Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Харавыя апрацоўкі беларускіх народных песень - гэта музычныя шэдэўры, у якіх

народная мелодыя служыла асновай для стварэння арыгінальных самабытных кампазіцый,

што вылучаліся глыбінёй псіхалагічных характарыстык.

У час нарастання палітычнай актыунасці дэмакратычных пластоў насельніцтва,

павышэння нацыянальнай свядомасці народа назіраўся ўзлёт харавога мастацтва. Харавыя

калектывы існавалі ў Мінску, Віцебску, Навагрудку, Рэчыцы, іншых гарадах і мястэчках

Беларусі. Яны праводзілі работу па прапагандзе і папулярызацыі беларускай, рускай і

заходняй музыкі. Актывізацыя цікавасці да харавога спеву, у сваю чаргу, садзейнічала

развіццю гэтага жанру ў прафесійнай музыцы. Большасць апрацовак народных песень і

нешматлікіх арыгінальных твораў, якія адлюстроувалі той бурны час, створаны менавіта для

хору.

Уздым нацыянальна-вызваленчага руху садзейнічаў развіццю і дэмакратызацыі

музычнай культуры беларускага народа, узбагаціў яе творамі, насычанымі глыбокім

сацыяльным і грамадзянскім зместам, абумовіў з'яўленне новых жанраў, выклікаў росквіт

такога старажытнага жанру, як харавы, а таксама апрацоўку народна-песеннай творчасці. У

пачатку XX ст. быу закладзены фундамент прафесійнага музычнага мастацтва Беларусі

Жывапіс. Рост нацыянальнай самасвядомасці, поспехі маладой літаратуры, тэатра,

з'яўленне друку на роднай мове, фарміраванне інтэлігенцыі садзейнічалі новым з'явам у

нацыянальным выяўленчым мастацтве, стымулявалі пошук новых формаў жывапісу і

асабліва графікі.

Павышэнне грамадзянскай актыунасці дзеячаў мастацтва, іх імкненне хутчэй

адклікнуцца на сучасныя падзеі, адлюстраваць іх, даць адпаведную інтэрпрэтацыю, ацэнку

адбіліся на развіцці самага аператыўнага і масавага жанру выяўленчага мастацтва - графіцы.

На канкрэтным матэрыяле, пры хуткай змене падзей, мастакі стваралі свае творы,

пераважна эскізы, эцюды, якія складалі своеасаблівы мастацкі летапіс Бацькаўшчыны. У гэты

час пачала свой шлях у мастацтве менавіта як графікі маладыя мастакі К. Каганец і

Я.Драздовіч. Яны выступілі як сапраўдныя беларускія майстры. У іх творчасці

нацыянальныя матывы праявіліся асабліва яскрава, графічныя творы пзанізаны думкамі аб

будучым беларусаў, іх імкненні да свабоды.

3 тонкім густам, праўдзіва і рэалістычна маляваў К. Каганец карціны роднай

прыроды і тыпы беларускага насельніцтва. Ён быу і адным з першых пачынальнікаў

палітычнай карыкатуры у Беларусі.

Усплеск нацыянальнай культуры аказаў уплыу на фарміраванне эстэтычных

поглядаў маладых мастакоў, у першую чаргу такіх, як Я. Драздовіч.

Яго асоба ўнікальная ў мастацкім жыцці Беларусі XX ст. графік і жывапісец,

скульптар і дэкаратар, астраном і археолаг, фалькларыст і

431

пісьменнік - усё гэта арганічна спалучалася ў адным чалавеку. Сучаснкі называлі

яго "маленькім беларускім Леанарда да Вінчы". Асноўная маса твораў стваралася

Я.Драздовічам у паслякастрычніцкі час, але вытокі яго таіленту, светапогляду - у самым

пачатку стагоддзя.

Менавіта тады актыуна фарміраваліся яго ідэйна-эстэтычныя погляды больш

акрэсленай стала мэта жыцця - аддаць усе сілы сацыяльнаму і нацыянальнаму адраджэнню

свайго народа. Спачатку мастак спалучаў у творчасці перадачу рэчаіснасці ў сімволіка-

алегарычных вобразах з класічна-рэалістычным спосабам яе адлюстравання, асабліва ў

графіцы. Захаваліся раннія графічныя пейзажы Я.Драздовіча, створаныя ў час вучобы у

Вільні (1906-1910). На невялікіх аркушах - краявіды роднай мастаку Дзісеншчыны. Край,

багаты на легенды і старажытныя курганы, якія клапатліва захоўваў скарбы народнага

мастацтва, быу для маладога майстра жыватворнай крыніцай творчасці. Тут, у

бесперапынных пошуках мастацкіх рашэнняў, у пастаянным звароце да духоўнай

спадчыны народа, гістарычных каранёў беларусаў складваўся шматгранны талент

Я.Драздовіча. У сваіх пошуках мастак імкнуўся не толькі высветліць гістарычныя карані

народа, але і раскрыць яго духоўныя сілы. Самыя адметныя работы гэтага часу афармленне

кніг маладой паэтэсы К. Буйло "Курганная кветка" (1914), першы жывапісны партрэт

беларускага і ўсходнеславянскага першадрукара Ф.Скарыны, эскізы графічных серый

"Мір", "Ліда", "Крэва", "Гальшанскае гарадзішча". Гэтыя серыі не проста замалёўкі

помнікаў дойлідства роднай зямлі ХП-ХУ стст., а і філасофскі роздум аб жыцці далёкіх

продкаў, рукамі і талентам якіх былі створаны непаўторныя па сваей велічы, моцы і

прыгажосці замкі. Гэта таксама глыбокае асэнсаванне гістарычнага мінулага народа -

мастацкае, навуковае, паэтычнае.

У творах К. Каганца і Я. Драздовіча ў адрозненне ад сучасных ім мастакоў вобразы

роднай зямлі упершыню акцэнтуюцца, як бы нанава адкрываюцца і падкрэсліваюцца.

У пачатку XX ст. працягвалася творчая дзейнасць Ф. Рушчыца, Г. Вейсенгофа, К.

Стаброўскага, Ю. Пэна, М. Шагала, Я. Кругера. У творах гэтых майстроў пэндзля

адчуваецца своеасаблівасць беларускага краявіду - шчырая напеўнасць, лірызм, павышаны

інтарэс да найбольш эмацыянальных станаў прыроды. У бытавым жанры паглыбляліся

сацыяльныя матывы.

Архітэктура. У гісторыю нацыянальнай культуры архітэктура канца Х1Х - пачатку

XX ст. увайшла як яе неад'емная частка. Яна мела такія ж багатыя традыцыі, як і іншыя

віды і жанры беларускага мастацтва пры наяўнасці уплыву культур суседніх народаў.

Беларускую архітэктуру адрознівала нацыянальная своеасаблівасць У вырашэнні як

функцыянальных, так і эстэтычных задач, што знайшло адлюстраванне ў агульнасці

будаўнічых і мастацкіх прыёмаў, народнай творчасці. I гэта цалкам заканамерна:

архітэктура не можа жыць толькі мінулым або прынесеным звонку. Галоунай крыніцай яе

паступальнага развцця

заўсёды заставаліся традыцыі народнай культуры.

Асноўны напрамак мастацка-стылёвых пошукаў беларускай архітэктуры быу

непасрэдна звязаны з сацыяльна-палітычным развіццём эпой. Сродкі мастацкай

выразнасці збудаванняў характарызаваліся пастаянствам, выкарыстаннем традыцыйных

кампазіцыйных прыёмаў, стрыманасцю

ў прымяненні розных дэкаратыуных матываў,

лаканізмам іх выканання.

Самабытныя карані беларускай архітэктуры праяўляліся не заўсёды ад назначна,

паколькі многія дойліды яшчэ не валодалі дастатковымі ведамі а

432

гістарычнай спадчыне, не заусёды праводзілі выразныя межы паміж беларускай,

польскай, рускай і іншымі культурамі.Адной з асаблівасцей мясцовай архітэктуры было

выкарыстанне для дасягнення мастацкай выразнасці каменняў-валуноў. Вядома, щто яшчэ

старажытныя беларускія дойліды XI – XII ст.ст. шырока прымянялі ў сваіх збудаваннях

гранітныя валуны у якасці дэкаратыунага матэрыялу. Найбольшай папулярнасцю гэты

мясцовы будаунічы матэрыял карыстаўся ў будаунікоў Віленскай і Віцебскай губерняў

(вадзяны млын у Зарэччы, пачатак XX ст.; касцёл у Стайках, 1903 г.; касцёл у Браславе,

канец XIX ст.).Некаторыя архітэктары у сваей дзейнасці спрабавалі творча інтэрпрэтаваць

асобныя элеМЕНТЫ сярэднявечных замкаў, карыстаючыся кампазіцыйнымі метадамі іх

пабудовы (будынак царўкоўна-археалагічнага музея ў Мінску (архітэктар У. Струеў, 1913

г.; храм-помнік у в. Лясной (архітэктар А. Гоген, 1908 г.)).

Зварот да гісторыі беларускай культуры даваў дойлідам выдатны матэрыял для

фарматворчасці. Многія з іх для вонкавага афармлення сваіх збудаванняў традыцыйна

шырока выкарыстоўвалі металічнае каванне (кранштэйны, агароджы і т.д.), дэкаратыуную

керамику, разьбу па дрэве. Найбольш наглядна гэта праявілася пры афармленні культавых

пабудоў, да якога ў большасці выпадкаў архітэктары маглі прывабіць лепшых мясцовых

умельцаў (часоўня князя Паскевіча у Гомелі, архітэктар Я.Чарвінскі, 1889 г.; жылы дом

купца Мураўёва ў Гродне, пачатак XX ст.; касцёл у в. Слабадзе, 1903 г.).

Традыцыйным аздабляльным матэрыялам беларускага дойлідства была

дэкаратыуная кераміка. У пачатку XX ст. з пранікненнем мадэрну ў беларускае мастацтва

і архітэктуру цікавасць да гэтага матэрыялу значна ўзрасла. Гэтаму садзейнічала і тое, што

вытворчасць буйных маёлікавых архітэктурных дэталей (пілястраў, карнізаў,

кранштэйнаў, аконных ліштваў і г.д.) была наладжана на заводах Віцебска, Копысі,

Магілёва, Барысава. Прыкладамі выдатнага выкарыстання поліхромнай керамікі у

беларускім дойлідстве з'яўляюцца: Успенская царква ў в. Пірэвічы (1902), пазямельна-

сялянскі банк у Віцебску (архітэктар К.Тарасаў, 1917 г.), банк у Магілёве (архітэктар Б.

Астроймаў, 1913 г.), храм-помнік у в. Лясной (архітэктар А.Гоген, 1908 г.), будынак

гасцініцы "Еуропа" у Мінску

3 мноства напрамкау мастацка-стылёвага развіцця архітэктуры найбльшае

распаўсюджанне ў Беларусі атрымаў неакласіцызм. На фарміра-

433

ванне эстэтычных канцэпцый гэтага стылю аказала творчасць мінскіх дойлідаў Г.

Гая і С. Гайдукевіча. Адметны уклад у нацыянальную архітэктуру зрабілі руская і польскія

дойліды I. Фамін, У. Касякоў, У. Кенель, К. Казлоўскі, Ю. Дзяконьскі. Такім чынам, ішоў

працэс уплыву рускай і польскай мастацкіх культур, якія садзёйнічалі ўзбагачэнню

нацыянальнай культуры.

ГЛАВА 5 БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ

1. Становішча Беларусі ў пачатковы перыяд вайны

Усталяванне ваенна-паліцэйскага рэжыму. Мабілізацыя. Працяглае

супрацьстаянне эканамічных і палітычных інтарэсаў вядучых краін Еуропы выбухнула 19

ліпеня (1 жніўня) 1914 г. пачаткам вайны паміж двума ваенна-палітычнымі блокамі

цэнтральнымі дзяржавамі (Германія, Аустра-Венгрыя) і Антантай (Англія, Францыя, Расія).

Паступова ў ваенную арбіту аказаліся уцягнуты 33 дзяржавы з насельніцтвам звыш 1,5

млрд чалавек. Вайна набыла сусветны характар.

На расійска-нямецкім фронце вайна пачалася баямі ва Усходняй Прусіі, Польшчы,

Галіцыі. Беларускія губерні, якія знаходзіліся паблізу тэатра ваенных дзеянняў, былі

аб'яўлены на ваенным становішчы. Тэрыторыя Белаірусі апынулася ў складзе Дзвінскай і

Мінскай ваенных акруг, і ў адпаведнасці з указам Мікалая II ад 20 ліпеня 1914 г. уся

мясцовая цывільная адміністрацыя мусіла падпарадкоўвацца іх начальнікам

. У

Баранавічах размясцілася стаўка Вярхоунага галоунакамандуючага вялікага князя Мікалая

Мікалаевіча (дзядзькі цара). 29 ліпеня паводле яго загаду начальнікам ваенных акруг была

разаслана дырэктыва "аказваць ваеннай сілай самае энергічнае садзеянне цывільным

уладам, каб поўным яднаннем на месцах ваеннага і цывільнага начальства выкараніць

адразу ўсялякўю спробу да смуты"

Каб прадухіліць магчымыя беспарадкі і падрыуныя дзеянні з боку праціўніка,

царызм устанавіў у тылавым раёне жорсткі ваенна-паліцэйскі рэжым. Тут значна

павялічылася колькасць паліцыі і жандармерыі, пашырылася сетка ваеннай контрразведкі,

вырас штат яе тайнай агентуры

. Засноўва.ліся палкавыя, корпусныя, ваенна-акруговыя,

аднаўляліся скасаваныя ў 1907 г. ваенна-палявыя суды

. Справы аб узброеным

супраціўленні ўладам, разбоі, рабаванні, наумысным знішчэнні ці сапсаванні маёмасці пад-

______________________

Авербах ОМ. Законодательные акты, вызванные войною 1914 года с

Германиею, Австро-Венгриею и Турниею: законы, манифесты, указы

Правительстующему Сенату, распоряжения и постановления министров и др. Вильна,

1915. С.15-16, ЯкуповН.М. Борьбаза армию в 1917 году. М., 1975. С.21-22. ,•

Цыт. па: Беркевич А.Б. Крестьянство и всеобщая мобилизация в июле 1914

г. // Исторические записки. М, 1947. Т.23. СП.

Лемке М. 250 дней в царской Ставке. Пг., 1920. С.513-514, 727-742.

Авербах О.И. Законодательные акты, вызванные войною 1914 года с Германиею,

Австро-Венгриею и Турциею: законы, манифесты, указы Правительствующему Сенату,

распоряжения и постановления министров. С.18-19, 113-150, 622-623.; Документы

материалы по истории Белоруссии. Т.З. (1900-1917 гг.). Мн., 1953. С.786.

434

лягалі ваеннаму суду і пакаранню па законах ваеннага часу (да смяротнай кары

уключна).

Акрамя таго, былі забаронены сходы, шэсці і маніфестацыі, што пагражала

"грамадскаму спакою і дзяржаўнаму парадку". Пад фактычную забарону трапілі забастоўкі

Жорсткай рэгламентацыі і абмежаванням падлягала распаўсюджванне інфармацыі -

як пісьмовай, так і вуснай. Галоўнакамандуючыя франтоў і камандуючыя армій атрымалі

права прыпыняць у падпарадкаванай ім мясцовасці перыядычныя выданні, а таксама

перадачу паштовых адпрауленняў і тэлеграм. Уводзілася турэмнае пакаранне не толькі за

абнародаванне сакрэтных ваенных звестак, але і за публічныя заклікі да спынення вайны.

Забараняліся негатыуныя матэрыялы аб дзейнасці ўрада і яго органаў, службовых асоб,

"выказванні знявагі альбо варожасці да рускай народнасці".

Нягледзячы на жорсткасць рэжыму ваеннага становішча, улады у першыя ДН1

вайны сутыкнуліся з сур'ёзнымі эксцэсамі пры правядзенні мабіЛ1зацыі салдат з запасу і

апалчэнцаў. Зачыншчыкамі гэтых эксцэсаў амаль паўсюдна з'яўляліся сяляне, якія складалі

3/4 прызыунікоў. Афіцыйная прапаганда ўнушала ім думку, што, ахвяруючы сабой дзеля

абароны Айчыны, яны выконваюць высокую патрыятычную м1С1ю. Тэта параджала

чаканні адпаведнай пашаны і спагады да сябе, надзею на такую ж самаахвярнасць з боку

заможных класаў, прадстаўнікоў улады, якія не павінны пакінуць сам-насам з бядою

сялянскія сем'і, што засталіся без кармільцаў.

Аднак на справе прызваныя ў войска сутыкаліся з чэрствасцю, чыноўнікамі

злоўжываннямі і хабарніцтвам падчас мабілізацыі, дрэннай арганізацыяй харчавання на

зборных пунктах і іншымі праявамі казённай абыякавасці. На гэтай глебе ўзнікалі

непаразуменні і ўспьпкі агрэсіунасці.

Гвалтоўныя акцыі з боку мабілізаваных сялян у дачыненні да памешчыкаў звычайна

здараліся там, дзе паміж маёнткам і навакольнымі вёскамі існавалі застарэлыя канфлікты.

Маральнае апраўданне такім дзеянням знаходзілася ў надзвычайнасці ваенных абставін.

Такімі матывамі кіраваліся сяляне Бярозаўскай воласці Мазырскага павета, калі грамілі

маёнтак Юзэфін князя С.Радзівіла, мабілізаваныя апалчэнцы і іншыя сяляне в. Конкавічы

Петрыкаўскай воласці, якія учынілі ў верасні 1914 г. масавую парубку будаўнічага лесу ў

суседнім маёнтку, і г.д.

Хваля разгромаў маёнткаў мабіліізаванымі на вайну сялянамі пракацілася па

Мазырскім, Ігуменскім, Мінскім, Гомельскім, Рэчыцкім, Лепельскім і іншых паветах

Беларусі

Асабліва вострымі эксцэсамі суправаджалася мабілізацыя ў Сенненскім павеце.

Акрамя рабаванняў памешчыцкіх сядіб (у маёнтках Быкава, Рамшына, Сіманаўка, Ходцы,

Пачаевічы), парубак лесу, шматсоценныя натоўпы мабілізаваных грамілі тут Вінныя і

харчовыя крамы і затым у нецвярозым стане нападалі на склады гандляроў, праезджыя

падводы з таварам уступалі ў схваткі з паліцыяй і вайсковымі патрулямі

П'яныя буйствы, анархічны разгул мабілізаваных мелі таксама месца ў Лепельскім,

Аршанскім, Чавускім і іншых паветах. Фактычна да масавых агромаў ванных крам

непрадбачліва падштурхнула сама ўлада, якая якраз

__________________

1917 Крестьянское движение в России в годы первой мировой войны (июль 1914 -

февраль Дви1Г

Сб

-Документов. М; Л., 1965. С.95-98, 100-101; Савицкий Э.М.

Революционное * ижение в Белоруссии (август 1914 - февраль 1917 гг.). Мн., 1981. С.96.

ВСРПЙ НГАБ у Мінску, ф.1430, воп.1, спр.48806, арк.50-67; Беркевич А.Б. Крестьянство и

веоощая мобилизация в июле 1914 г. С.30-31.

435

у тыя дні забараніла легальны продаж спіртнога, не ўлічыушы устойлівай традыцыі

адзначаць розныя жыццёвыя падзеі ўжываннем алкагольных напояў.

Толькі падчас першых мабілізацый, з 19 па 25 ліпеня 1914 г., у Беларусі было

разгромлена каля 60 панскіх маёнткаў і сядзіб заможных вяскоўцаў дзесяткі вінных і

харчовых крам і складоў. У той або іншай ступені гэтыя хваляванні ахапы 20 з 35

беларускіх паветаў.

Для ўціхамірвання бясчынстваў царскія ўлады ужывалі рэпрэсіі, прымянял суровыя

меры пакарання, у тым ліку агнястрэльную зброю. На месцы былі нагараваны карныя

атрады, пачалі працаваць ваенна-палявыя суды. Многія ўдзельнікі эксцэсаў былі пакараны

бізунамі, самыя апантаныя прысуджаны да смяротнага пакарання. Дзесяткі мабілізаваных з

беларускіх губерняў трапілі на катаргу і ў арыштанцкія роты.

Наяўнасць моцнага паліцэйска-адміністрацыйнага апарату, падмацаванага ваеннай

сілай, дазволіла паспяхова правесці мабілізацыю ў вызначаныя тэрміны. Яўка

маблізаваных на прызыуныя участкі была высокай (у Віцебскай губерні, напрыклад,

дасягала 95 %, што адпавядала агульна-расійскаму паказчыку)

. За ўсю вайну з Мінскай,

Магілёўскай, Віцебскай і неакупіраваных паветаў Віленскай губерняў у царскую армію

было прызвана 682,2 тыс. чалавек. Гэта складала прыкладна 51 % ад колькасці дарослых

працаздольных мужчын 1 12-13 % ад колькасці ўсяго працаздольных мужчын і 12-13 % ад

колькасці ўсяго насельніцтва

. 3 улікам мабілізаваных у заходнім рэгіёне Беларусі (да яго

акупацыі немцамі) можна дапусціць, што ўсяго ў расійскую армію было прызвана не менш

чым 800 тыс. беларусаў і ўраджэнцаў Беларусі.

Адносніы да вайны насельнітва, палітычных партый і рухаў. У пачатку вайны

царызму ўдалося на непрацяглы час кансалідаваць грамадства на платформе

агульнаімперскага патрыятызму. Афіцыйная прапаганда ўкараняла ў масавую свядомасць

уяўленне аб справядлівым, абарончым характары вайны з боку Расіі і фарміравала вобраз

агрсіаўнага, антыгуманнага, здатнага на "нямецкія зверствы" праціўніка. Асноўная стаўка

пры гэтым рабілася на ідэю славянскай салідарнасці. Такі напрамак афіцыйнай прапагандзе

быу зададзены першымі маніфестамі Мікалая II аб уступленні ў вайну з Германіяй і

Аўстра-Венгрыяй

. У інтэрпрэтацыі апантанага вялікаімперскімі амбіцыямі рэжыму

славянская ідэя набывала форму агрэсіўунага панславінізму, пры дапамозе якога, паводле

тагачаснай

__________________

Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (август 1914 - февраль 1917

гг.; С.75,95; Писарев ЮЛ. Новые подходы к изучению истории первой мировой войны //

Новая новейшая история. 1993. №3. С.52.

Россия в мировой войне 1914-1918 гг. (в цифрах). М., 1925. С.4, 21, 49.

Уведзеная у навуковы ужытак Лічба 923,2 тыс. (гл.: Карнялюк В. Пра

колькаси прызваных у раешскае войска з Вшенскай, Вщебскай, Гарадзенскай, Менскай 1

Маплеуск губ. у час Першай сусветнай вайны (1914-1917) // Пстарычны альманах.

Гародня, 2000- ь С.177-180) таксама з'яуляецца ацэначнай 1 пакуль не выглядае

дастаткова аргументавана •

Летопись войны. 1914. №1. С.4; НГАБ у Мшску, ф.295, воп.1, спр.8291 Б,

арк. 77-79.

436

заувагі У.Леніна, "царская дыпламатыя не раз ужо ажыццяўляла свае грандыёзныя

палітычныя ашуканствы"

Для апрацоукі насельніцтва быу запушчаны адмысловы прапагандысцкі механізм.

Мільённымі тыражамі выдаваліся лістоўкі і бясплатныя брашуры навіністычнага зместу.

Праўрадавая сталічная і мясцовая порэса захлёбывалася ва ўсхваленні "славянскай зброі,

спакушала выгодамі ад хуткай заваёвы Расіяй новых тэрыторый ў Еўропе і на Блізкім

Усходзе.

Пад уплывам казённай прапаганды многія гараджане сустрэлі вайну ўсплёскамі

непадробленага патрыятызму. Следам за Петраградам і Маскв

ю ў Мінску, Магілёве,

Пінску, Гомелі, іншых гарадах і мястэчках Беларусі прайшлі патрыятычныя маніфестацыі,

набажэнствы, адбыліся сходы, дзе выказваліся вернападданіцігкія пачуцці, дэкларавалася

гатоўнасць да сама-ахвярнасці ў імя цара і Айчыны. Асабліва падатлівай на ўра-

патрыятычную прапаганду аказалася моладзь, многія прадстаўнікі якой добраахвотна

запісваліся ў войска

Сялянства ўспрымала вайну больш стрымана, як правіла, без легкадумнага

энтузіязму. Вайна была для селяніна цяжкім бедствам, якое несла гора і пакуты.

Усведамленне гэтага з'яўлялася адной з прычын гвалтоўных эксцэсаў у ходзе мабілізацыі,

часам жа выяўлялася ў форме антываенных і нават антыцарскіх выказванняў. Разам з тым і

частка сялян, асабліва маладзейшага ўзросту, у пачатку вайны трапіла пад уздзеянне

афіцыйнай прапагандысцкай кампаніі.

Пачатак вайны паставіў палітычныя партыі і грамадскія рухі перад неабходнасцю

вызначыць у адносінах да яе свае пазіыі. Абвешчаныя царызмам ваенныя мэты (анексія

славянскіх зямель, захоп праліваў Басфор і Дарданелы з г. Канстанцінопалем, падзел

Асманскай імперыі і г.д.) адпавядалі ідэалагічным пастулатам чарнасоценных арганізацыі і

агульнарасійскііх кансерватыуных партый. іх друкаваныя органы у беларуска-літоўскім

краі ("Вилендкий вестник", "Северо-Западная жизнь"і інш.) з імпэтам падключыліся да

афіцыйнай кампанй па нагнятанні мілітарысцкага псіхозу.

Па сутнасці аналагічную пазіцыю заняліі расіЙскія лібералы. Кадэцкія памкненні

дэмакратызаваць сацыяльна-палітычны лад краіны былі ў пачатку вайны адсунуты на другі

план прагай да захавання і пашырэння імперскай велічы Расіі

. Услед за правымі органамі

друку ў ліберальнай прэсе загучалі заклікі да "славянскага яднання".

26 ліпеня 1914 г. галасамі правых фракцый і лібералаў, у тым ліку дэпутатаў ад

Беларусі, IV Дзяржауная дума зацвердзіла запатрабаваныя урадам ваенныя крэдыты.

Імкнучыся унесці свой ўклад у ваенную перамогу і пашырыць ва ўмовах абвешчанага

„унутранага Міру" уплыу ў грамадстве, буржуазна-ліберальныя палітыкі выступілі летам

1914 г. ініцыятарамі стварэння новых няўрадавых арганізацый: Усерасійскага земскага саюза

дапамогі хворым і паране-

_________________________

Лент В.И. Социализм и война // Поли. собр. соч. Т.26. С.329. арк в2_ЧГ^Б У

Мінску, ф.295, воп.1, спр.8591 Б, а

к.86,192,209; БДАМЛ1М, ф.З, воп.1, спр.93, '967 г Голоков

Т-Е- Борьба трудящихся Белоруссии против царизма (1907-1917 гг.). Мн., Бв„ ^79;

Игнатенко ИМ. Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии.

Мн., 1986. С.46.

Война: Хроника и отклики. 1914. №1. С.70.

437

ным воінам (УЗС) і Усерасійскага саюза гарадоў (УСГ)

. У тыле ствараліся

губернскія, павятовыя, на тэатры ваенных дзеянняу — франтавыя камітэты абедзвюх

арганізацый. Беларускія губерні пакрыліся густой сеткай падведамасных саюзам

рамонтных майстэрняў, харчовых пунктау, шпіталяў. Д

Ля

працы у гэтых установах поруч з

мясцовымі жыхарамі ў Беларусь хлынулі з унутраных губерняў Расіі тысячы чыноўшкаў,

абслугоўваючага персаналу і рабочых.

Левая частка расійскага палітычнага спектра - сацыялісты - не змаглі выпрацаваць

адзіную платформу адносна пачатай вайны. У іх асяродд

і сфарміравалася, з аднаго боку,

абаронніцкае крыло (пераважна з ліку эсэра

і меншавікоў), якое заклікала прыпыніць

рэвалюцыйную барацьбу д

поўнага зшшчэння "прускага мілітарызму", з другога -

інтэрнацыяналісцкая плынь, што імкнулася захаваць вернасць міратворчым прынцыпам,

абвешчаным перадваеннымі кангрэсамі II інтэрнацыянала. У Беларусі дзе рэвалюцыйная

дзейнасць моцна ускладнялася умовам1 ваеннага становішча, разрозненыя групы эсэраў і

сацыял-дэмакратау схіляліся да абаронніцкага крыла, аддавалі перавагу легальнай

дзейнасці ва установах УЗС і УСГ, кааператывах, дабрачынных арганізацыях.

Аналагічную пазіцыю у пачатку вайны заняў і Бунд, засяродзіушыся на дабрачыннай

дапамозе беспрацоўным, уладкаванні яурэяў-высяленцау і бежанцаў.

У беларускім нацыянальным руху у пачатку вайны пераважалі пацыфісцкія настроі

Газета „Наша ніва" устрымлівалася ад публікацый афіцыйна-патрыятычных матэрыялаў, у

падцэнзурных умовах старалася правесці думку, што вайна нясе мільёнам людзей не згоду,

волю і дабрабыт, а незлічоныя пакуты, кроў, суцэльнае спусташэнне

. Аналагічную лінію

вяла блізкая да беларускага руху віленская '"Вечерняя газета"

Разам з тым адраджэнцы усведамлялі, што вайна можа змяніць геапалітычную

сітуацыю на усходзе Еўропы і адкрыць больш шырокія персіпектывы для народаў,

пазбауленых сваей дзяржаунасці. 3 гэтага вышкал1 закл1К1 да суродзічау "гуртаваць свае

сілы", каб сцвердзіць сябе пасля вайны у якасці самастойнай нацыянальнай супольнасці

Адступленне расійскіх войскаў. Свянцянскі прарыу. Расія пачала вайну спробай

заняць Усходнюю Прусію, адкуль меркавалася ажыццявіць далейшае наступление у глыб

Германіі. Спачатку паспяховыя для армій расійскага Пауночна-Заходняга фронту баі ва

Усходняй Прусіі закончыліся акружэннем двух расійскіх карпусоу і поўным адцясненнем

царскіх войскау на першапачатковыя пазіцыі.

Больш паспяхова разгарнуу дзеянні расійскі Пауднёва-Заходні фронт у Галіцыі

супраць аустра-венгерскіх армій: быу заняты г. Львоу, пазней узята крэпасць Перамышль.

Уся Усходняя Галіцыя апынулася пад расіЙскай акупацыяй.

Аднак далейшыя аперацыі расіЙскага камандавання на тэрыторыі Польшчы не

прывялі да замацавання і развіцця дасягнутага поспеху. Знясіленыя бесперапыннымі баямі,

арміі абодвух расійскіх франтоў пад ударамі лепш

____________________

Дякин В. С. Русская буржуазия и царизм в годы первой мировой войны (1914 -

1917)- Л» 1967.0.68-69,121.

Наша ніва. 1914.2,9,23 кастр., 6 лкт., 25 снеж.; Купала Я. Поуны збор творау.

Мн., 1997. Т.З.С.210-218.

БДАМЛІМ, ф.З, воп.131, арк.14-15,22 адв. - 23.

Скарыніч: Літ.-навук. гадавш. Вып.2. Мн., 1993. С.157-159; БДАМЛ1М, ф.З,

воп.1. спр.97,арк.59-61.

438

узброенага праціўніка пачалі з канца 1914 - пачатку 1915 г. адыходзіць на усход. У

выніку Галіцыя з г. Львовам была страчана.

3 ЦЯЖкіМі 6аямі летам 1915 г. расійскія арміі выйшлі з "польскага мяш

ка

пазбегнуўшы акружэння. Пры гэтым была пакінута Варшава, узарвана корэпасць

івангорад, палі Новагеоргееуск, Асавец. 13 (26) жніўня расіяне паКінулі Брэст, 21 жніўня

(3 верасня) - Гродна, затым - важныя чыгуначныя вузлы Лунінец, Ліда, Баранавічы'.

Адначасова немцы разгарнулі наступленне ў Літве, занялі Шаулі, Панявеж, Коўна і

стварылі пагрозу прарыву на Вільню. Навісла таксама небяспека над Дзвінскам і Рыгай, што

азначала набліжэнне ваенных дзеянняу да сталіцы імперыі - Петраграда.

У жніўні 1915 г. рашэннем вярхоўнага камандавання расійскі Пауноч

на

-Заходні

фронт быу падзелены на два: Паўночны (пад камандаваннем генерала М.Рузскага) і Заходні

(пад камандаваннем М.Аляксеева). Паўночны фронт павінен быу прыкрываць шляхі на

Петраград. Перад Заходнім фронтам у складзе 1-й (да красавіка 1916 г.), 2-й, 3-й, 4-й (да

снежня 1916 г.), 10-й і Асобай (у ліпені - верасні 1916 г. і у лістападзе 1916 - ліпені 1917 г.)

арміі ставілася задача абараняць шляхі, што вялі на Маскву

. Заходні фронт і большая

частка злучэнняу 5-й арміі Пауночнага фронту да выхаду Расіі з вайны дыслацыраваліся

на тэрыторыі Беларусі.

Неузабаве адбыліся буйныя кадравыя перастаноўкі ў вышэйшым эшалоне

расійскага камандавання. Цар адхіліў ад пасады Мікалая Мікалаевіча і ўсклаў абавязкі

Вярхоунага галоунакамандуючага на сябе. Начальнікам штаба быу прызначаны

М.Аляксееў, у руках якога фактычна і сканцэнтравалася стратэгічнае кіраванне войскамі.

Стаўка была пераведзена з Бара-навічаў у Магілёў. На пасаду галоўнакамандуючага

Заходнім фронтам заступіў генерал А.Эверт. Штаб фронту размяеціўся ў Мінску.

Аднак арганізацыйныя і кадравыя перамены не змаглі прадух1Л1ць далейшага

адступлення расійскай арміі. Вялізная еўрапейска-азіяцкая імперыя аказалася

непадрыхтаванай да працяглай вайны у тэхніка-эканамічным плане. Запасы баявых