Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

сродкаў, выпушчаных у Мірны час, хутка вычарпаліся. Царскае войска было дрэнна

забяспечана артылерыяй і снарадамі, адчуваўся востры дэфіцыт вінтовак і патронаў. Слабей

развіты, чым у Германіі і Аўстра-Венгрыі, транспарт не ў поўнай меры спраўляўся з

перавозкамі на Гіганцкія адлегласці жывой сілы і ўзбраенняў. Сітуацыю ускладнялі

шматлікія праявы некампетэнтнасці каманднага саставу, нізкія маральныя якасці часткі яго

прадстаунікоў. Салдаты і афіцэры зняверваліся ў мэтазгодінасці працягу вайны, магчымасці

дасягнення перамогі і масава здаваліся ў палон

. Тым часам германскае камандаванне

разгарнула ў Літве і назахадзе БелаРУСі буйную армейскую групоўку (41,5 пяхотных 16

кавалерыйскіх дывізій) і вырашыла нанесці галоўны удар з раёна Коўны у абход Вільні па

кепска забяспечаным стыку 5-й арміі Паўночнага і 10-й арміі Заходняга франтоў

______________

Ростунов ИМ. Русский фронт первой мировой войны. М., 1976. С.257;

Карнялюк В.Р дзенсю эшзод першай сусветнай вайны // Беларуска-нямецкае грамадска-

культурнае ўзаемадзеянне: гісторыя, сучаснасць, перспектывы. Мн., 1996. С.38.

ВЬГР РостУнов ИИ- Русский фронт первой мировой войны. С.264-265; Базанов СИ.

Фронто-

24-Чй" русских аРмий // Военно-исторический журнал. 1996. №1. С.72-81; №4.

Керсновский АЛ. История русской армии. Т.3:1881-1915гг. М., 1994. С.306.

439

паміж Вільняй і Дзвінскам. Адначасова дэманстратыунымі дзеяннямі ў напрамку

Ліды і Баранавічаў немцы меркавалі скаваць асноўныя сілы Заходняга фронту. У канцы

жніўня 1915 г. германская кавалерыйская група генерала Гарнье у складзе чатырох дывізій

перайшла ў наступленне і прарвала абарону расіян на стыку франтоў, адкрыушы сабе шлях

на Свянцяны-Барысаў. Моцныя кавалерыйскія злучэнні немцаў рушылі ў раён Крывічы -

Вілейка - Маладзечна - Смаргонь з задачай выйсці ў тыл 10-й расійскай арміі. 1 верасня

немцы захапілі Вілейку, 6 верасня іх перадавыя раз'езды дасягнулі Смалявіч і перарэзалі

чыгуначную лінію Мінск - Масква

Над групоўкай расійскіх войскаў у Заходняй Беларусі навісла пагроза акружэння.

Пакінуўшы у пачатку верасня Вільню, расіяне вымушаны былі адысці на лініі Міхалішкі -

Ашмяны - Баранавічы - возера Выганаўскае Падчас адступлення яны па загаду

камандавання разбуралі чыгуначнае па-латно, масты, станцыйныя збудаванні, знішчалі

ураджай на корані, разнастайную маёмасць, якую не ўдавалася вывезці

Пасля складанай перагрупоўкі, падчас якой да раёна прарыву з розных армій былі

перакінуты некалькі карпусоў, аб'яднаных пад кірауніцтвам камандавання 2-й арміі,

коштам вялікіх намаганняў расіяне павольна перайшлі ў контрнаступленне ў пауночна-

заходнім напрамку. У ходзе дзесяцідзённых напружаных баёў яны выйшлі ў раён Верхняя

Вілія - Смаргонь-Маладзечна, адкінуўшы праціўніка да азёр Свір і Нарач. Да 19 верасня (2

кастрычніка) Свянцянскі прарыў быу ліквідаваны. Гэта была адна з найбуйнейшых

кавалерыйскіх аперацый Першай сусветнай вайны

Агульным вынікам наступлення германскіх і аўстра-венгерскіх войскаў летам-

восенню 1915 г. стала акупацыяі мі Царства Польскага, Курляндыі, Літвы і Заходняй

Беларусі У кастрычніку 1915 г. расійска-нямецкі фронт надоўга стабілізаваўся. У Беларусі

ён прайшоў па лініі Дзвіск - Паставы -Смаргонь - Баранавічы - Пінск, падзяліўшы

тэрыторыю на дзве няроуныя часткй Па абодвух баках фронту размясціліся аграмадныя

арміі праціўнікаў, якія разам з велізарнай колькасцю дапаможных службаў, тыла-вых

устаноў метадычна спусташалі край на працягу трох наступных гадоў.

Мілітарызацыя прамысловасці і транспарту. Ваенныя павіннасці насельніцтва.

Зацяжная вайна спарадзіла надзвычайную напружанасць народнай гаспадаркі,

запатрабавала выкарыстання ўсяго эканамічага патэнцыялу. Дыфіцыт зброі і прадметаў

ваенна-тэнічнага забеспячэння вымушаў да максімальнага задзейнічання ваенных заводаў,

увядзення на прадпрыемствах надзвычайнага рэжыму працы, прыцягнення на абаронныя

работы цывільнага насельніцтва.

У першыя месяцы вайны каля 20 % усіх дзеючых у Беларусі прадпрыемстваў

спын1Л1 працу

. Цагляна-кафельная, шкларобчая, вінакурная галіны прамысловасці

апынуліся ў заняпадзе, іншыя пачалі пераводзіць сваю вытворчасць на ваенныя рэйкі

Металаапрацоўчыя прадпрыемствы Мінска, Гомеля іншых гарадоў сталі выпускаць

узбраенне, боепрыпасы, транспартныя сродкі і г.д. Ваеннае ведамства, а таксама УЗС1 УСГ

адкрылі ў Мінску

;

Бабруйску, Гомелі, Полацку новыя прадпрыемствы, перасоўныя

майстэрні

_______________________

Зайончковский А.М. Первая мировая война. СПб., 2000. С. 424.

Новый экономист. 1915. №30. С.5; Данилов Ю.Н. На пути к крушению:

Очерк и последнего периода русской монархии. М., 1992. С.90; Ростунов И.И. Русский

фронт пере мировой войны. С.246.

Евсеев Н. Свентянский прорыв (1915 г.). М., 1936.

Экономика Белоруссии в эпоху империализма. Мн., 1963. С.89-90,93.

440

для вырабу і рамонту зброі, ваеннай тэхнікі. У Мінску, Магілёве, іншых гарадах

адкрыліся майстэрні па рамонту армейскага абмундзіравання. На забеспячэнне войска

працавалі многія хлебапякарныя і хлебасушыльныя прадпрыемствы, тытунёвыя

фабрыкі.

У канцы першага года вайны заказы ваеннага ведамства выконвалі 217

прадпрыемстваў Беларусі Дзве трэці рабочых цэнзавай прамысловасці былі заняты

выпускам абароннай прадукцыі.

Беларусь з'яўлялася рэгіёнам, праз які пралягалі найважнейшыя транспартныя

шляхі забеспячэння дзеючай расійскай арміі. Між тым па густаце чыгуначнай сеткі

царская Расія сур'ёзна саступала праціўнікам. Адчуваўся востры недахоп паравозаў і

вагонау

. Такое становішча прымусіла максімальна падпарадкаваць чыгуначны

транспарт інтарэсам фронту. Ка-мерцыйны рух у заходнім напрамку рэзка скараціўся.

Але гэта не забяспечыла здавальняючай дастаукі ваенных грузаў. У студзені-лютым 1915

г., не

правіўшыся са снежнымі заносамі, чыгункі апынуліся ў стане крызісу.

Неспрыяльны для Расі ход ваенных дзеянняў, эканамічнае бязладдзе прымушалі

царскую бюракратыю шукаць выйсце на шляхах рэарганізацыі кіравання народнай

гаспадаркай. У жніўні 1915 г. былі створаны надзвычайныя органы кіравання эканомікай -

пастаянна дзеючыя Асобыя нарады: па абароне, па паліве, па харчаванні і па перавозках.

Разам з чыноўнікамі вялікае прадстауніцтва ў іх атрымалі Дзяржаўны савет, Дзяржаўная

дума, а таксама УЗС і УСГ, іншыя грамадскія арганізацыі. Тым самым узмацнілася

пранікненне буржуазіі ў сістэму дзяржаўных органаў. Асобыя нарады мелі свой апарат на

перыферыі. Арганізоуваліся мясцовыя нарады з удзелам чыноунікаў і прадстаунікоў

мясцовай грамадскасці. У Мінску, напрыклад, для упарадкавання чыгуначнай дастаўкі

была створана Асобая нарада пад старшынствам начальніка Лібава-Роменскай чыгункі Р.

Зелі, ў склад якой ўвайшлі таксама іншыя кіраўнікі Лібава-Роменскай і Аляксандраўскай

чыгунак, прадстаўнікі мінскага губернатара, гарадскога самакіравання. Асо-бую нараду

па харчаванні для Міскай губерні ўзначаліў старшыня губернскай земскай управы

Б.Самойленка. Упаўнаважаным Асобай нарады па паліве для Мінскай губерні стаў

губернатар А. Чарняўскі Аналагічныя структуры ствараліся і ў іншых губернях

Адначасова са стварэннем дзяржаўных органаў рэгулявання народнай гаспадаркі

буржуазія засноўвала свае грамадскія арганізацыі. У маі 1915 г. для каардынавання

дзейнасці прадпрымальнікаў па мабілізацыі эканомікі на патрэбы вайны быу створаны

Центральны ваенна-прамысловы камітэт, які неузабаве ўзначаліў лідэр партыі

акцябрыстаў А.Гучкоў. Ужо у сярэдзіне 1915 г. дзейнічалі мясцовыя ваенна-прамысловыя

камітэты у Вільні, Гродне, Беластоку, Мінску, Слоніме, Пінску, Бабруйску, Магілёве,

Полацку і Віцебску (з аддзелам у Дзвінску). У іх уваходзілі прамыслоўцы, бан

аўскія

дзеячы, прадстаўнікі тэхнічнай інтэлігенцыі. У ліпені 1915 г. На з'ездзе мясцовых камітэтаў

у Вільні арганізаваўся Пауночна-Заходні абласны "ПК. Ён распаўсюджваў свой ўплыу на

заводы, фабрыкі, ваенныя майстэрні, якія абслугоўвалі Заходні і часткова Паўночны

франты

______________

.Сидоров А.Л Экономическое положение России в годы первой мировой войны. М.,

1973.

-567, 576,581-586.

НГАБ у Мінску, ф.22, воп.1, спр.1287, арк.33-37, 46-47 адв.; арк.18-20 адв., 23-25,

42 - 45; арк.21-21 адв., 45 адв.- 46

441

Аднак у сувязі з набліжэннем фронту ваенна-прамысловыя камітэты не паспелі

разгарнуць у Беларусі шырокай дзейнасці па арганізацыі вытворчасці і былі

пераарыентаваны на правядзенне эвакуацыі. Пауночна-Заходні абласны ВПК пераехаў у

Петраград, дзе знаходзіуся да вясны 1916 г. У лютым 1916 г. было адкрыта прадстаўніцтва

камітэта ў Маскве.

Пераключэнне працы народнай гаспадаркі на патрэбы фронту суправаджалася

ўсталяваннем строгага ваеннага рэжыму на прамысловых прадпрыемствах і транспарце,

ускладаннем шматлікіх павіннасцей на насельнітва. Праца на прадпрыемствах, якія

выпускалі ваенную прадукцыю разглядалася як асобы від вайсковай службы, з усімі

вынікамі. Працягласць рабочага дня практычна не рэгламентавалася, былі адменены

выхадныя і святочныя дні, шырока прымяняліся звышурочныя работы. Строгая захады

рабілся па папярэджанні забастовак, асабліва на чыгунках.

Цяжкім ярмом для жыхароў Беларусі сталі абаронныя работы: капанне акопаў,

рамонт дарог, будаунніцтва мастоў, ахова розных аб'ектаў і інш. Да гэтых работ у

прымусовым парадку прыцягвалася амаль усё насельніцтва прыфрантавой паласы, у тым

ліку жанчыны, старыя і падлеткі

Мясцовае населініцтва і бежанцы прыцягваліся таксама да ўборкі ўраджаю ў

гаспадарках памешчыкаў і мабілзаваных на вайну сялян. Рабіліся спробы арганізаваць і

добраахвотныя сельскагаспадарчыя дружыны. Такі рух, у прыватнасці, быу арганізаваны у

Мінскай губерні сярод старшакласнікаў ніжэйшых і сярэдніх навучальных устаноў

Велізарным цяжарам на плечы беларускага жыхарства ляглі шматлікія і фактычна

не рэгламентаваныя рэквізіцыі. Рэквізаваліся самыя розныя рэчы і прадукты: збожжа,

мука, сена, салома, буйная рагатая і дробная

______________

Документы и материалы по истории Белоруссии. Т.З. С.791, 821-823, 831-

834.

Страхов ДД„ Булычев НА. Сельскохозяйственные дружины российских

участников

годы первой мировой войны (1914-1917 гг.) // Россия в первой мировой войне. Рязань,

С.157—161.

442

жывёла, коні, конская збруя і перавозачныя сродкі, земляробчыя машыны, медзь,

воўна, лён, сукно, скуры, каучук, гума, вяроўкі і многае іншае

Эвакуацыя. Бежанства. Змены у складзе насельніцтва. Асабліва

ялізныя

страты панесла Беларусь у 1915 г. - падчас ваенных дзеянняў на яе тэрыторыі і звязаных з

гэтым знішчэннем многіх народнагаспадарчых аб'ектаў, эвакуацыяй прадпрыемствау і

ўстаноў, масавай міграцыяй насельніцтва на усход.

Асноўная хваля эвакуацыі ўлетку 1915г. праходзіла крайне неарганізавана, у

спешцы, з вялікімі стратамі абсталявання і гатовай прадукцыі. 3 Польшчы, Прыбалтыкі,

Заходняй Беларусі удалося вывезці толькі асобныя фабрыкі і заводы. Некаторыя з іх

размясціліся ва усходняй частцы Беларусі - у Мінску, Віцебску, Нова-Барысаве,

Магілёве, Гомелі, Навабеліцы

Эвакуацыя ўсклала непасшільную нагрузку на чыгуначны транспарт, што

суправаджалася неразбярыхайі1 нервовасцю. Толькі дзякуючы дзелавітасці інжынера

шляхоў зносін Э.Шуберскага, які падчас усеагульнай панікі ўзяў на сябе кірауніцтва

эвакуацыяй Брэста, з горада удалося вывезці найболын каштоўную маёмасць, у тым ліку

абсталяванне шасці прадпрыемстваў

. У тагакім жа сутаргавым рэжыме праходзіла

эвакуацыя Гродна (вывезены тры прадпрыемствы), Пінска, Навагрудскага павета і г.д. У

выніку асноўная маса прадпрыемстваў Заходняй Беларусі засталасл не вывезенай, з

наступленнем праціўніка многія з іх прыпынілі працу.

Лепш удалося арганізаваць у жніуні - верасні 1915г. эвакуацыю заводау і фабрык

абароннага значэння з Мінска і яго наваколля. У Маскву былі вывезены прадпрыемствы

таварыствау "Тэхнолаг", "Энергія", "Арол", "Быстраход", "Руст", у Яраслаўль -

таварыства Якабсона, Ліўшыца і К°, фірма І.Ашаровіча; асобныя прадпрыемствы

эвакуіраваліся ў Харкаў, Царыцын, Самару. На усход эвакуіраваліся і некаторыя

прадпрыемствы Віцебскай і Магілёўскай губерняў. Усяго за гады вайны з тэрыторыі

Беларусі былі вывезены або дэманціраваны 432 прадпрыемствы

На усход вывозіліся таксама некаторыя адміністрацыйныя і культурна-асветныя

ўстановы, царкоўная маёмасць інш. Эвакуацыі падлягалі школы: паводле даных

Беларускага нацыянальнага камісарыята (1918 г.), у 1915 г. з Беларусі была вывезена 201

навучальная установа

Адначасова з перамяшчэннем прамысловага абсталявання і іншай маёмасці з

раёнаў баявых дзеянняў на усход рухаўся велізарны паток бежанцаў. Сотні тысяч

людзей, нярэдка па прымусу, зрываліся з наседжаных месцаў і, пазбавіўшыся прытулку

і сродкаў існавання, наадроўваліся углыб імперыі. Вайсковыя і цывільныя ўлады,

спадзею-

_____________

Документы и материалы по истории Белоруссии. Т.З. С.798, 809-810, 820-821,

823, 825, 830, 837, 847-848.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.334-335. П Данилов НА.

Влияние великой мировой войны на экономическое положение России, г., 1922. С.61;

Лемке М. 250 дней в царской Ставке. С.628; Сидоров АЛ. Экономическое юложение в

России в годы первой мировой войны. С.217, 589-590.

БРГТ Документы и материалы по истории Белоруссии. Т.З. С.791, 810-811, 813;

ЭкономикаБелоруссии в эпоху империализма. С.94; История рабочего класса

Белорусской ССР. Т.1.

Эвакуация промышленности Беларуси в годы Первой мировой войны

//лару

ц<а-А1Ъагиг.пешса. Кн 21: Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства. Мн.,

2001.

Про Известия ВЦИК Советов. 1918. 31 авг. (еженедельное приложение

"Народное

443

чыся "стварыць атмасферу 1812 года", усяляк стымулявалі выезд насельніцтва з

раёнаў, да якіх набліжаўся фронт. Афіцыйная прапаганда з дапамогай праваслаунага

духавенства унушала, што заставацца "пад немцам" - непатрыятычна, распаусюджвала

чуткі аб надзвычайнай жорсткасщ працгушка

. Вайскоуцы нярэдка за гэтым хавалі свой

карыслівы разлік на магчымасць разрабаваць пакінутыя жыхарамі сядзібы асабліва

панскія маёнткі.

Летам-восенню 1915 г. Беларусь ператварылася у сапраудны бежанскі лагер. 3-за

адсутнасці планау эвакуацыі рух бежанцаў быу хаатычным. Па трактах, што вялі на усход,

цягнуліся бясконцыя патокі вымушаных вандроунікаў, сярод якіх пераважалі старыя,

жанчыны і дзеці. Толкі уздоуж шашы Брэст- Масква паміж Кобрынам і Баранавічамі у ліпені

1915г. налічвалася да 400 тыс. бежанцаў

. Многія з іх, знясіленыя ад спекі, смагі, голаду,

гінулі у дарозе. У некаторых месцах (каля Кобрына, Пінска, Пружан, Слоніма) скопішчы

бежанцаў трапілі пад нямецкія абстрэлы і авіябамбардзіраванне

3 наступленнем восені становішча бежанцаў яшчэ пагоршылася. Знаходзячыся пад

адкрытым небам, яны гінулі ад холаду і эпідэмій. Некаторыя паміралі ў цягніках. У кожным

цягніку з бежанцамі, што прыбывалі восенню 1915 г. на станцыю Гомель, знаходзіліся

дзесяткі трупаў, якія падарожнічалі ў вагонах па некалькі дзён

Перасякаючы тэрыторыю краю, частка бежанцаў з Польшчы, Прыбалтыкі,

заходнебеларускіх паветаў асядала ва усходніх раёнах Беларусі Паводле розных ацэнак, у

Мінскай губерні іх атабарылася ад 120 да 160 тыс., у Віцебскай - ад 50 да 90 тыс., у

Магілёўскай - ад 80 да 90 тыс. чалавек

. Гэтыя людскія масы уяулялі сацыяльна небяспечны

"гаручы матэрыял", стваралі у тыле дзеючай арміі крытычную сітуацыю для манеуравання

войскау, абвастралі харчовы крызіс.

Царскія ўлады рабіць спробы упарадкаваць рух і рассяленне бежанцаў,

арганізаваць ім дапамогу. У ліпені 1915 г. кіраўніцтва уладкаваннем бежанцаў было

сканцэнтравана у руках міністра унутраных спрау, пры якім стваралася спецыяльная

асобая нарада. Дабрачыннай дзейнасцю сярод бежанцаў займаўся заснаваны у верасні

1914 г. Камітэт вялікай княжны Таццяны Міналаеўны (Таццянінскі камітэт). Да бежанскай

справы падключыліся таксама земскі і гарадскі саюзы. Па ініцыятыве нацыянальнай

інтэлігенцыі узнікалі польскія, літоускія, латышскія, яўрэйскія таварыствы дапамогі ах-

________________

Бежанства 1915 года. Беласток, 2000. С. 13, 29, 32,

57,84,108,113,129,147,152,154,158, 178,189, 2131 шш.

БабковА. Беженское движение в Беларуси в годы первой мировой войны //

Гістарычная навука і гістарычная адукацыя у Рэспубліцы Беларусь (Новыя канцэпцыі і

падыходы): Тэзісы дакл. 1 паведамл. 4.1. Псторыя Беларус1. Мн., 1993. С.147.

Документы и материалы по истории Белоруссии. Т.З. С.796. '

Бабкоў А.М. Бежанцы на Гомельшчыне у час першай сусветнай вайны

(1915-1916)//

Гомельшчына: старонк1 псторьп. Вып.2. Гомель, 1996. С.80.

Солодков Т.Е. Борьба трудящихся Белоруссии против царизма (1907-1917

гг.). С-3

Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (август 1914 - февраль 1917 гг.).

С**

Бабков А.М. Беженское движение в Беларуси в годы первой мировой войны. С.149; Ен*

Бежанцы на Гомельшчыне у час першай сусветнай вайны (1915-1916). С.79.

444

вярам вайны. У сакавіку 1915 г. у Ельні было заснавана Беларускае тавары

тва

дапамогі пацярпелым ад вайны

Намаганнямі дзяржаўных і грамадскіх устаноў бежанцам аказвалася грашовая

дапамога, будаваліся баракі, адкрываліся харчовыя, лячэбна-санітарныя пункты,

дзіцячыя прытулкі. Усе гэтыя намаганні, аднак, не адпавядалі маштабу праблемы і нават у

мінімальнай ступені не задавальняліі патрэб велізарнай бежанскай масы.

Агульны Лік зарэгістраваных бежанцаў з усіх франтоў, паводле афіцыйных крыніц,

вызначаўся лічбай 3200-3500 тыс. чалавек (на пачатак 1917 г.). Ураджэнцаў Беларусі

сярод іх было прыблізна 1130-1320 тыс.

Больш за ўсё беларускіх бежанцаў асела ў

Тамбоўскай, Самарскай, Саратаўскай, Калужскай, Уфімскай, Казанскай,

Екацярынаслаўскай губернях, а таксама ў Петраградзе і Маскве.

Ваенныя мабіЛізацыі, эвакуацыя прадпрыемстваў і ўстаноў, масавае бежанства - з

аднаго боку, і наплыу ў Беларусь велізарнай колькасці вайскоўцаў, персаналу розных

тылавых арганізацый - з другога, істотна змянілі за кароткі тэрмін колькасныя і

структурныя параметры народана-сельніцтва краю. У ліку мабілізаваных і бежанцаў з

Беларусі сышла значная частка яе сталага, карэннага насельніцтва - каля 2 млн чалавек з

7,5 - 8 млн на і студзеня 1914 г. (у межах 35 беларускіх паветаў)

. Паводле сацыяльна-

класавай прыналежнасці гэта былі пераважна сяляне. Вялікія страты панёс і мясцовы

пралетарыят: яго колькасць скарацілася з 519 тыс. (1913) прыкладна да 270 тыс. чалавек

(1917)

. 3 эвакуіраванымі навучальнымі ўстановамі (галоўным чынам сярэднімі) край

пакінула частка вучнёўскай моладзі і педагагічнай інтэлігенцыі.

На змену тут з'явіліся прышлыя катэгорыі насельнікаў: бежанцы з Польшчы і

Прыбалтыкі, рабочыя ваенных майстэрняў, чыгунак, службоўцы тылавых устаноў з

унутраных губерняу Расіі. Да гэтага трэба дадаць велізарныя арміі абодвух ваюючых

праціўнікаў.

Вялікія масы прыезджых канцэнтраваліся ў гарадах Беларусі - месцах дыслакацыі

гарнізонаў, размяшчэння шматлікай ваеннай і цывільнай адміністрацыі. У Мінску пры

скарачэнні пастаяннага даваеннага насельніцтва са 110 да 50 тыс. колькасць прыезджых

(салдат, афіцэраў, чыноўнікаў, службоўцаў розных арганізацый, штабоў, канцылярый і

лазарэтау) дасягала 150 тыс. чалавек

. Падобная карціна назіралася і Віцебску, Оршы,

Бабруйску, Гомелі і г.д. Паглынаючы харчовыя рэсурсы, да крайнасці абвастраючы

праблемы гарадской гаспадаркі, транспарту, гэтыя скопішчы "прышлага элементу"

надзвычай ўскладнялі жыццядзейнасць

________________

Мталаевич А. Бежанцы першай сусветнай вайны // Спадчына. 1994. №3. С.19;

Национальные проблемы. 1915. №2. С.31.

Бабков А.М. Беженское движение в Белоруссии в годы первой мировой войны.

^•148-149; Саладков ИМ. Социально-экономическое положение Белоруссии до Великой

^ктябрьской социалистической революции. Мн., 1957. С. 135. Паводле шшых падлшау, з

оеларус! у бежанства сыпш каля 2 млн чалавек (Карнялюк В.Р. Праблема псторыка-

Дэмаграф1чнай характарыстыю бежанцау з беларусюх зямель (1914-1918 гг.) // Весшк

Родзенскага дзяржаунага уюверетта. Серыя 1. Псторыя. Фшасоф1я. Палеталопя 1

ацьщдопя. 2000. №2. С.24), але гэта лічба яшчэ патрабуе дакументальнага

абгрунтавання.

Раков АЛ., Маськов Л.И. Из демографической истории Белоруссии:

демографические 197ч

НИЯ

^^-1941 гг. // Проблемы народонаселения и трудовых

ресурсов. Вып. 4. Мн.,

'о. С.223; ЕЬегскагЖР. Рггегшапу пагосЬшозсю^е па В1а1оги§1. \

Уаг82а\уа, 1994. 3.45.

История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.157, 344.

Документы и

материалы по истории Белоруссии. Т.З. С.809-810, 816-819.

445

мясцовага насельніцтва і ў той жа час, дзякуючы сваёй масе і актыунасці рабіліся

магутным фактарам уплыву на грамадска-палілічнае жыццё духоўна-маральную

атмасферу ў краі.

Такім чынам, пачатак Першай сусветнай вайны прывёў да сур'ёзнага разладжвання

усталяваных сувязяў і інстытутаў, дэфармацыі грамадсіх працэсаў, што развіваліся ў

Беларусі ў папярэдні перыяд. Вайна нанесла непапраўны удар па народнай гаспадарцы краю,

падарвала яго дэмаграфічны патэнцыял. Была разбурана цэласнасць этнічнай тэрыторыі

беларусаў У складзе насельніцтва знізілася ўдзельная вага каранных жыхароў, яшчэ

больш

стракатай стала нацыянальная структура. гісторыя ў чарговы раз паставіла народ Беларусі

перад жорсткімі выпрабаваннямі.

2. Заходняя Беларусь пад нямецкай акупацыяй

Ваенна-адміністрацыйны падзел тэрыторыі. Акупацыйныя органы улады. Пасля

стабілізацыі расійска-германскага фронту увосень 1915 г. пад нямецкую акупацыю трапіла

50 тыс. км

тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Беларусь (каля 25 % яе агульнай плошчы)

. У

зоне акупацыі апынуліся таксама беларусы Беласточчыны, Віленскага краю і Аугустоўскага

павета Сувалкаўскай губерні. Зыходзячы са сваіх геапалітычных і эканамічных інтарэсаў,

Германія імкнулася адсунуць межы Расіі на усход шляхам аддзялення ад яе Польшчы,

Курляндыі і Літвы, а астатнія акупаваныя землі (фактычна беларускія) - выкарыстаць у

якасці разменнай манеты на будучых Мірных перагаворах. Такім геапалітычным разладам

адпавядаў ажыццёўлены немцамі ваенна-адміністрацыйны падзел былога Пауночна-

Заходняга краю.

Тэрыторыя Курляндыі, Літвы і заходняй часткі беларускага этнічнага абшару была

падпарадкавана Вярхоўнаму камандаванню на Усходзе іерархія акупацыйнай адмшютрацыі

на гэтай прасторы узначалў начальнік штаба Усходняга фронту генерал Э. Людэн-дорф.

Усходняя мяжа "зямлі Обер Ост" шла па лніі Дукшты—Нова-Свянцяны-Варняны-

Медзішкі-Воранава-Ліда-Дзятлава-Ваўкавыск-Свіслач-Белавежа-Высокае - рака Буг і

прыблізна акрэслівала нямецкія тэрытарыяльныя прэтэнзіі да Расіі

. Пасля некалькіх

рэарганізацый да вясны 1917 г. адміністрацыйна-тэрытарыяльная структура "Обер Осту"

уключала тры акругі: Курляндыю (19,1 тыс. км

, 269,8 тыс. чалавек), Літву (63,3 тыс. км

1928,1 тыс. чалавек) і Беласток-Гродна (26,4 тыс. км, 712 тыс. чалавек)

. Землі, заселеныя

беларусамі, апынуліся ў дзвюх ваенна-адміністрацыйных акругах: Літва і Беласток-

Гродна. Апошняя практычна цапкам адносілася да беларускага этнічнага абшару. У яе

межах знаходзілася 17 тыс. км

сучаснай тэрыторьй Рэспублікі Беларусь з населенымі

пунктамі Гродна, Ліда, Ваўкавыск, Масты, Свіслач, Дзятлава, Шчучын і інш.

________________

Круталевич В.А. Рождение Белорусской Советской республики (На пути к

провозглашению республики. Октябрь 1917 - декабрь 1918 гг.). Мн., 1975. С.154; Туронак

Ю.

Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993. С.13.

Победа советской власти в Белоруссии. Мн., 1967. С.389; Туронак Ю.

Беларусь паД

нямецкай акупацыяй. С.13.

Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С. 13.

446

На усход ад мяжы "Обер Осту" да лініі нямецка-расійскіх акопаў праходзіла

ваенна-аперацыйная паласа У яе трапіла рэштка акупаваных беларускіх зямель плошчай

каля 33 тыс. км

з населенымі пунктамі Ашмяны, Навагрудак, Слонім, Баранавічы, Пінск,

Пружаны, Кобрын. Гэта тэрыторыя знаходзілася пад кантролем нямецкіх этапных

інспекцый. На асобым становішчы апынуўся Брэст, які падпарадкоўваўся размешчанай ў

горадзе і наваколлі армейскай групоўцы. Уся ваенна-аперацыйная паласа мусіла стаць

прадметам гандлю на будучых перагаворах адносна міру з Расіяй

Парадак кіравання акупаванымі землямі грунтаваўся на пастулаце, што ў занятай

вобласці на першым месцы павінны стаяць інтарэсы Германскай імперыі і арміі, і толькі

затым могуць улічвацца патрэбы самога краю

. Гэтаму падпарадкоўвалася ўся створаная

немцамі сістэма кіравання. Узначальвала адмністрацыйную піраміду ўпраўленне "Обер

Осту" у Коўне, са студзеня 1917 г. - у Беластоку, з мая 1918 г. - зноў у Коўне. Яно мела ў

сваім складзе больш за дзесятак аддзелаў: палітычны і унутраных спраў (з нямецкай,

польскай, літоўскай, беларускай і яўрэйскай секцыямі); аддзел фінансаў; сельскай і лясной

гаспадаркі; гандлю і прамысловасці; рэдзігіі школы; прэсы і г.д.

Управленню "Обер-Осту" падпарадкоўваліся начальн1К1 (шэфы) ваенна-

адміністрацыйных адзінак са сваімі бюракратычнымі апаратамі. На чале акругі Літвы стаяў

адстаўны маёр князь Ф. Ізенбург-Бірштэйн, акругу Беласток-Гродна узначальвау

ротмістр ландверкавалерыі Т. Хэпе

. Ваенна-адміністрацыйныя акругі падзяляліся на

паветы - больш дробныя, чым ранейшыя расійскія. У акрузе Беласток-Гродна было 14

паветаў: два Гродзенскія (сельскі і гарадскі), два Беластоцкія (сельскі і гарадскі), Ваука-

выскі, Свіслацк1, Ладскі, Васілішкаўскі, Радуньскі, Шчучынскі (з цэнтрам у мястэчку

Плянты) і інш.

Павятовым начальнікам падпарадкоўвалася бургамістры невялікіх

гарадоў і гарадскіх валасцей, якія, у сваю чаргу, мелі зносіны з сельскімі старастаі.

У распараджэнні ваенна-адміністрацыйных начальнікаў знаходзілася

жандармерыя.

Немцы стварылі ў акупаваным краі разгалінаваную сістэму сваіх судоў. Мясцовыя

суды дзейнічалі ў Вільні, Гродне, Шчучыне, Васілішках, Лідзе, Ваўкавыску, Саколіцы,

Беластоку і г.д. Найвышэйшай інстанцыяй для іх з'яўляўся вярхоуны суд "Обер Осту". У

аснову судаводства акупанты палажылі расійскае заканадаўства. Паралельна з

цывільнымі шырокадзейнічалі ваенна-палявыя суды. За валоданне зброяй, выбуховымі

рэчывамі, боепрыпасамі учынялася смяротнае пакаранне без суда

Найбольш адказныя пасады у адміністрацыйным апараце займалі самі немцы. Для

кіравання толькі адной акругай Беласток-Гродна да 1918 г. былі прыцягнуты 2392

нямецкія чыноўнікі

________________

Победа советской власти а Белоруссии. С.389; Туронак Ю. Беларусь пад

нямецкай акупацыяй. С.13-14.

ОЬег Озг,. 5.84-85; Стражас А.Ш. Колониальный режим германских

империалистов в Литве в годы первой мировой войны // Вопросы истории. 1958. № 12.

С.70.

НА РБ, ф.60, воп.З, спр.243, арк.401; 2етке Н. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг ипс! Аа$ 5сЬи1\

уезеп т

епуа1пн1ё8Ьеге)сЬ ЬИаиеп ^аЬгепс! ёез \Уе11кпееез. ВегНп, 1936. 3.7-8.

Чта'е С. Ые йеийсЬе Ро1Шк ш ЫСаиеп 1т егз1еп ^еккпед. 'ШезЬаа'еп, 1965.

5.30-34.

Эаз ЬапсЗ ОЬег Озг. 5.432.

ЛюдендорфЭ. Мои воспоминания о войне 1914-1918 ГГ. М., 1923. Т.1.

С.157,163;ЬЫе О. "»е йеи1зсЬе РоНпк т Ь11апеп Ы ег81еп ШеНпев. 3.34-36; ОЫзег 8. Окирас|

а шет1еска па Ыгяае \У •аГасЬ 1915-1918: ЗЮзипИ рга^гае. 1ДУО\У, 1936. 3.111-122.

Победа советской власти в Белоруссии. С.391.

447

Палітычная дзейнасць мясцовага насельніцтва спачатку была забаронена.

Палітычныя мітынгі сходы не дазваляліся, на усе астатнія сходы патрабавалася пісьмовая

згода павятовага начальства. Аналагічны парадак быу установлены і ў дачыненні

арганізацыі (саюзаў)

. Аднак пазней дапускаліся паслабленні ў гэтых абмежаваннях.

Выключна строга рэгуляваліся перамяшчэнні мясцовых жыхароў. Уначы

дзейнічала каменданцкая гадзіна

. Кожны, хто пакінуў жыллё удзень павінен быу мець

пасведчанне асобы, якое давала права на перамяшчэннё толькі ў межах павета і толькі

пехатою. Для паездкі любым транспартам (нават конскай падводай ці веласіпедам)

патрабаваўся асобны дазвол начальніка павета. Дазволіць паездку за межы павета ці

ўсяго краю маглі толькі ва ўпраўленні "Обер Осту""

. Такая надзвычайная рэгламентацыя

уводзілася не толькі для папярэджвання шпіянажу і барацьбы з "бандамі" (як гэта

тлумачылася афіцыйна), але мела на мэце звесці да мінімуму паездкі за мяжу дзеячаў

мясцовых нацыянальных рухаў, а таксама абмежаваць наведванне "Обер Осту" нямецкімі

палітыкамі непажаданага для камандавання напрамку.

Эканамічная палітыка германскіх улад. Стапеюшча насельніцтва. Шквал вайны,

што пранёсся у 1915 г. па Заходняй Беларусі пакінуў пасля сябе спустошаны край. У

выніку эвакуацыі, бежанства, разбурэнняў, эпідэмій гарады, мястэчкі і вёскі прыкметна

абязлюдзелі Насельніцтва вельмі зменшылася са 180 тыс. да 137 тыс., Беластока - са 140

тыс. да 54,3 тыс. чалавек. Колькасць жыхароў Гродна з пачатку вайны да сакавіка 1918 г.

скарацілася з 43,5 тыс. да 24,5 тыс. чалавек, Брэста - з 60 тыс. да 15 тыс. (у кастрычніку

1915 г. большасць цывільнага насельніцтва была выселена немцамі з горада і прыгарадаў).