочих и солдатских депутатов. 1917. 27 июля.

Рудовіч С. Час выбару: Праблема самавызначэння Беларусі у 1917 годзе. Мн.,

2001.

С.108-109.

471

1620,6 тыс. салдат, афіцэраў і ваенных чыноўнікаў, больш за 100 тыс. вай-скоўцаў

праходзілі службу ў тылавых гарнізонах фронту

Вызначальным фактарам развіцця палітычных працэсаў у расійскім войску стала

яго дэмакратызацыя, пачатая загадам № 1 Петраградскага савета ад 1 сакавіка 1917 г. Ён

прадпісваў неадкладна выбіраць ва усіх пад-раздзяленнях салдацкія камітэты і ўводзіу

паралельнае падпарадкаванне воінскіх часцей у палітычных выступленнях савету і сваім

камітэтам. Ротным і батальённым салдацкім камітэтам перадавалася распараджэнне

зброяй. Па-за службай і строем салдаты урауноуваліся ў правах з астатнімі грамадзянамі

Моцны штуршок стварэнню паралельнай камандаванню Сістэмы улады на Заходнім

фронце даў Мінскі савет, які 8 сакавіка прадубліраваў загад № 1 Петрасавета. Вярхоунае

галоунакамандаванне паспрабавала узяць пад кантроль стварэнне салдацкіх арганізацый

шляхам увядзення ў іх склад афіцэраў. Пры гэтым з-за праяўленай нягнуткасці

камандуючы Заходнім фронтам А. Эверт быу звольнены у адстауку, яго месца заняў

генерал В. Гурка

. Загад па фронту ад 16 сакавіка нацэльваў на стварэнне аб'яднаных

салдацка-афщэрскіх арганізацый.

Аднак поўнасцю ажыццявіць кантроль над вайсковымі камітэтамі не удавалася.

Тыя з іх, што утварыліся явачным парадкам, не падпарад-коўваліся камандаванню.

Абараняючы грамадзянскія правы салдат, камітэты пастаянна умешваліся ў дзейнасць

камандзіраў, часта выказвалі ім недавер. Да ліпеня 1917 г. у арміях Заходняга фронту такім

спосабам былі адхілены ад пасад 45 камандзіраў і начальнікаў, 10 з іх арыштаваны.

У сакавіку-маі 1917 г. у часцях і злучэннях фронту прайшлі сходы прад-стаунікоў

салдацкіх арганізацый, адбыліся армейскія з'езды, на якіх былі выбраны камітэты арміі.

Стварэнне Сістэмы вайсковых арганізацый аформіў I з'езд ваенных і рабочых дэпутатаў

арміі і тылу Заходняга фронту, праведзены у Мінску 7-17 красавіка 1917 г. Гэта быу першы

у расійскай арміі франтавы з'езд, таму ён стаў свайго роду пробай сіл палітычных лаге-раў

у барацьбе за войска. 850 дэлегатаў з рашаючым голасам 1350 з дарадчым прадстаулялі ўсе

арміі Заходняга фронту і шэраг населеных пунктау Беларусі На з'езд прыбылі прадстаўнікі

камандавання, Часовага ўрада, Петраградскага савета, асноўных палітычных партый.

Старшынёй з'езда быу выбраны старшыня Мінскага савета Б.Позерн.

Большасць дэлегатаў пайшла за эсэрамі і меншавікамі. Рашэнні з'езда (аб вайне, аб

адносінах да Часовага урада, па рабочым і сялянскім пытаннях, аб арганізацыі войска) з

невялігамі мадыфікацыямі пераказвалі асноўныя дакументы Петраградскага савета

___________________

Гаврилов Л.М. Численность русской действующей армии в период

Февральской

революции // История СССР. 1972. №3. С.198-202; Андреев А.М. Солдатские массы

гарнизонов русской армии в Октябрьской революции. М., 1975. С.22.

Войсковые комитеты действующей армии. Март 1917 - март 1918 г. М.,

1982. С. 17-18;

Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.91-92; Миллер

В.И-

Солдатские комитеты русской армии в 1917 г. (Возникновение и начальный период

деятельности). М., 1974. С.62-63.

Войсковые комитеты действующей армии. Март 1917-март 1918 г. С.29-

30; Пореда

Советской власти в Белоруссии. С.108-109; Миллер В.И. Солдатские комитеты русской

армии в 1917 г. (Возникновение и начальный период деятельности). С.77; Революционное

движение в русской армии в 1917 г. (февраль - октябрь). М., 1968. С.217-221.

Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.

194-230.

Спирин Л.М. Россия, 1917 год: Из истории борьбы политических партий. М., 1987. С.223-

2^">

По беда Советской власти в Белоруссии. С.123.

472

Дэлегаты з'езда закікалі ўсіх салдат, рабочых і сялян не выходзіць за межы

наяўных законаў, і ажыццяўленне ўласных рэзалюцыі Лічылі магчымым толькі пасля

ўнясення адпаведных змен у заканадауства. Радыкальныя

озунгі нешматлікай

балышавіцкай фракцыі аб рэвалюцыйных пераўтва-рэннях явачным парадкам, па-за

законам, не знайшлі адчувальнай ладтрымкі з боку дэлегатаў.

У сфарміраваны з'ездам Выканаўчы камітэт Заходняга фронту (Франтавы камітэт)

увайшлі 75 дэлегатаў, сярод якіх былі 32 эсэры, 29 сацыял-дэмакратаў (у тым ліку шэсць

балынавікоў), 14 беспартыйных. Старшынёй камітэта стау эсэр У.Падвіцкі. Франтавы

камітэт размясціўся ў Мінску і ат-рымаў вялікія магчымасці уплываць на ход падзей ў

Беларусі

Значная частка афіцэраў, пазбаўленая ранейшых прывілеяў, ва ўмовах нагнятання

варожасці з боку салдат, лічыла дэмакратызацыю арміі неда-пушчальнай, разбураючай

асновы армейскага ладу. Аналагічную пазіцыю заняў і генерал В.Гурка, вымушаны у маі

1917 г. пайсці ў адстауку з пасады галоунакамандуючага Заходнім фронтам

. На фронце і

у тылавых гарнизонах пачалі узнікаць карпаратыуныя афіцэрскія арганізацыі. У маі 1917

г. у Магілёве адбыуся Усерасійскі з'езд афіцэраў арміі і флоту, які запатрабаваў аднавіць

дысцыпліну і аўтарытэт камандзіра, замяніць "угаворы" салдат "самымі вышэйшымі

крымінальнымі пакараннямі"

У той жа час радыкальна настроеныя пласты салдат пад уздзеяннем

рэвалюцыйнай агітацыі дамагаліся поунай адмены усіх абмежаванняу ў правах -

непазбежных у армейскіх умовах, тым больш падчас вайны.

Адной з праяў дэмакратызацыі стала разгортванне у этнічна стракатым расійскім

войску нацыянальных рухаў. На Заходнім фронце ў першыя месяцы рэвалюцыі ўзніклі

літоўскія, украінскія, польскія, беларускія і іншыя культурна-асветныя і палітычныя

суполкі. У красавіку-маі 1917 г. на з'ездах воінау літоуцаў, палякаў Заходняга фронту ў

Мінску былі аформлены агульнафрантавыя нацыянальныя арганізацыі, выбраны іх

каардынацый-ныя органы

. Пэуную ўвагу вайсковым праблемам надаваў Беларускі нацы-

янальны камітэт. У канцы сакавіка ім была утворана спецыяльная камісія для выпрацокі

праекта беларускага народнага апалчэння. 15 мая ў Мінску заснавана Ваенная беларуская

арганізацыя, якая ставіла мэту аб'яднаць бе-ларусаў-вайскоўцаў для вылучэння сваей

праграмы ва Устаноучым сходзе. Паступова ў асяроддзі нацыянальных арганізацый

пачала выспяваць ідэя аб вылучэнш воінау адной нацыянальнасці ў асобныя часці. У

канцы мая 1917 г. гэта пытанне двойчы абмяркоуваў Выканаўчы камітэт Заходняга

фронту. Прадэклараваўшы права нацый на самавызначэнне, Франтавы камітэт у той жа

час выказаўся супраць рэарганізацыі арміі па нацыянальнай прыкмеце

Узнікненне на фронце сістэмы салдацкага самакіравання падрывал

агульнапрынятыя дысцыплінарныя асновы войска. Класава-палітычная палярызацыя

расійскай арміі, зараджэнне тэндэнцый да яе распаду на асоб-ныя нацыянальныя групы

разладжвала дысцыпліну, зніжала кіруемасць і

_________________

НА РБ, ф.60, воп.242, арк.223; Новое время. 1917. 27 мая (9 июня).

Деникин А.И. Очерки русской смуты // Вопросы истории. 1990. №9. С.118.

НА РБ, ф.60, воп.2, спр.69, арк.16; спр.70, арк.151; воп.З, спр.276, арк.1-2,3-4;

Вестник финского губернского комиссариата. 1917.26и28апр.; Новое Варшавское утро.

1917.4 июня; Минский голос. 1917.31 марта; Вольная Беларусь. 1917.11 чэрв.

Вестник Минского губернского комиссариата. 1917. 26 мая; Фронт. 1917. 30

мая;

еликая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.326-327.

473

баяздольнасць узброеных сіл. Масавай з'явай станавілася дэзерцірства. Шырокі

размах набыло братанне з нямецкімі салдатамі, нярэдка інспіраванае камандаваннем

праціўніка

. Разлажэнне фронту ператварала яго ў сур'ёзны фактар грамадскай

нестабільнасці, крыніцу павышанай небяспекі для цывільнага насельніцтва краю.

Палітычная сітўацыя ў вёсцы. Рэвалюцыйныя перамены у беларускай вёсцы

пачаліся пазней, чым у гарадах, мястэчках і на фронце. Сюды марудней пранікалі звесткі

пра падзеі ў краіне, да таго ж яны нярэдка былі урывачныя і недакладныя. Аднак паступова

пад уздзеяннем новых органаў улады саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў,

дэмакратычных партый беларуская вёска абуджалася да грамадскай актыунасці.

Сярод шматлікіх палітычных сіл краю адным з першых ужо у пачатку са-кавіка

звярнуў увагу на неабходнасць прапагандысцкай і арганізацыйнай работы сярод сялян

Беларускі камітэт у Мінску (Мінскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым

ад вайны)

. Неўзабаве пазначылася су-працоўніцтва ў гэтым напрамку беларускіх

адраджэнцаў з рэвалюцыйна-дэ-макратычнай часткай служачых мясцовых устаноу УЗС,

губернскага земства і настаўнікаў у межах створанага ў Мінску камітэта прапаганды на

вёсцы асноў новага дзяржаўнага ладу (старшыня У.Марзон). Беларускі камітэт і Камітэт

прапаганды пачалі сумесную падрыхтоўку прызначанага на 4 красавіка краёвага сялянскага

з'езда.

Аднак у гэты ж час быу утвораны Мінскі губернскі сялянскі камітэт (спачатку

лічыу" сябе падраздзяленнем Усерасійскага сялянскага саюза), які пад кіраўніцтвам

бальшавіка М. Фрунзе заняў канфрантацыйную пазцыю у

адносінах да беларускага руху

Губернскі камітэт абвясціу аб скліканні 20 красавіка 1917 г. з'езда сялян Мінскай губерні,

чым ускладніў падрыхтоўку агульнакраёвага з'езда.

Задуманы як дэмакратычны форум сялян усёй Беларусі, краёвы сялянскі з'езд пад

старшынствам А.Смоліча сабраў 4 сакавіка толькі 52 дэлегатаў

. 3-за слабай

прадстаўнічасці і процідзеяння Мінскага губернскага сялянскага камітэта гэты форум не

змог істотна паўплываць на далейшыя падзеі ў беларускай вёсцы.

Практычна манапольным уплывам на беларускае сялянства завалодалі у першыя

месяцы рэвалюцыі агульнарасійскія сацыялістычныя партыі, галоўным чынам эсэры. Яны

абапіраліся на створаны за гады вайны раз-галінаваны апарат розных устаноў па

абслугоуванні Заходняга фронту, а таксама новыя ўрадавыя і грамадскія арганізацыі, што

густой сеткай пак-рылі раён дыслакацыі фронту і яго тыл пасля Лютаўскай рэвалюцыі.

Асноуны палітычны напрамак працы расійскіх сацыялістаў сярод беларускіх сялян

быу нададзены I з'ездам ваенных і рабочых дэпутатау арміі і тылу Заходняга фронту. Яго

рэзалюцыя па аграрным пытанні патрабавала выключыць зямлю з гандлёвага абароту і

перадаць яе ў карыстанне сялянам на аснове працоўнай нормы, а таксама прыпыніць

дзеянне закона ад 14 чэр-веня 1910 г. аб выхадзе з абшчыны. Для абароны класавых

штарэсаў сялян

__________________

Смольянинов ММ. Революционное сознание солдат Западного фронта в 1917

г. С.'Ь-

84.

Минский голос. 1917.14 марта; НГАБ у г. Мшску, ф.700, воп.1, спр.383,

арк.23-2< 56;

Вестник Минского губернского комиссара. 1917. 23 и 24 марта; Минская газета. 191'•

24 марта.

Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1.

С.138,159-1°

168-169.

Минская газета. 1917. 8 апр.

474

з'езд залікаў неадкладна ўтвараць сялянскія саветы, якія павінны былі уступіць у

арганізацыйную сувязь з саветамі рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Вайсковым камітэтам

прадпісвалася накіраваць у вёску ў якасці агітатараў мабілізаваных у войска сельскіх

інтэлігентаў

Важную ролю па ўцягненню сялянства ў вір рэвалюцыйных падзей адыграла

падрыхтоўка і правядзенне губернскіх сялянскіх з'ездаў, што ад-быліся ў Беларусі ў

красавіку-чэрвені 1917 г. Найбольшы рэзананс атрымау I з'езд сялянскіх дэпутатаў

Мінскай і Віленскай губерняў, які прайшоў у Мінску 20-23 красавіка пад старшынствам

М.Фрунзе. У цэнтры увагі 800 дэлегатаў з'езда знаходзілася пытанне аб зямлі. Прынятая

рэзалюцыя ў цэлым паўтарала эсэраўскія палажэнні аб скасавані прыватнай уласнасці на

зямлю, абвяшчэнні яе ўсенародным набыткам і аб перадачы у карыстанне сялянам у

памерах працоунай нормы. Як і франтавы, з'езд сялян Мінскай і Віленскай губерняў

прызнаў недапушчальным да Устаноўчага сходу гвалтоўныя захопы зямлі і ўгоддзяў,

разбурэнне маёнткаў і іншыя самачынныя дзеянні.

Вострую дыскусію выклікала на з'ездзе праблема дзяржаўнага і нацыя-нальна-

культурнага самавызначэння беларусаў. Пад уплывам старшыні з'езда і яго аднадумцаў

дэлегаты прагаласавалі за рэзалюцыю, якая асуджала ідэю палітычнай аўтаноміі Беларусі.

Адначасова яна утрымлівала па-жаданне аб'яднаць беларускія губерні ў адміністрацыйна-

гаспадарчую адзінку - вобласць, арганізаваную на прынцыпах земскага самакіравання.

З'ездам быу створаны Выканаўчы камітэт сялянскіх дэпутатаў Мінскай

і Віленскай губерняў, які узначаліў М. Фрунзе

3 рэзалюцыямі з'езда сялян у Мінску пераклікаліся рашэнні

Магілёўскага (3-4 мая) і Віцебскага (10-15 чэрвевя) губернсіх, а таксама

павятовых з'ездаў сялянскіх дэпутатаў.

У аналагічным напрамку прайшоў у маі 1917 г. І і Усерасійскі з'езд сялянскіх дэпутатаў

у Петраградзе. Беларускае сялянства прадстаулялі на ім 77 дэлегатаў, пераважна

неаднародніцкіх поглядаў Па усіх абмеркаваных пытаннях з'езд прыняў эсэраўская рэзалюцыя.

У сфарміраваны з'ездам Выканаўчы камітэт Усерасійскага савета сялянскіх дэпутатаў на чале з

эсэрам М. Аўксенцьевым ад беларускіх губерняў увайшлі дзевяць чалавек, ад Заходняга

фронту - 18

Праведзеныя ў першыя месяцы рэвалюцыі пад пераважным уплывам эсэраў

шматлікія сялянскія з'езды і утвораныя і саветы сялянскіх дэпутатаў арыентавалі вяскоўцаў

на вырашэнне аграрнага пытання ў прававым рэ-чышчы, шляхам дамаганняў адпаведных

рэформаў ад Часовага ўрада і буду-чага Устаноўчага сходу. У рэчаінасці, аднак,

непісьменная сялянская маса нярэдка ігнаравала апеляцыі сваіх дэлегатаў на з'ездах, у

саветах і камітэтах да законнасці, а ўхваленыя ім рэзалюцыі аб перадачы зямлі народу

часта трактавала як санкцыю на неадкладныя самачынныя дзеянні. Паводле няпоўных

даных, з 1 сакавіка да 25 ліпеня 1917 г. у Беларусі адбылося 266 аграрных правапарушэнняў,

а паводле іншых звестак - нават 364

. Тэта неўтаймаваная стыхія падтрымлівалася

бальшавікамі, якія штурхалі гра-мадства да новых узрушэнняў.

____________________

Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1.

С.197-200.

Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т. 1. С.

245-247.

Ьруталевич В.А. Рождение Белорусской Советской Республики (На пути к

провозглашению

Республики. Октябрь 1917 - декабрь 1918 г.). С.101-102.

II с

р.

ашко

ПК

Советы

рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С.37-38,

* 1 о—118.

Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С.

118;

МалявскийАД. Крестьянское движение в России в 1917 г.: март-оетябрь.М , 1981 С374-

375

(табл.).

475

5. Нарастанне сацыяльна-палітычнай нестабільнасці ў

ліпені-кастрычніку 1917 г.

Ліпеньскі крызіс. Галоўным пунктам палітычнага проціборства пасля Лютаўскай

рэвалюцыі стала пытанне аб далейшым удзеле Расіі ў вайне. Ча-совы урад, захоўваючы

вернасць саюзнікам па Антанце, трымаўся курсу на працяг вайны. Абурэнне такой

палітыкай з боку антываенна настроеных салдат і рабочых прывяло ў красавку 1917 г. да

першага крызісу Часовага урада, у выніку якога найбольш цвёрдыя прыхільнікі гэтай

палітыкі - Міністры П.Мілюкоў (кадэт) і А. Гучкоў (акцябрыст) вымушаны былі пайсці ў

адстаўку. Але сфарміраваны у маі з прадстаунікоў ліберальна-бур-жуазных колаў і эсэра-

меншавіцкага блока кааліцыйны урад не змяніу знешнепалітычнага курсу краіны.

3 мэтай умацавання сувязі новага рэжыму з заходнімі дэмакратыямі і кансалідацыі

грамадства на платформе "рэвалюцыйнага абаронніцтва" урад і камандаванне арміі

актывізавалі падрыхтоўку наступлення на фронце. Разам з ваенна-арганізацыйнымі

захадамі вялася шырокая прапаганда, каб пе-раканаць салдат, што найкарацейшы шлях да

міру - гэта канчатковая пера-мога над праціўнікам.

Адначасова актывізавалася апазіцыйная дзейнасць бальшавіцкай партыі, якая

даводзіла, што дасягненне міру магчыма толькі пасля пераходу усёй улады у рукі Саветаў.

У выніку было справакавана чарговае абвастрэн-не ўнутрыпалітычнай сітуацыі. 18 чэрвеня

ў Петраградзе і на перыферыі (у тым ліку ў Мінску, Віцебску, Магілёве, Бабруйску,

Полацку, Замір'і), у вайсковых часцях і гарнізонах адбыліся масавыя акцыі як у падтрымку,

так і з выказваннем недаверу Часоваму ўраду.

Паспяхова пачатае ў той жа дзень наступленне войскаў Пауднёва-Заходняга

фронту на кароткі час аслабіла напружанасць. Аднак імітыцыя атакі расійскіх армій хутка

былі спынены, а неўзабаве германцы і аўстрыйцы пе-райшлі ў контрнаступленне.

Няўдачы на Украіне не адмянілі прызначанага наступлення Заходняга фронту

(камандуючы генерал А. Дзянікін) у Беларусь. Галоўны удар тут павінна была нанесці 10-

я армія генерала П. Ламноўскага ў напрамку на Слонім і Вільню, што ў выпадку поспеху

стварала пагрозу тылу германскай арміі і дало б магчымасць расійскім войскам выйсці на

рубеж р. Неман -г. Брэст. На ўчастку галоўнага ўдару ўдалося забяспечыць трохразовую

пе-равагу над праціўнікам у артылерыі і шасціразовую - у жывой сіле

.9 ліпеня расійская

пяхота пад прыкрыццём артылерыйскага агню рушыла ў атаку. Аднак і на Заходнім

фронце наступленне не мела поспеху. Амаль не суст-рэушы супраціўлення, часці 10-й

армй прайшлі дзве-тры лініі акопаў, пабы-валі на непрыяцельскхх батарэях, знялі прыцэлы

з гармат і вярнуліся назад. Нежаданне салдат працягваць вайну, масавае дэзерцірства, а

таксама ажыуленне дзеянняў праціўніка вымусілі Стаўку спыніць 10 ліпеня насту-

пальную аперацыю Заходняга фронту. 10-я армія страціла забітымі і пра-паўшымі без

вестак 6-7 тыс. чалавек, параненых налічвалася 30 тыс., што разам складала каля паловы

усіх уведзеных у бітву войскаў

Звесткі аб правале наступлення і панесеных стратах, а таксама намер урада

вывесці з Петраграда найбольш неспакойныя воінскія часці зноў аб-вастрылі ў пачатку

ліпеня 1917 г. палітычнае становішча ў сталіцы. Дургім

кампанентам ліпеньскага крызісу

стала барацьба па пытанні аб цэласнасці

____________________

Ростунов И.И. Русский фронт первой мировой войны. М., 1976. С.363.

Керсновсшй А.А. История русской армии. М., 1999. С.749-751; Победа

Советской

власти в Белоруссии. С.165.

476

шматнацыянальнай краіны, лёсе старой імперскай дзяржаўнасці, што дасталася ў

спадчыну ад царызму. Адстойваючы непарушнасць імперыі, Часовы урад усё глыбей

ўцягваўся ў канфлікт з нацыянальна-вызваленчымі рухамі. У авангардзе іх ішлі Украіна і

Фінляндыя. 3-за рознагалоссяў па украінскай праблеме міністры-кадэты выйшлі 2 ліпеня

са складу кабінета, учыніўшы новы урадавы крызіс. 5 ліпеня фінляндскі сейм без санкцыі

расійскага урада абвясціў аўтаномію Фінляндыі. Патрабаванне аўтаноміі ўсё гучней

раздавалася і ў іншых націанальных рэгіёнах, у тым ліку ў Беларусі.

Выхад кадэтаў з урада стаў апошняй іскрай, якая выклікала выбух напаустыхійнага

паўстання ў Петраградзе 3-4 ліпеня 1917 г. Узбуджаныя напярэдадні антыурадавай

прапагандай бальшавікоў і анархістаў салдаты, матросы і узброеныя рабочыя выйшлі на

вуліцы з патрабаваннем адхілення Часовага ўрада і перадачы усёй улады саветам. Сутычкі з

вернымі ураду час-цямі прывялі да чалавечых ахвяр.

Крывавыя падзеі ў сталіцы трывожным рэхам адгукнуліся на месцах. У Мінску

амаль бесперапынна 1ШЛ1 пасяджэнні савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, выканаўчага

камітэта Заходняга фронту, губернскага савета ся-лянскіх дэпутатаў, праводзіліся нарады з

прадстаўнікамі партый і груп. Найпершым памкненнем большасці мясцовага палітычнага

актыву (эсэраў, меншавікоў, нацыянальных арганізацый) было захаваць адносны спакой, не

дапусціць паўтарэння петраградскіх эксцэсаў. У адозвах, звернутых да насельніцтва і

салдат Заходняга фронту, рэкамендавалася ўстрымацца ад уся-лякіх масавых

выступленняў

. Бюро Франтавога камітэта асудзіла і спробу кадэтаў дэзарганізаваць уладу

шляхам дэманстратыунага выхаду з кабінета, і спробу бальшавікоў аказаць узброены націск

на цэнтральныя органы саветаў. Мінскі савет, дзе большы уплыу мелі бальшавікі, ухіліўся

ад ацэнкі паўстання, выказаўся супраць пакарання яго інцыятараў і выступіў за пера-ход

улады да саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. 3 мэтай прадухілення

контррэвалюцыйных вылазак і неарганізаваных анархічных выступленняў у Мінску быу

створаны надзвычайны кааліцыйны орган -Камітэт рэвалюцыйных арганізацый. У яго

ўвайшлі прадстаўнікі мясцовых саветаў, Франтавога камітэта, прафсаюзаў, партый эсэраў,

меншавікоў, бальшавікоў (апошнія неузабаве абмежаваліся ад блока), яўрэйскіх, ла-

тышскіх, украінскіх сацыялістаў, Беларускай сацыялістычнай грамады.

У Віцебску, Полацку, Оршы, Рагачове, Гомель іншых гарадах Беларусі на сходах і

мітынгах, пасяджэннях саветаў, а таксама ў вайсковых камітэтах Заходняга фронту, як

правіла, асуджалася і контррэвалюцыя "справа", і анархія "злева". Для захавання парадку

на месцах ствараліся кааліцыйныя камітэты рэвалюцыйнай аховы, камісіі па барацьбе з

контррэвалюцыяй і інш. Спробы бальшавіцкіх груп навязаць свой пункт гледжання

пакуль не знаходзілі сур'ёзнай падтрымкі

Развіццё падзей дазволіла Часоваму ўраду прыняць шэраг захадаў па

ейтралізацыі апазіцыі злева, выступленне якой ў Петраградзе засталося без падтрымкі

фронту і перыферыі. 9 ліпеня ўрад, узначалены напярэдадні блізкім да эсэрау А.Керанскім,

быу аб'яўлены цэнтральнымі органамі саве-

Та

У "урадам выратавання рэвалюцыі" з шырокімі

прэрагатывамі. На фронце

_______________

Дело народа. 1917. 7 июля.

Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии: Д ок-ты и

мат- лы Т.1. С.456-457, 460-461,465-469.

Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов

Белоруссии (март-октябрь 1917 г.). С.122-124, 135-138; Смольянинов ММ.

Революционное сознание солдат

Западного фронта в 1917 г. С.140-143,161-162.

477

уводзіліся смяротная кара і ваенна-рэвалюцыйныя суды. Нядобранадзей-ныя

часці падлягалі расфарміраванню. Каб не дапусціць ланцуговай рэак-цыі вызвалення

нацыянальных рэгіёнаў з-пад кантролю цэнтра, мяцежны фінляндскі сейм быу

разагнаны.

Адначасова дэкларацыяй ад 8 ліпеня ўрад паабяцаў абмеркаваць з са-юзнікамі

меры па хутчэйшаму спыненню вайны, правесці ў верасні 1917 г выбары ва Устаноўчы

сход і падрыхтаваць для яго праект зямельнай рэфор-мы. Таксама прадугледжвалася

паскорыць працу па арганізацыі абласнога (краёвага) самакіравання, для чаго пры урадзе

арганізоўвалася пастаянна

дзеючая асобая нарада па абласной рэформе, а пры

Міністэрстве ўнутраных спраў - аддзел па нацыянальных пытаннях

Выбары у органы мясцовага самакіравання. Адзін са шляхоў стабілізацыі

унутрыпалітычнага становішча юруючыя колы бачылі фарміраванні дэмакратычна

выбраных органаў гарадскога і земскага самакіравання. Яны былі закліканы замяніць

сабой кінуючыя цэнзавыя думы і земствы, а таксама пераняць кіруючыя функцыі ад

створаных у першыя месяцы рэвалюцыі камітэтаў грамадскай бяспекі, саветау і г.д.

У беларускіх губернях выбары у гарадсгкі думы адбыліся ў ліпені-жніўні 1917 г., у

земствы - пачаліся ў жніўні расцягнуліся да канца года. Упершыню у Беларусі як і ва усёй

імперыі, уводзілася ўсеагульнае, роўнае, прамое і тайнае галасаванне. Насельніцтва

далучалася да практыкі заходнееурапейскага палітычнага жыцця з перадвыбарнай

барацьбой партый, партыйнымі спісамі кандыдатур і т.д.

Права ўдзелу ў выбарах атрымлівалі ўсе грамадзяне, пачынаючы з 20 га-доу, якія на

момант складання спісаў выбаршчыкаў пражывалі ў адпавед-ным горадзе ці земскай

адзінцы (воласці, павеце). Для прыфрантавой Бела-русі вельмі істотным было тое, што

вайскоўцы бралі ўдзел у выбарах на агульных пад ставах

Гарадское насельніцтва Беларусі паказала прыкметную зацікаўленасць у

муніцыпальных выбарах. Падчас выбарчай кампаніі яшчэ больш ажывілася дзейнасць

партый і груп, абвастрылася барацьба паміж імі Най-больш выразная партыйна-

палітычная дыферэнцыяцыя выявілася ў буйных гарадах: у Віцебску было вылучана 20, у

Гомелі - 16 спісаў кандыдатур, у Мінску і Магілёве - па 14. Некаторыя партыі ішлі на

выбары самастой-нымі спісамі (кадэты у Мінску, Віцебску, Магілёве, эсэры у Мінску).

Аднак часцей заключаліся кааліцыйныя пагадненні: сацыялістычныя блокі у Віцебску,

Магілёве, Гомелі, Рэчыцы, Рагачове, Нясвіжы (аб'ядноўвалі эсэ-раў, сацыял-дэмакратаў,

бундаўцаў), сацыял-дэмакратычны блок у Мінску (меншавікі, бальшавікі, бундаўцы) і г.д.

Ствараліся таксама нацыянальныя блокі: польскія, яўрэйскія. Беларускі камітэт у

Магілёве выстаіў "Спіс магілёўскага прагрэсіўнага насельніцтва ускраін і Беларускага

нацыяналь-нага камітэта". Самастойным спісам ішоў на выбары Беларусі народны саюз у

Віцебску

. У Мінску і Бабруйску Беларуская сацыялістычная грама-да і Беларуская

народная партыя сацыялістаў блакіраваліся з украінскімі літоўскімі і яўрэйскімі

сацыялістамі

_____________________

Революционное движение в России в июле 1917 г. Июльский кризис. М.,

1959-

С.295-297; Дело народа. 1917.11 авг,

Вестник Временного правительства. 1917. 16 аггр., 25 мая.

Могилевская жизнь. 1917. 29 июля; Аддзел рукатсау Цэнтр. 6-ю АН Лгтвы,

Ф-

спр.2218,арк.22-24.

Известия Витебского Совета крестьянских, рабочих и солдатских

депутатов. 1917.20 авг.

НГА Б у Мшску, ф.24, воп.1, спр.3666, арк.36-36 адв.; Вестник Минского

губернского

комиссариата. 1917. 29 июля.

478

У невялікіх гарадах назіралася змяншэнне колькасці партыйных спісаў і павелічэнне

беспартыйных. У асобных выпадках (Сураж, Себеж) наогул ад-сутнічалі спісы палітычных

партый або іх блокаў.

Паводле вынікаў галасавання, большасць месцаў у гарадскіх думах Бе-ларусі

атрымалі агульнарасійскія сацыялістычныя партыі, сярод якіх пер-шынствавалі эсэры. У

Мінску за эсэраў галасавала 32,9 % выбаршчыкаў, што забяспечыла ім 33 месцы у думе (з

агульнай колькасцю 102 гласных). Другое месца заняў блок аб'яднаных сацыял-

дэмакратаў - 21,5 % галасоў і 22 месцы у думе. У Віцебску перамог блок памяркоўных

сацыялістаў, які сабрау 36,9 % галасоў і атрымаў 37 месцаў; наступнымі аказаліся бальшавікі

і інтэрнацыяналісты (16 % галасоу, 16 месцау). Пераканаўчай перамогі да-сягнуў

сацыялістычны блок у Магілёве, які атрымаў 45,9 % галасоу 130 месцаў у думе з 64.

Паспяховым для сацыялістаў аказаліся выбары у Гомелі, Бабруйску, Оршы, Полацку,

Нясвіжы, Рагачове і большасці іншых гарадоў Беларусі.

У той жа час выбары засведчылі невысокую папулярнасць ліберальнай партыі

народнай свабоды: у Магілёве за кадэтаў галасавалі 15,6 % выбаршчыкаў, у Віцебску - 7,8,

у Мінску - 3,2 %.

Значную колькасць галасоў сабралі ў гарадах нацыянальныя партыі, асабліва

яўрэйскія, што тлумачылася колькаснай перавагай яўрэяў сярод гарадскога насельніцтва.

Пэўнае прадстаўніцтва атрымалі ў думах бела-рускія арганізацыі - шэсць месцаў у

Магілёве, сем - у Віцебску, па аднаму-два месцы - у іншых гарадах

Асаблівасць земскіх выбараў 1917 г. (у параунанні з ранейшымі) заклю-чалася не

толькі у іх дэмакратычнасці, але і ў з'яўленні ніжэйшага звяна земскага самакіравання -

валаснога земства. Сфарміраванае на падставе усе-агульнага выбарчага права, валасное

земства (як і вышэйстаячыя земскія установы) мусіла стаць усесаслоўным і заняць месца

дарэвалюцыйных сас-лоўных органаў сялянскага кіравання - валасных сходаў і

праўленняў. Усе-саслоўны прынцып адчыняў дзверы у валасное земства не толкі членам

сялянскай грамады, але і хутаранам, адрубнікам, служачым, сельскай інтэлігенцыі,

святарам.

Тым часам якраз гэта акалічнасць выклікала з боку сялян вялікі недавер да новых

земскіх устаноў. Памножаны на сялянскую інертнасць і недасвед-чанасць, ён спарадзіў на

вёсцы глухую апазіцыю дэмакратычнай земскай рэформе. Неспрыяльную ролю адыграла і

супадзенне выбарчай кампанй з во-сеньскімі палявымі работамі. У выніку у" адрозненне ад

гараджан большасць вяскоуцаў фактычна праігнаравала выбары, абсентэізм дасягаў 60-90

У мясцовасцях, блізкіх да фронту, у ходзе галасавання з удзелам салдат нярэдка

учынялліся гвалтоўныя акцыі, а то і крывавыя эксцэсы. Выбарш-чыкі, якія з

падазронасцю ставіліся да тайнай працэдуры галасавання, адбіралі ў камісіі скрынкі,

ускрывалі Iх і знішчалі бюлетэні, збівалі і арыштоўвалі членаў выбарчых камісій

Першы тур выбараў у большасці валасцей Мінскай губерні быў сарваны. У Віцебскай

і Магілёўскай губернях руплівасць выбаршчыкаў была вышэй-шай, але і там значная частка

валасных земстваў змагла прыступіць да пра-

_________________

Вестник Минского губернского комиссариата. 1917. 2 авг.; Витебский листок.

1917.

30 авг., 1 сент.; Молот (Могилев). 1917.15 авг.; Вольная Беларусь. 1917. 28 жн.

Крестьянское движение в 1917 году. М.; Л., 1927. С.302-304; Герасименко

ГЛ. Земское самоуправление в России. М., 1990. С.133, 136, 138, 145, 150.

479