Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

прагрэсіўнымі элементамі Расіі мы павінны падарваць караш рускага самадзяржаўя, больш

свабодным павінна зрабіцца наша жыццё тут". Аднак ад ідэі стварэння яўрэйскай

дзяржавы аўтары адозвы не адмовіліся і толькі там спадзяваліся пачаць новае свабоднае

жыццё

У сувязі з пашырэннем у Сялянскім руху рэвалюцыйных плыняў улады забаранілі у

1903 г. з'езды і сходы сініятаў і ўсе публічныя праявы іх дзей-насці, а таксама грашовыя

зборы. Акцыі і часовыя абавязацельствы Яўрэйскага каланіяльнага банка, квітанцыя аб

узносах у Нацыянальны фонд пад-лягалі канфіскацыі. Мясцовыя ўлады павінны былі

ўзмацніць назіранне за

Сялянскімі хедарамі, бібліятэкамі, чытальнымі школамі і ншымі

яўэйскімі ўстановамі мэтай не дапусціь у іх дзейнасці накіраванай на нацыянальнае

адасабленне расійскіх яўрэяў

Бундаўскія арганізацыі. На пераломе XIX - XX стст. Бунд хутка набіраўшы і

пашыраў сваю дзейнасць. У 1901-1903 гг. яго арганізацыі актыўна дзейнічалі ў Мінску,

Віцебску, Гомелі, Гродне, Магілёве, Бабруй-ску, Брэсце, Пінску, Оршы, Полацку,

Барысаве, Смаргоні, Ашмянах, Слоніме, Дзісне, Ігумене, Копыле, Парычах, Шклове і

шэрагу іншых гарадоў і мястэчак. У склад Бунда ўваходзілі цэнтралізаваныя рэгіянальныя

праф-саюзы шчаціннікаў і прыказчыкаў, яўрэйскае аддзяленне федэратыўнага прафсаюза

гарбароў

Скарыстаўшы ідэйна-арганізацыйны крызіс РСДРП, звязаны з пана-ваннем

"эканамізму", Бунд з канца 90-х гг. фактычна дзейнічаў як цалкам са-мастойная арганізацыя.

Ён праводзіў свае з'езды, меў свой ЦК і друкаваны орган - газету "Арбайтар Штыме",

Замежны камітэт (ЗК), які выдаваў газету "Последние известия". На IV з'ездзе (красавік

1901 г., Беласток) Бунд прызнаў сінісцкую ідэю аб юнаванні яўрэйскай нацыі і абвясціў

сябе адзіным прадстаўніком яўрэйскага пралетарыяту ў Расіі. 3 улікам гэтага было

перагледжана рашэнне і з'езда РСДРП па арганізацыйным прынцыпе партыі (аўтаномія

мясцовых арганізацый, у тым ліку Бунда, у мясцовых справах). З'езд Бунда выставіў

патрабаванне аб пераўтварэнні РСДРП у 'федэратыўнае аб'яднанне сацыял-

дэмакратычных партый усіх нацый, што насяляюць Расійскую дзяржаву". Разам з тым IV

з'езд арыентаваў мясцовыя камітэты Бунда на ўзмацненне палітычнай аптацыі. Але з

"эка-намізмам" не парваў, паколькі лепшым сродкам для ўцягнення шырокіх мае ў рух

прызнаў эканамічную барацьбу і менавіта на яе аснове раіў разгортваць палітычную

агітацыю

_________________

ДА РФ, ф.174,№1901-а.

ДА РФ, ф.102, воп.72, спр.П, ч.2, "Б", арк.190; спр.Н, ч.2, "В",арк.1-2; воп.1904,

спр.И, ч-2,арк.196.

Там жа, воп. 1898, спр.5,4.48, арк.26-29; воп. 1901, спр.621, арк.90-91; Рафес М.

Очерки по истории Бунда. М.; Л., 1923. С.348-351. У

Бухбиндер Н.А. История еврейского рабочего движения в России. С.92-93.

305

Эканамічны крызіс, а таксама поспех прапаганды "паліцэйскага сацыялізму" ў

Мінску выявіў памылковасць арыентацый Бунда на эканамічную барацьбу як галоўны

напрамак дзейнасці рабочых.

У 1901-1903 гг. мясцовыя камітэты Бунда ў Беларусі рэзка ўзмацнлі антыўрадавую

аптацыю, сталі арганізатарамі многіх палітычных выступленняў рабочых - стачак,

вулічных дэманстрацый, машфестацый, масовак (сходаў). На барацьбу з царызмам яны

заклікалі рабочых усіх нацыянальнасцей, праводзілі забастоўку салідарнасці з

буйнейшымі выступленнямі рабочых іншых рэгіёнаў імперый

У пачатку XX ст. Бунд разгарнуў масавую аптацыю супраць сіянізму. Ідэалогія і

практыка сіяністаў крытыкавалася ў дзесятках лютовак, на многіх сходах рабочых. Мара

сіяністаў аб заснаванні яўрэйскай дзяржавы ў Палесціне ацэньвалася як "бязглуздая і

шкодная фантазія". Скасаванне ды-скрымінацыі ўрэяў у Расійскай імперыі звязвалася са

знішчэннем самадзяржаўя агульнымі намаганнямі яўрэйскіх і рускіх рабочых. Змагаючыся

за ўплыу "на яўрэйскай вуліцы", бундаўцы нярэдка сілай разганялі сходы сіяністаў і

паалей-цыяністаў

На II з'ездзе РСДРП (1903) дэлегацыя Бунда ўльтыматыўна патрабавала прызнання

яго адзіным прадстаўшком яўрэйскага пралетарыяту ў Расіі, перабудовы РСДРП па

федэратыўным прынцыпе, але за праграму РСДРП, распрацаваную рэдакцыяй газеты

"Искра", прагаласавала. Пасля адхілення патрабаванняў па арганізацыйным пытанні яна

заявіла аб выхадзе Бунда з РСДРП і пакінула з'езд.

Бунд выключна негатыўна паставіўся да стварэння ў Беларусі і Літве

інтэрнацыянальных арганізацый РСДРП, якое пачалося ў канцы 1903 г. і ў 1904 г.

Бундаўскія публіцысты абвінавачвалі іх ў расколе рабочага руху, імкнуліся абмежаваць іх

дзейнасць асяроддзем хрысціянскіх рабочых.

У 1904 г. Бунд заставаўся яшчэ амаль манапольным кіраўніком рабочага руху ў

Беларусь Пераважная большасць палітычных стачак, вулічных дэманстрацый, розных

маніфестацый і масовак у гарадах і мястэчках Беларусі прайшла пад кіараўніцтвам яго

арганізацый

Утварэнне арганізацый РСДРП у Беларусі на II з'ездзе РСДРП значную большасць

галасоў атрымалі прыхільнікі газеты "Искра", якая з 1900 г. выдавалася за мяжой групай

расійскіх сацыял-дэмакратаў (Г. Пляханаў, П. Аксельрод, У. Лешн, Л. Мартаў іінш.).

Прынятая з'ездам праграма, распрацаваная рэдакцыяй "Искры", прадугледжвала

звяржэнне самадзяржаўя і ўсталяванне ў Расіі дэмакратычнай рэспублікі з правам нацый на

самавыз-начэнне. Канчатковай мэтай партый абвяшчалася заваяванне дыктатуры

пралетарыяту і пабудова сацыялізму на аснове тэорыі Маркса. Рэвалюцыю, якая

набліжалася ў Расіі, РСДРП характарызавала як буржуазна-дэмакра-тычную. Па аграрным

пытанні іскраўцы патрабавалі толькі вяртання сялянам "адрэзкаў", якія па рэформе 1861 г.

адышлі да памешчыкаў.

Пры прыняцці статута іскраўцы раскалоліся на бальшавікоў і мен-шавікоў.

Бальшавікі на чале з Летным выступалі за стварэнне строга за-канспіраванай і

цэнтралізаванай партыі з безумоўным падпарадкаваннем ніжэйшых структур цэнтру, за

пабудову партый "зверху ўніз". Меншавікі,

_________________

Бич. М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.152-153,189-196.

ДА РФ, ф.1741, №3571,19234; ф.102, воп.1904, спр.5, ч.37, т.2, арк.4; воп.226,

спр.5, ч.31, "Ж", арк.140; воп.ДП, спр.5,4.17, арк.124.

Бич. М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.217-224.

якіх узначаліў Мартаў і да якіх неўзабаве пасля з'езда далучыўся Пляханаў, не прынялі

арганізацыйныя прынцыпы, прапанаваныя Леніным, звязваючы з імі магчымасць

устанаўлення ў партый дыктатуры цэнтра і культу правадыра. Пасля з'езда паміж

бальшавікамі і меншавікамі разгарэлася яшчэ больш вострая барацьба за ўладу ў партый.

У сувязі з выхадам Бунда з РСДРП прьхільнікі "Искры" з дапамогай ЦК разгарнулі

дзейнасць па стварэнні ў Беларусі мясцовых арганізацый гэтай партыі. Нягледзячы на

моцнае супраціўленне Бунда, у канцы 1903 г. і у 1904 г. групы РСДРП з'явіліся ў Мінску,

Віцебску, Гомелі, Бабруйску, Барысаве, Магілёве, Мозыры, Полацку ііншых гарадах і

мястэчках краю. Узначалілі іх Палескі і Паўночна-Заходні камітэты РСДРП, створаныя

ЦК партыі адпаведна ў студзені і сакавіку 1904 г. Барацьба паміж бальішавікамі і

меншавікамі ў гэтых арганізацыях фактычна не праяўлялася, паколькі ім у адзначаны час

давялося весці барацьбу за выжыванне з непараўнальна больш магутнымі мясцовымі

арганізацыямі Бунда.

Арганізацыі ПСР (эсэраў). Агульнарасійская Партыя сацыялістаў-рэ-

валюцыянераў утварылася ў першай палове 1902 г. шляхам аб'яднання шэ-рагу

рэгіянальных леванародніцкіх арганізацый і груп. Да яе далучыліся і рэшткі разгромленай

рабочай партыі палітычнага вызвалення Расіі, цэнтр якой у канцы 90-х гг. у XIX ст.

знаходзіўся ў Мінску. Ідэалогія і тактыка партый выпрацоўвалася ў газеце

"Революционная Россия" і часопісе "Вестник русской революции". ПСР выступала за

знішчэнне самадзяржаўя і па-мешчыцкага землеуладання, устанаўленне ў Расіі

федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі, атрыманне права яе народам на самавызначэнне

свайго лесу, пабудову сацыялістычнага ладу на аснове сацыялізацыі зямлі з ўраўняльным

землекарыстаннем і распаўсюджання кааперацый. Партыя не аддзяляла клас наёмных

рабочых (пралетарыяў) ад працоунага сялянства, аб'ядноўвала іх адным паняццем "рабочы

народ". Выключна важнае значэнне ў барацьбе з царызмам эсэры надавалі

індывідуальнаму палітычнаму тэрору, якім займалася спецыяльная баявая арганізацыя.

У другой палове 1903 г. і ў пачатку 1904 г. групы і камітэты ПСР аформіліся ў

Віцебску, Беластоку, Гомелі, Мінску, Вільні, Дзвінску, Смаленску і Бранску. У красавіку

1904 г. на з'ездзе іх прадстаўнікоў была створана Паўночна-Заходняя абласная

арганізацыя. Неабходнасць аб'яднання тлумачылася спецыфікай заходняга рэгіёна,

шматнацыянальным складам яго насельніцтва. Абласны камітэт узначалілі Я. Ратнер, М.

Бшэнка, А. Касцюшка-Валажэвіч. Пазней у яго склад увайшлі М.Сакалоў і А. Бонч-Асма-

лойсі

. Свае праграмныя пазіцыі камітэт асвятліў у адозве "Да ўсіх", надрукаванай у ліпені

1904 г. ва ўласнай друкарні. Ён зыходзіў з прызнання: а) "заваявання палітычных правоуі

неабходнай і непазбежнай часовай мэтай барацьбы"; б) права нацый на самавызначэнне; в)

прынцыповай і практычнай важнасці правядзення ідэі сацыялізму і працоўныя масы сялян і

рабочых; г) здольнасці працоўнага сяляніна і індустрыяльнага рабочага рэвалюцыйным

шляхам замяніць капіталістычны лад сацыялістычным

Такую ж ухіл заўважаўся і ў адозве Мінскага камітэта ПСР "Да ўсіх гра-мадзян", у

якой парламенты заходніх краін ацэньвалася як "падманнае на-роднае прадстаўніцтва",

"грамадскія гаварыльні", дзе правадырам рабочых

___________________

Революционная Россия. 1904. № 51. С. 23; Зіміонка А. Партыя сацыялістаў-

рэвалюцыянераў // Беларусь: Нарысы гісторыі, культуры і рэвалюцыйнага руху.

Мн.,1924.С161.

ДА РФ, ф.1741, №3110.

307

мас дазвалялася дзеля дабра народнага "пускаць у паветра рэвалюцыйныя фразы"

Адсутнасць у ПСР да канца 1905 г. афіцыйнай праграмы прыводзіла да

рознагалоссяў і супярэчнасцей у трактоўцы прынцыповых пытанняў, звяза-ных з ацэнкай

тагачаснага дзяржаўнага ладу, класавай сутнасці палітыкіі характару рэвалюцыі, якая

наспявала.

Восенню 1904 г. у Мінск і Беласток з-за мяжы прыехалі некалькі вядо-мых

сацыялістаў-рэвалюцыянераў на чале з М.Сакаловым ("Мядзведзем"). Гэта 6ылі

прыхільнікі тактыкі аграрнага тэрору як галоўнага сродку бараць-бы з памешчыкамі і

ўрадам. У Жэневе яны групаваліся вакол К. Брэсцка-Брашкоўскай. ЦК ПСР дазволіў ім

выезд у Расію для прапаганды сваіх поглядаў у партыі, але забаранілі практычную

дзейнасць такога роду. Група пачала прапаганду не толькі аграрнага, але і фабрычнага

тэрору, г. зн. вы-ступала з лозунгам ажыццяўлення праграмы-максімум шляхам

знішчэння памешчыцкай і буржуазнай уласнасці. Дадзены лозунг прадугледжваў так-сама

экспрапрыяцыю казённых і прыватных грашовых сродкаў на рэвалюцыйныя мэты

("эксы"). Так, у ПСР утварылася плынь "максімалістаў", якая па сваіх поглядах моцна

наблізілася да анархістаў. Прапаганда гэтых поглядаў у эсэраўскіх арганізацыях Заходняга

краю знайшла спрыяльную глебу. ЦК ПСР спрабаваў прымусіць Сакалова і яго

прьхільнікаў падпарадкавац-ца афіцыйнаму партыйнаму курсу, аднак поспеху не меў

У цэлым дзейнасць мясцовых арганізацый ПСР у заходніх губернях у 1903-1904

гг. абмяжоўвалася выданнем і распаўсюджаннем лістовак, іншай партыйнай літаратуры,

правядзеннем сходаў сваіх прыхільнікаў, зборам сродкаў на патрэбы рэвалюцыйнай

дзейнасці. Прыкметнага ўплыву сярод рабочых і сялян яны не дамагліся. Так, паводле

звестак жандарскага ўпраўлення, камітэт ПСР у Мінску не мог правесці сваімі сіламі

якіах-не-будзь масавых акцый, у сувязі з чым члены арганізацыі далучалюя іншы раз да

забастовак і дэманстрацый, арганізаваных бундаўцамі і групай РСДРП

. Тое ж назіралася і

ў іншых гарадах.

Польская партыя сацыялістычная ў Літве (ППС у Літве). Да ліку пер-шых

сацыялістычных партый, створаных у Расійскай імперый, адносілася Польская партыя

сацыялістычная. У праграме ППС, прынятай на з'ездзе ў Парыжы ў 1892 г., з,ящлялася,

што яе канчатковай мэтай з'яўляецца "завая-ванне палітычнай улады пралетарыяту і праз

пралетарыят" і пабудова сацы-ялістычнага ладу шляхам паступовага пераходу зямель,

сродкаў вытвор-часці і камунікацый у грамадскую ўласнасць. Галоўнай з першачарговых

задач абвяшчалася заваяванне незалежнай Польскай рэспублікі, заснаванай на

ўсеагульным выбарчым праве з тайным галасаваннем, народным закана-даўстве, іншых

дэмакратычных правах і свабодах. У барацьбе за незалеж-насць ППС разлічвала на

ўзаемадзеянне з усімі непралетарскімі нацыя-нальна-патрыятычнымі арганізацыямі

Польшы. Прадугледжвалася до-браахвотнае аб'яднанне з іншымі народамі на прынцыпах

федэрацыі. З'езд прызнаў неабходнасць пашырэння дзейнасці ППС "на правінцыі, раней

звя-заныя з Польскай рэспублікай", г. зн. на Літву, Беларусь і Украіну, для ства-рэння разам

з літоўскімі, беларускімі і ўкраінскімі арганізацыямі аб'яднанай палітычнай сілы з мэтай

вызвалення краю ад прыгнёту царызму. Задача

_____________________________

ДАРФ,ф.1741,№2535.

Спиридович А.И. Партия социалистов-революционеров и ее

предшественники. СПб.,

1916. С.173-176.

ДА РФ, ф.102, воп.72, спр.1800, ч.З, арк.14.

308звяржэння царызму ў саюзе з расійскім вызваленчым рухам не ставілася. Рэзка

адмоўна аднеслася ППС да Бунда, яю не падтрымаў лозунг барацьбы за незалежную

Польшчу.

У пачатку 1902 г. кіраўніцтва ППС атрымала звесткі аб падрыхтоўцы пе-

цярбургскім гуртком В.Лваноўскага з'езда з мэтай стварэння Беларускай рэвалюцыйнай

партыі. У сувязі з гэтым на VI з'ездзе ППС у чэрвені 1902 г. была прынята закрытая

"беларуская рэзалюцыя", паводле якой Выканаўчы камітэт павінен быў паслаць на з'езд

сваіх прадстаўнікоў, каб выказаць бела-рускім сацыялістам ампатый і пажаданні імкнуцца

да незалежнасці і федэрацыйных стасункаў з ППС. Разам з тым ППС прызнала сябе

правамоцнай аказваць уплыў на беларускае насельніцтва даступнымі ёй сродкамі, якія не

супярэчылі б прынцыпам і інтарэсам Беларускай сацыялістычнай арганізацыі.

У верасні 1902 г. групы ППС, якія дзейнічалі ў Літве і Заходняй Бела-русі,

аб'ядналіся ў рэгіянальную арганізацыю - ППС у Літве. У рэдакцый-ным артыкуле свайго

часопіса "Шайка" ("Барацьба"), выдадзенага ў каст-рычніку 1902 г., яна заявіла аб

агульнасці мэт пралетарыяту Польшчы і Літвы, пастаўленага перад неабходнасцю

барацьбы з царскім дэспатызмам за незалежнасць сваёй радзімы, а затым і за пабудову

сацыялістычнага ладу. ППС у Літве паставіла перад сабою задачу аб’яднаць усе мясцовыя

сацыялістычныя арганізацыі, каб агульнымі сіламі знішчыць агульнага ворага

У пачатку 1903 г. ППС у Літве выдала ў Лондане тры аптацыйныя бра-шуры на

беларускай мове: "Хто праўдзівы прыяцель беднага народу", "Гу-таркі аб тым, куды

мужыцкія грошы ідуць" (варыянт "Дзядзью Антона"), "Як зрабіць, каб людзям стала добра

на свеце". У іх выкрывалася антынарод-ная сутнасць тагачаснага дзяржаўнага ладу, палітыкі

царызму, прапаганда-валіся ідэі работніцка-сялянскай рэвалюцыі з мэтай выгнання цара і

паноў, і ўсталявання народаўладдзя і пабудовы сацыялізму. Шлях да яго ППС ба-чыла ў

пераходзе ўсёй зямлі, фабрык, чыгунак ва ўласнасць народа, у ар-ганізацыі супольнага

гаспадарання на аснове абавязковай працы ўсіх здольных да яе людзей і размеркавання

атрыманай прадукцыі ў адпаведнасці з патрэбамі кожнага працаўніка. "Багацтвы ўсялякія

будуць цэлага народу, усіх працуючых. Гэтыя багацтвы будуць ляжаць у крамах, а кожны,

хто пра-цуе, будзе браць, што патрэбна, без грошай, толькі пакажа білет, што ён ёсць

работнік, то значыць, што працуе ці пры зямлі, ці на фабрыцы"

. Прыхільнікамі

сацыялізму ППС у Літве лічыла пралетарыяў, якія працавалі на фабрыках, беззямельных і

малазямельных сялян і нават багатых гаспадароў

Змест названых брашур сведчыць, што ППС у Літве падзяляла ідэі не марксісцкага,

а народніцкага сацыялізму. Галоўны матыў аптацьй - сацы-яльна-палітычны. Стваральнікі

партыі мелі на мэце аб'яднаць пад сваім кіраўніцтвам усе антыўрадавыя сілы ў Літве і

Беларусі. Фактычна ППС у Літве супрацьпастаўлялася спробам стварэння беларускай

нацыянальна-дэмакратычнай партыі, якія ў той час актывізаваліся, каб прывабіць бе-

______________________

ДА РФ, ф.102, воп.ДП, спр.5, ч.17, арк.94.

Як зрабіць, каб людзям стала добра на свеце. Лондан, 1903. С. 10.

Хто праўдзівы прыяцель беднага народа. Лондан, 1903. С. 15.

309

ларусаў, яна ў сваіх беларускамоўных выданнях не засяроджвала увагі на польскім

нацыянальным пытанні. Лозунг барацьбы за незалежнасць Поль-шы не ўпамінаўся. Разам з

тым цалкам замоўчвалася і беларускае пытанне -у брашурах не сустракаліся нават словы

"беларусы" ці "Беларусь".

У лютым 1903 г. у часопісе "РггесЫшк" ("Світанак"), органу Замежнага камітэта

ППС, была апублікавана адозва Беларускай рэвалюцыйнай партыі "Да штэлігенцыі" з

заклікам да адраджэнскай, нацыянальна-культурнай дзейнасці на карысць свайго народа.

Публікацыя суправаджалася камента-рыем рэдакцый, у якім яна выказала прынцыповую

гатоўнасць ППС падтрымаць "працэс ператварэння беларускага народа ў

нацыянальнасць", але ўсё ж вельмі скептычна адашла перспектыва беларускага

адраджэння. Больш карыснай у гэтых адносінах часопіс прызнаў не нацыянальна-куль-

турную дзейнасць "беларускіх патрыётаў", а распаўсюджанне рэвалюцыйнай літаратуры

ППС на беларускай мове. У каментарыі дастаткова выразна прасочваўся намер ППС

узначаліць барацьбу беларускага сялянства су-праць царызму пад сваім сцягам.

Беларускім патрыётам адводзілася роля памочніка ППС. На такую ролю БРП не магла

пагадзіцца. Адчуўшы нязгоду і супраціўленне, Цэнтральны рабочы камітэт ППС у чэрвені

1903 г. па пра-панове Ю.Пшсудскага вырашыў спыніць выданне аптацыйнай літаратуры

на беларускай мове

Утварэнне Беларускай сацыялістычнай грамады. На пераломе Х1Х-ХХ стст.

нефармальныя гурткі беларускай моладзі, студэнтаў і гімназістаў існавалі ў Пецярбургу,

Мінску, Вільні. Восенню 1903 г. на вучобу ў Пецярбург прыехалі браты І. А. Луцкевічы, А.

Пашкевіч. Беларускі асяродак у сталіцы аб'яднаўся ў круг беларускай народнай асветы з

мэтай разгортвання нацыянальна-культурнай дзейнасці. Сярод членаў круга была і

радыкальная частка, якая адраджэнне Бацькаўшчыны звязвала з пад-рыхтоўкай народнай

рэвалюцыі іімкнулася да стварэння нацыянальнай рэвалюцыйнай партыі

. 3 гэтай мэтай

вясной 1902 г. планавалася склікаць з'езд, аднак па невядомых прычынах ён не адбыўся

Тым не менш ад імя Беларускай рэвалюцыйнай партыі восенню 1902 г. была

выдадзена на гектографе адозва "Да інтэлігенцыі" (на польскай мове). Як адзначалася

вышэй, у лютым 1903 г. яе апублікаваў часопіс "Рrzedswit"

. Адозва рэзка крытыкавала

асіміляваную беларускуюинитэлигенцыю, якая пайшла на службу іншым народам, і

заклікала яе да шырокай асветніцка-ад-раджэнскай дзейнасці на карысць свайго народа,

ставіўшы ёй у прыклад паспяховую дзейнасць чэшскіх, літоўскіх, сербскіх, харваціх,

балгарскіх адраджэнцаў.

У той час ВЛваноўскі паспрабаваў наладзіць выданне газеты "Свабода" як органа

БРП. Падрыхтаваныя ў Пецярбургу матрыцы васьмі старонак яе першага нумара ён на

зімовых канікулах 1902-1903 гг. прывёз у бацькоўскі маёнтак Лябёдка Лніцкага павета і

зрабіў на гектографе з дапамогай брата і

________________

Тиrопеk J. Waclaw Iwanowski I odrodzenie Bielarusi. S.31-32.

Новина А. Белорусы. СПб., 1909 (Оттиски из сборника "Формы национального

движения в современных государствах"); Лущевіч А. За дванцаць пяць гадоу (1903-1928).

Успаміны аб працы першых беларускіх палітычных арганізацый: Беларуская

рэвалюцыйная грамада, Беларуская сацыялітычная грамада. Вільня, 1928; Мн., 1991;

Бурбк А. Беларуская сацыялітычная грамада ў першым перыядзе яе працы (1903-1907) //

Вестник наркомпроса

ССРБ. Мн., 1921; Зіміонка А. Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў // Беларусь: Нарысы

гісторыі, культуры і рэвалюцыйнага руху. Мн., 1924.

Тиrопеk J. Waclaw Iwanowski I odrodzenie Bielarusi. S.31-32.

Там жа. 5.28-29.

310

трох братоу Валэйкаў з суседняга фальварка 200 экземпляраў. Аднак па за-гаду бацькі

амаль увесь наклад давялося знішчыць. 3 матэрыялаў нумара за-хаваліся толькі вершы

А.Пашкевіч (Цётм) "Мужыцкая доля" і Ул.Сыракомлі "Добрыя весці". У апошнім творы

антырасійскія матывы былі заменены антыцарскім, а ідэі класавай згоды сялян і шляхты -

ідэяй салідарнасці рабочых і сялян

У сувязі з выданнем адозвы "Да інтэлігенцыі" ў беларускім асяродку сталіцы

ўзмацніліся рознагалоссі па пытанні, якому напрамку ў далейшай дзейнасці аддаць

перавагу - нацыянальна-адраджэнскаму ці рэвалюцыйна-му. В.Лваноўскі адстойваў

першы, браты Луцкевічы - другі. Спрэчкі закон-чыліся расколам БРП. Іваноўскі

засяродзіўся на дзейнасці ў крузе беларускай народнай асветы, а Луцкевічы заняліся

стварэннем Беларускай рэвалюцыйнай грамады

У канцы снежня 1903 г. у Вільні адбыўся першы з'езд БРГ

. На ім грамада была

перайменавана з рэвалюцыйнай у сацыялістычную і прыняла праг-раму, у якой заявіла аб

сваім імкненні знішчыць капіталістычны парадак і аддаць у рукі ўсяго народа зямлю, сродкі

вытворчасці і камунікацыі для су-польнага ўладання. Найбольшай перашкодай на шляху

да сацыялізму прызнала "палітычную няволю". Адсюль выводзіла бліжэйшую мэту -

звяржэнне самадзяржаўя ў Расіі агульнымі намаганнямі "з пралетарыятам усіх народаў

Расійскай дзяржавы". Форму будучага дзяржаўнага ладу ў Расіі яна не вызначала, аднак

выказалася за тое, "каб усе народы мелі наибольшую свабоду". Фактычна грамада заявіліа

аб сваім жаданні стварыць у час капіталізму незалежную дэмакратычную рэспубліку. Яе

палітычную аснову павінны былі скласці простае, агульнае, роўнае выбарчае права з

тайным галасаваннем, народнае заканадаўства, "выкананне найвышэйшай улады праз

Канстытуцыйны сход", ліквідацыя пастаяннай арміі з заменай яе агульным народным

апалчэннем, роўнасці ўсіх людзей незалежна ад полу, нацыянальнасці і веравызнання,

бясплатны суд, выбарныя суддзі, падсуд-насць чыноўнікаў, аддзяленне царквы ад

дзяржавы і школы ад царквы, свабода слова, друку, сходаў, забастовак і інш.

Па аграрным пытанні праграма БСГ патрабавала скасавання прыватнай зямельнай

уласнасці, абвяшчэння права кожнага чалавека на апрацоўку зямлі "сваімі рукамі без

скарыстання чужой працы", і заяўляла аб неабход-насці адначаснай прапаганды 'ідэі

ўсестаронняга сябравання і таварыстваў" з мэтай пераходу да сацыялістычнай гаспадаркі. У

праграме былі патраба-ванні 8-гадзіннага рабочага дня, вызначэння мінімуму заработнай

платы, роўнай платы пры роўнай працы, бясплатнай медыцынскай дапамогі, бясплатнага,

абавязковага і поўнага навучання для усіх за кошт краю і інш. Праграма мела дэвіз

"Працавітая бедната ўсіх краёў, злучайся!"

Змест праграмы сведчыць, што БСГ засноўвалася на ідэях народніцкага сацыялізму і

па пытаннях стратэгій рэвалюцыйнай барацьбы прыкметна ра-зыходзілася з ППС. Ад

эсэраў яна адрознівалася непрызнаннем індывіду-альнага палітычнага тэрору як сродку

рэвалюцыйнай барацьбы. Варта адзначыць і тое, што БСГ у 1903 г. абвясціла сябе

нацыянальнай беларускай палітычнай арганізацыяй, не прэтэндуючы на аб'яднанне

"працавітай бед-наты" іншых нацыянальнасцей краю.

________________

Тиrопеk J. Waclaw Iwanowski I odrodzenie Bielarusi. S.29-31.

Там жа. 5.34.

Турук Ф. Белорусское движение. М„ 1921. Приложение №7. С.83-84.

311

У 1904 г. грамада разам з ідэйна блізкімі ёй Літоўскай сацыял-дэмакра-тычнай

партыяй, ППС і Латышскай сацыял-дэмакратыяй выдала адозву "Таварышы", а сумесна з

ППС - адозву "Брацця мужыкі" У адозвах выкры-ваўся захопніцкі, антынародны характар

расійска-японскай вайны. Ад імя працавітага народа Полышы, Літвы, Беларусі,

Латышскай зямлі чатыры названыя партыі заявіл: "Мы дзеці зваяванай праз цара зямлі на

нашы патрэбы і карысці казна не глядзіць ніколі; засудзілі нас на здзек. 3 нас казна

найбольш дзярэ падаткаў..." Вызваленне з-пад прыгнёту яны звязвалі з па-ражэннем

царызму ў вайне. Другая адозва заклікала запасных не ющ добра-ахвотна на вайну,

уцякаць, а мабілізаваных сілай - згаворвацца і бунтавацца ў войску, шкодзіць, рабіць усё,

"каб цар прайграў вайну", "тады правіцельст-ва аслабнець, тады мы скарэй яго паборам і

завядзём лепшыя парадкі. Тады не будзіць панавання, ўсе будзем роўныя, будзем

працаваць не на правіцельства і паноў, а толькі на сябе; будзем самі ўпраўляць сабой па

праўдзе і справядлівасці, не будзе тады бяды і крыўды..." 3, яўленне лепшых парадкаў

звязвалася з пераходам усёй зямлі да працоўнага народа і да ўраўняльнага

землекарыстання

_____________________

ДГА Лгтвы, ф.446, воп.3,1904, спр.400, арк.125,149.

312

Уздым рабочага руху

Усе .паказчыкі рабочага руху ў 1901 г. значна перавышалі паказчыкі па-пярэдніх

гадоў. Асабліва прыкметным быў рост колькасці вулічных дэман-страцый. Урад адказаў

на гэта ўвядзеннем у Віцебску, Мінску, Гомеле Магілёве і ва ўсёй Віцебскай губерні

надзвычайнага становішча, што прывя-ло да рэзкага зніжэння ў 1902 г. колькасці

дэманстрацый. Прыкметна змен-шылася таксама ў гэтым жа годзе колькасць эканамічных

стачак. Палітычныя страйкі ўтрымаліся на ўзроўню 1901 г., але колькасць іх удзельнікаў

была амаль удвая меншай, чым эканамічных.

Небывалы ўздым рабочага руху назіраўся ў 1903 г. Колькасць эка-намічных стачак

у параўнанні з 1902 г. павялічылася больш чым у два, а іх удзельнікаў - у тры разы. Але

хваля палітычных забастовак нарастала значка хутчэй і па сваім размаху ў 1903 г. яны

значна перавышалі эканамічныя стачкі. У 11 разоў вырасла колькасць вулічных

дэманстрацый, амаль у пяць разоў - масовак і маніфестацый. Дэманстрацыя, як правіла,

праводзілся пад аховай узброеных дружыннікаў

У 1904 г. у сувязі з крызісам размах эканамічнай барацьбы па колькасці

ўдзельнікаў зменшыўся ў два разы. У той жа час хваля палітычных выступ

ленняў, асабліва дэманстрацый і масовак, узмацнілася. У сходах, маніфеста-

цыях, дэманстрацыях і забастовках пратэсту ўдзельнічала больш за 11 тыс

рабочых Беларусі . Палітычны рух у 1904 г. ахапіў 44 гарады і мястэчкі (на 60 % больш,

чым у 1903 г.)

Сумарныя паказчыкі 1901-1904 гг. па ўсіх формах руху намнога пера-высілі

паказчыкі папярэдніх шасці гадоў. У эканамічнай барацьбе, паводле няпоўных звестак,

прынялі ўдзел 20 тыс. чалавек - на 73 % больш, чым у 1895-1900 гг. Калі ў другой палове

90-х гг. штогод у сярэднім баставалі 1917 чалавек, то ў 1901-1904 гг. - 4975 (у 2,6 раза