Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

зацвердзіць наступную дзяржауную структуру. Нацыянальнае прадстаўніцтва складаецца

з Баярскай думы і Земскага сабора. У Баярскую думу ўваходзяць прадстаушкі выбра-

________________________

Чернуха В. Внутренняя политика царизма в 50-80-е годы. М., 1978. С.70.

Виленский вестник. 1881. 21февр.; 1891. 8 янв.

Северо-Западный край. Заметки двух неустановленных лиц. 1875 год //

Аддзел

рукапісаў Нацыянальнай бюліятэкі Расіі у Санкт-Пецярбургу, ф. 629, спр. 366, с. 68-69.

Виленский вестник. 1882. 22 янв.; 1883. 5 марта; 1885.28 февр., 1марта;

Минские

губернские ведомости. 1880. 22 окт.; Самбук С. Общественно-политическая мысль

Белоруссии во второй половине 19 века. С. 45-46.

Северо-Западный край. Заметки. С. 70.

Русская империя. Польский взгляд на русские государственные вопросы.

Берлин,

1882 // Вольное слово. 1883. № 55,56.

Там жа. Такое ж патрабаванне высоўвала і рэдакцыя «Виленского вестника»

(Виленский

вестник. 1882 2 июля; 1890. 23, 24 авт.).

ных імператарам «высакародных родаў», якія з'яўляюцца спадчыннымі членамі

думы, прадстаўкі земства, рэктары універсітэтаў і галовы важнейшых гарадоў Расіі; у

Земскі сабор уваходзяць дэпутаты ад кожнага павета і гарадоў у залежнасці ад колькасці

насельніцтва

Кансерватыўна настроеныя памешчыкі нават у канцы XIX ст. імкнуліся забяспечыць

максімальнае захаванне сваіх гаспадарак, прадухіліць стварэніне абеззямеленага

пралетарыяту. У гэтых імкненнях яны гатовы былі абапірацца на ліберальныя грамадскія

сілы. Разам з лібераламі яны прапанавалі прызнаць сялянскі надзел недатыкальнай і

неадчужальнай маёмасцю сялянскіх грамад і даць членам грамадства толькі права

спадчыннага ўладання зямлёй

Лібералаў і кансерватараў аб'ядноўвала і так званае культуртрэгерства. Як і

лібералы, кансерватары лічылі, што трэба перамагчы недавер сялян да перадавых сродкаў

вядзення гаспадаркаі і пашыраць сярод іх лепшы сельскагаспадарчы вопыт. Але, на іх

думку, гэта было місіяй сярэдніх і дробных памешчыкаў, святароў і сельскіх настаунікаў

Клопат аб паляпшэнні эка-намічнага становішча дваран вымушаў ідэолагаў

кансерватызму ўскосна дамагацца пашырэння правоў «нярускіх» нацыянальнасцей. Так, у

«Нататках аб Паўночна-Заходнім краі» гаварылася, што землеўладальнікі краю

«пазбаўлены асноўнага права ўласнасці - права карыстання», бо яны не маюць права

заключаць здзелкі з асобамі польскага і яурэйскага паходжання, даваць у арэнду і

прадаваць зямельныя ўчасткі»

Характэрнай рысай кансерватыўнай ідэалогіі па-ранейшаму заставалася

рэлигійнасць, перш за ўсё праваслаўная. « Нельга памысліць таго грамадскага дзеяча ў

Заходнім краі, на якой бы вышыні ён ні стаяў, які не спасцігне ва ўсю глыбіню праваслаў'я

як найбольш чыстага хрысціянскага веравыз-нання», - пісаў аўтар ужо цытаваных

«Нататак...»

. Разам з тым занепакоеныя пашырэннем атэізму ў адукаваным грамадстве

кансерватыўныя колы ўстрымліваліся ад рэзкіх нападак на каталіцкую рэлігію. Так, у 1884

г. «Виленский вестник» пісаў, што галоўнае, каб народ верыў у Бога, а веруючы ў яго

«каждый по своему обряду» быў бы верны «тут, на зямлі перш за усё... свайму вялікаму і

прыроджанаму гасудару імператару»

Сацыялістычны рух. У 70-х г. XIX ст. расла цікавасць да сацыялістычных ідэй

ствараліся сацыялістычныя гурткі Гэта было звязана з ростам грамадзянскай актыўнасці,

пашырэннем рэвалюцыйнага руху ў Маскве і Пецярбургу і з аслабленнем рэпрэсіўнай

палітыкі царызму ў Беларусі. Найбольш зразумелым і магчымым сродкам дзейнасці для

тых, хто імкнуўся

___________________________

Русская империя. Польский взгляд на русские государственные вопросы.

Берлин, 1882//

Вольное слово. 1883. № 55,56.

Минские губернские ведомости. 1889.22 окт.; 1890.16 дек.

Минские губернские ведомости. 1881.15 дек.; Виленский вестник. 1884. 24

июля.

Северо-Западный край. Заметки двух неустановленных лиц. С. 65.

Там жа. С. 25.

Цыт па: Самбук С. Общественно-политическая мысль Белоруссии во

второй половине

19 века. С. 74.

Радыкальна настроеная частка грамадства Беларусі звярнула ўвагу на «сацыяльнае

пытанне» яшчэ у 30-40-я гг. XIX ст. Разумение таго, што законы, якія вызначаюць

характар улады і форму праўлення, не так уплываюць на дабрабьгг нацыі, як законы, якія

ўстанауліваюпь уласнасць і спосабы карыстання ею; знаёмства з творамі Ф. Ламенэ, А. дэ

Сен-Слмона, а крыху пазней - Прудона, Луі-Блана і інш., абмеркаванне рэвалюцыйных

падзей 1848 г. у Еуропе спрыялі таму. што радыкальны эгалітарызм удзельнікаў

нелегальных гурткоў першай паловы XIX ст. пачынаў спалучацца з сацыялістычнымным

грамадскім ідэалам.

265

сваей працай дапамагчы вырашэнню «сацыяльнага пытання», былі здабыванне

нелегальных сацыялістычных выданняў, арганізацыя бібліятэк, сумеснае чытанне і

абмеркаванне літаратуры і інш. Менавіта з такімі гурткамі праз А. Зундзялевіча, Я.

Фінкельшнтэйна і М. Клячко наладзіла сувязі пецярбургская група чайкоўцаў

. Да 1875 г.

гурткі самаадукацый, якія працавал1 па праграме чайкоўцаў, існавалі ў Магілёве, Мінску,

Горках, Пінску, Гродне, Слуцку, Віцебску . У гэтых гуртках разам з творамі Г. Бокля, Ч.

Даріна, Э. Рэнана вывучалі працы Ф. Ласаля, У. Фляроўскага, М. Чарнышэускага, П.

Лаўрова, К. Маркса і нелегальную агітацыйную літаратуру. У гэтых гуртках лічылі ідэалам

палітычную свабоду, раўнапраўе нацыянальнасцей, арганізацыю дзяржавы і грамадства на

сацыялістычных асновах, а непасрэднымі мэтамі - «вызваленне народа ад цемры, невуцтва і

беднасці». У адпаведнасці з гэтымі мэтамі ўдзельнікі гурткоў распачыналі праіцу ў

«народзе» (М. Шварц, М. Велер, С. Гахов1ч

Больш выразна ідэйнае аблічча гурткоў вызначылася ў другой палове 70-х гг. Пад

уздзеяннем літаратуры другой “Зямлі і волі” яны прымаюць анархічны кірунак

. У

адпаведнасці з праграмай, прапанаванай землявольцамі, дзейнічалі члены віленскага

сацыялістычнага гуртка I. Вітарта і А. Жангаловіча,

горы-горацкага гуртка М.

Выржыкоўскага

, мінкага гуртка Я. Хургіна ( 1875-1877), магілёўскіх вучнёўскіх гурткоў

(1877-1879)

Разам з тым у рэвалюцыйных гуртках 70-х гг. у Беларусі агульнасацыялістычныя

мэты набывалі нацыянальную афарбоўку. Так, члены віленскага гуртка імкнуліся да

падтрымання польскай мовы і «захавання польскай нацыянальнасці».

Удзельнікі

яўрэйскіх сацыялістычных гурткоў у Вільні, Дзвінску, Мінску і Гродне ў сярэдзіне 70-х гг.

выпрацавалі «Статут аб арганізацыі сацыяльна-рэвалюцыйнага саюзу між яўрэямі,

асноўны сэнс якога - патрэба весці прапаганду на яўрэйскай мове і арганізацыя «між

яурэямі Заходняга краю шэрагу сацыяльна-рэвалюцыйных секцый"

____________________________

Гурток чайкоўцаў у Пецярбургу (1871-1875), ЯК1 стаяў на пазіцыях

анархічнага

сацыялізму, разам з ВЯЛіКіМ таварыствам прапаганды (Масква) адыграў асноватворную

ролю

у развіцці рэвалюцыйнага руху, бо арганізацыйна і ідэйна падрыхтавалі з'яўленне другой

«Зямлі і волі» ( 1876-1879).

РДГА,ф. 112.ВОП. 1,спр.321,арк. 1,3,17-43;НГАБ,ф.295,воп. 1,спр.3021,арк.

10-11.

Багдановгч А. Да псторьп партьп «Народнай вол1» у М1нску 1 Беларуа;

Згмюнка А.

Сацыял1стычны рух на Беларуси; Самбук С. Революционные народники Белоруссии. Мн.,

1972. С.36-43.

Другой «Зямлёй і воляй"(уадрозненне ад "Зямлі і волі" 1861 г.) называюць

арганізацыю, якая кнавала у 1876-1879 гг. Яе мэтай была падрыхтоўка масавай народнай

рэвалюцыі з захопам улады і маёмасці самім народам. Большая частка членаў гэтай

арганізацыі жыла «у народзе», а гарадская група была абавязана забяспечваць грашыма,

літаратурай і ўсім неабходным тых, хто працавау ў вёсцы, і весці прапаганду сярод

штэлігенцыі і рабочых. Канчатковым палітычным ідэалам былі анархізм і калектывізм:

«пераход усёй зямлі ў рукі сельскага рабочага саслоў'я, самакіраванне абшчыны, свабода

веравызнання, падзел імперьі на часткі ў адпаведнасці з мясцовым жаданнем і г. д.». Пры

гэтым лічылася, што «карэнныя рысы характару... народа настолью сацыялістычныя, што,

калі б гэтыя жаданні і імкненні былі ажыццёўлены, то гэта лягло б моцным фундаментам

далейшай сацыялістычнай справы ў Расіі» (Революционное народничество 70-х годов XIX

века. М., 1965. Т. 2. С. 27, 30-31).

РДГА, ф.109. 3 эксп., спр. 151, арк. 37-39, 15.

Там жа, спр. 531, арк. 6, 7, 19.

Эцлкинд Л. Воспоминания народовольца // Каторга и ссылка. 1926.МЗ.С.90;

Самбук С.

Революционные народники Белоруссии. С. 55-82.

РДГА, ф. 109, спр. 151, арк. 15,37-39.

Бухбиндэр Н. История еврейского рабочего движения в России. С. 29.

Неўзабаве вопыт практычнай працы прывёў гурткоўцаў да разумення

немагчымасці неадкладнага сацыялістычнага перавароту, што вымушае рэвалюцыянераў

шукаць новых шляхоў да ажыццяўлення сваей мэты. У 1879 г. адбыўся раскол «Зямлі і волі».

Прыхільнікі анархічнай сацыялістычнай прапаганды сярод сялян і рабочых аб'ядналіся ў

групу «Чорны перадзел»

. Група «Народная воля» (іх апаненты) паставіла сваей мэтай

ажыццявіць палітычны пераварот, захаіць уладу і перадаць яе народу. Гэта меркавалася

выканаць шляхам сістэматычнага тэрору, падтрыманага дружным рухам усіх слаёў

грамадства

. Больш шырокая і гнуткая праграма “Народнай волі” зрабіла яе папулярнай сярод

рэвалюцыянераў 80- х гг. у Беларусі

. У канцы 1881- пачатку 1882 г. у Беларусі і Літве была

створана цэнтралізаваная арганізацыя «Народнай волі», у 1884 г. у Вільні выдадзена

гектаграфаваная «Праграма рабочых, членаў партыі «Народная воля» у Паўночна-

Заходнім краі». Пры яе стварэнні аўтары апіраліся на праграму польскай сацыіялістычнай

партыі «Пралетарыят», сувязь з якой мелі рэвалюцыйныя гурткі ў Мінску, Віцебску,

Пінску, Гродне, Брэсце

. Значная большасць сацыялістычных гурткоў у беларусікіх гарадах

вяла прапаганду ў адпаведнасці з нарадавольніцкай праграмай . На пазіцыях “Народнай

волі” стаяла і група «Гоман» ( 1881-1884), заснаваная студэнтамі-беларусамі ў

Пецярбургу

У другой палове 80-х гг. сярод сацыялістаў Беларусі пачалі з'яўляцца групы «з

ухілам, які пазней, па прыкладу нямецкай рабочай партыі, быў названы сацыял-

дэмакратычным» . Прычынамі гэтага, па-першае, было тое, што рабочы рух засведчыў

наяўнасць сваіх уласных інтарэсаў і патрабаванняў; па-другое, вопыт паказаў, што прамая

сацыяльная і рэвалюцыйная прапаганда сярод сялян асуджана на правал. Нават для

нарадавольцаў галоўнай задачай стала прапаганда і агітацыя сярод рабочых

Фарміраванню сацыялдэмакратычнага руху спрыяла і дзейнасць расійскай групы

«Вызваленне працы», якая пачала выданне і распаўсюджванне літаратуры па тэорыі і

тактыцы тагачаснай сацыял-дэмакратыі. У1887-1888 гг. пасля працяглых дыскусій пад

уздзеяннем брашуры Г. Пляханава «Нашы рознагалоссі» у сацыялістычным руху

вылучыліся два напрамкі: сацыяльна-рэвалюцыйны ( былыя нарадавольцы А. Багдановіч,

Я. Хургін, А. Бонч-Асмалоўскі, Я. Гальперын) і сацыял-дэмакратычны (I. Гурвіч, В. Сяліцкі,

С. Трусевіч). Аднак гэта размежаванне не прывяло да выпрацоўкі новых праграм ці

ўтварэння новых партый. Нягледзячы на рознагалоссі, сацыялісты ў той час працавалі

________________

Черный передел. 1881. № 1. С. 141.

Революционное народничество 70-х годов XIX в.: В 2 т.: Сб. док. и

материалов / Редкол.

С.Н. Валк, С.С. Валк и др. М; Л., 1965. Т.2. С. 173.

Партыя « Чорнага перадзелу» хутка скончыла свае існаванне і нічым,

акрамя выпуску

некалькіх нумароу газет «Чорны перадзел» і «Зерне», пракламацый, сябе не праявіла

(друкарня «Чорнага перадзелу» была ўладкавана ў Мінску). Частка «чорнаперадзельцаў»,

тым ліку 1 Г. Пляханау, эмігрыравала за мяжу і перайшла на сацыял-дэмакратычныя

пазіцыі.

Самбук С. Революционные народники Белоруссии. С. 236-240; Нарысы

псторьй

Беларусь 4.1. С. 365.

Багдановгч А. Да гісторыі партыі «Народная воля» у Мінску і Беларусі //

Маладосць

1995. № И. С.215-239; №12. С. 208-229; Самбук С. Революционное народничество

Белоруссии во второй половине 19 в.; Солошенко В. Из истории распространения

марксизма в

Белоруссии. Мн., 1963.

Публицистика белорусских народников. Мн., 1963. С. 62, 67,81.

Багдановгч А. Да гісторыі партыі «Народнай волі» у Мінску і Беларусі

//Маладосць.

1995.№12.С.224.

Там жа.

разам, праводзячы час ад часу перамовы па істотных пытаннях

, а ў рабочых гуртках

вялі прапаганду па аднолькавых праграмах

Прынцыповыя рознагалоссі пачалі ад бі вацца на практычнай рабоце з сярэдзіны 90-

х гг., калі сацыял-дэмакратычныя групы ў Беларусі сталі схіляцца ў бок арганізацый

прафесійнай эканамічнай барацьбы рабочых з каштатйстамь У пачатку 90-х гг. вшенсюя

сацыял-дэмакраты Я. Спонщ, А. Крэмер і іншыя прыйшлі да высновы аб неабходнасці

пераходу ад вузкай групавой прапаганды да шырокай агітацыі сярод рабочых на глебе іх

паўсядзённых інтарэсаў, звязаных з паляпшэннем эканамічнага становішча

Гэта выклікала крытыку з боку сацыялістаў-нарадавольцаў

і значнай часткі

рабочых. Рабочую апазіцыю сацыял-дэмакратаў узначаліў А. Гардон, рэзчык па друку, аўтар

брашуры «Люты да інтэлегентаў» (1894). Так, калі ў Мінск у 1899 г. прыехаў Л. Залкід, які

як сацыял-дэмакрат лічыў, што «у рабочым трэба толью абуджаць класавую свядомасць, а

ведаў яму ніякіх не патрэбна», рабочыя запатрабавалі адххіліць сацыял-дэмакратычны

камітэт, а рабочым рухам пачаў кіраваць Рамесны савет, які складаўся толью з рабочых

У выніку ў другой палове 90-х гг. павялічылася колькасць гурткоў сацыяльна-

рэвалюцыйнай арыентацыі, якія супрацьпастаўлялі паступовасці эканамістаў свае

імкненне пашырыць рамкі агітацыі за межы вузкапрафесійнага руху, надаць ей палітычны

характар. Так, у Мінску ў канцы 90-х гг. былі створаны два сацыяльна-рэвалюцыйныя

аб'яднанні рабочых, якія ўзначальвалі Я. Гальперын і Л. Радзівонава. Такія ж групы з'явіліся

ў Гродне і Вільні

. Аднак большасць гурткоў усё ж мела сацыял-дэмакратычны кірунак

( Гомель, Віцебск, Гродна, Брэст, Ашмяны, Пінск). Разам з тым сярод значнай часткі

сацыял-дэмакратаў заходніх губерняў зарадзіліся сепаратысцкія тэндэнцыі, якія выявіліся

ў імкнені да стварэння рабочых арганізацый па нацыянальнай прыкмеце. У 1896 г. была

створана Літоўская сацыял-дэмакратычная партыя, у верасні 1897 г. - Усеагульны

яўрэйскі рабочы саюз у Літве, Польшчы і Расіі (Бунд). Але ж рух за аб'яднанне сацыял-

дэмакратычных сіл часткова пераадолеў гэтыя тэндэнцыі. У 1896 г. быў створаны Рабочы

Саюз Літвы, які аб'яднаў Віленскую, Мінскую і Смаргонскую інтэрнацыянальныя рабочыя

арганізацыі.

Тэндэнцыі да аб'яднання і стварэння партый вызначыліся і сярод сацыялістаў-

рэвалюцыянераў. У 1894 г. утварылася сацыяльна-рэвалюцыйная партыя «Народнае

права». Пры дапамозе мінскіх сацыялістаў адкрылася друкарня ў Смаленску, дзе працавалі

М. Манцэвіч, Н. Фанякова і Л. Аляк-

___________________________

Зімюнка А. Сацыялістычны рух на Беларусі С. 154; Багдановіч А. Да

гісторыі партьй

«Народная воля» у Мінску і Беларусі // Маладосць. 1995. №11. С.234.; Гурвич И. Первые

еврейские рабочие кружки // Былое. 1907. №6. С. 65-78.

Багдановіч А. Да гісторыі партыі «Народнай волі ў Мінску і Беларусі //

Маладосць.

1995. №11. С.227; Нарысы гісторыі Беларусі 4.1. С. 366.

Бич М. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883-

1903 г.

С.67-76 і інш.

Багдановіч А. Да гісторыі партыі «Народнай волі» у

Мінску і Беларусі //

Маладосць.

1995. №11. С. 234.

Бухбиггдер Н. История еврейского рабочего движения в России. С. 108-109.

Канцевич Я. ППС и революционное движение в России в 1893-1903 годах // Связи

революционеров России и Польши в XIX в. М. 1968; Бич М.О. Развитие социал-демокра-

тического движения в Белоруссии в 1883-1903 гг. С. 111-112.; Бухбиндер Н. История

еврейского рабочего движения в России. С. 155.

сандрава і былі выдадзены маніфест партыі і брашура «Надзённае пытанне», якія

атрымалі ў Беларусі шырокае распаўсюджанне. Але ў сярэдзіне 1894 г. арганізацыя была

разгромлена, а друкарня захоплена. У 1896-1897 гг. сацыяльна-рэвалюцыйныя гурткі ў

Гродне і Вільні прымкнулі да ППС, а гурткі Л. Радзівонавай і Я. Гальперына сталі асновай

арганізацыі, якая атрымала назву «Рабочая партыя палітычнага вызвалення Расіі»

. У

Мінску была выдадзена праграмная брашура партыі «Свабода»

Такім чынам, у апошняй трэці XIX ст. у Беларусі пачала фарміравацца сетка

легальных грамадскіх аб'яднанняў, пашыралася іх сацыяльная база. Размах грамадскай

дзейнасці выклікаў занепакоенасць дзяржаўна-паліцэйскіх структур, якія імкнуліся

абмежаваць іх дзейнасць. Развіццё са-цыялютычнага руху прывяло да ўзнікнення абсалютна

новага тыпу арганізацый - палітычных партый з жорсткай цэнтралізацыяй і шэрагам

дапаможных структур. У гэты ж час адбываліся кансалідацыя і афармленне ліберальнага

руху. Кансерватыўныя настроі па-ранейшаму існавалі ў грамадстве, але палітычны

кансерватызм яшчэ не аформіўся выразна ў грамадска-палітычнай думцы. Разам з тым

кансерватыўны грамадскі рух як форма сацыяльнай актыунасці індывідаў, якая звязвала

"прыватную" і "грамадскую" сферы, разам з развщцём іншых грамадскіх рухаў і

фарміраваннем сеткі грамадскіх аб'яднанняў стала адным з фактараў фарміравання

грамадзянскай супольнасці ў Беларусі

5. Зараджэнне беларускага нацыянальна-палітычнага руху

Выспяванне беларускай нацыянальнай ідэі першыя праявы нацыянальна-культурнага

адраджэння беларускага народа адносяцца да 10-50-х гг. XIX ст. Развіццё славяназнаўства

разам з вывучэннем гісторыі Беларусі фальклору, мовы, звычаяў і абрадаў беларусаў

прыводзіла да высновы аб кнаванні ў сям'і славянскіх народаў самастойнага беларускага

этнасу. 3 усведамленнем гэтага пачыналася нараджэнне нацыянальнай інтэлігенцыі і

беларускага нацыянальна-культурнага руху, які ў 40-50-х гг. стаў ужо даволі прыкметнай

з'явай ў грамадскім жыцці краю. Пры гэтым на менталітэт першых пакаленняў беларускай

інтэлігенцыі выразны адбітак накладвала канфесіянальная прыналежнасць і культурная

арыентацыя таго асяроддзя, з якога яна паходзіла і ў якім выхоўвалася. Выхадцы з

праваслаўнага асяроддзя, выхаваныя на рускай культуры, працяглы час не маглі выйсці з

палону ідэалогіі "заходнерусізму". У той жа час на этнічную самаідэнтыфікацыю выхадцаў

з каталіцкай, апалячанай шляхты Беларусі ў той ці іншай ступені ўплывала польская

нацыянальная ідэя. Будучыню беларускага народа яны звязвалі з аднаўленнем Рэчы

Паспалітай ў межах 1772 г.

Напярэдадні і ў час паўстання 1863-1864 гг . беларускі нацыянальны рух, дзякуючы

К.Каліноўскаму і яго аднадумцам, узняўся на якасна новы узровень; у ім зарадзіўуся

палітычны кампанент, ідэя дзяржаўнай самастойнасці Беларусі якая разглядалася, з улікам

агульных гістарычных каранёў, у адзінстве з дзяржаўнай самастойнасцю Літвы.

___________________________

Рафес М. Очерки по истории Бунда. М., 1925. С. 16; Бич М. Развитие социал-

демократического движения в Белоруссии в 1883-1903 гг. С. 112.

Цыт па: Зімчонка А. Сацыялістычны рух на Беларусі С. 157-158.

Цьвікевіч А. "Западно-руссизм". Нарысы з гісторыі грамадскай мысылі на

Беларусі ў XIX

і пачатку XX в. С. 156-157.

269

Спробы распрацоўкі праграмы і арганізацыйнага афармлення беларускага

нацыянальна-вызваленчага руху жорсткае падаўленне паўстання 1863-1864 гг., масавыя

рэпрэсіі супраць яго удзельнікаў, тым ліку і прадстаўнікоу беларускай інтэлігенцыі,рэжым

выключных законаў, татальная русіфікацыя краю надоўга перапынілі беларускі

нацыянальны рух - як палітычны, так і асветніцка-культурны, літаратурны. Адрадзіўся ён

толькі ўканцы 7О-пачатку 80-х гг. дзякуючы намаганням новага пакалення нацыянальна

свядомай беларускай інтэлігенцыі і праявіўся ў дзейнасці шэрагу падпольных студэнцкіх

гурткоў у Пе-цярбургу і ншых гарадах Расіі, дзе 6ылі ўніверсітэты. Сярод удзельнікаў

гэтых гурткоў у Пецярбургу вылучаўся I. Грынявіцкі, які (паводле некаторых звестак) стаў

адным з заснавальнікаў беларускай фракцыі "Народнай волі і сакавіка 1881 г. ён у складзе

групы з чатырох тэрарыстаў выканаў смяротны прысуд кіраўнцтва "Народнай волі

імператару Аляксандру II: бомбай, кінутай Л.Грынявіцкім, цар быў забіты, а сам

рэвалюцыянер смяротна паранены. У 1881-1884 гг. беларусы-нарадавольцы выдалі

некалькі адозваў і брашур - "Беларускай моладзі, "Да беларускай інтэлігенцыі", "Пісьмы

пра Беларусь. Пісьмо першае" за подпісам "Даніла Баравік", "Пасланне да землякоў-

беларусаў" ад імя "Шчырага беларуса", а таксама два нумары гектаграфаванага часопіса

"Гомон (Белорусское социально-революционное обозрение)". Першы нумар быў

выдадзены ў пачатку 1884 г., другі -15 лістапада таго ж года. У другім нумары рэдакцыя

надрукавала рукапіс (без назвы), які, паводле яе звестак, "ужо даўно хадзіў у Пецярбургу

сярод беларусаў", выказаўшы пры гэтым прынцыповую салідарнасць з поглядамі і

высновамі яго аутараў

Кіраўнікамі гуртка, які выдаў першы нумар "Гомона", з'яўляліся студэнты

Пецярбургскага ўніверсітэта, выпускнікі Вцебскай гімназіі А. Марчанка і X. Ратнер, якія

падчас вучобы ў ей ўваходзілі ў мясцовы нарадавольніцкі гурток. Да створанага імі гуртка

ў Пецярбургу належалі і студэнты У.Крупскі, М.Стацкевіч, С.Нясцюшка-Буйніцкі Пэўнае

дачыненне да іх дзейнасці таксама мелі вядомыя ў той час у падполлі нарадавольцы

М.Аўчыннікаў і М.Э.Янчэўскі, слухачка Пецярбургскіх жаночых курсаў А.Ратнер,

пецярбургскі наборшчык Б.Рынкевіч, мінскі землямер Л.Насовіч, былы гродзенскі

гімназіст Л.Гарадзішча, пісар віцебскага натарыўса А.Высоцкі. Пасля выдання першага

нумара часопіса Х.Ратнер, А.Марчанка і шэраг звязаных з імі асоб былі арыштаваны

Нягледзячы на гэта, другі нумар "Гомона" усё ж убачыў свет. Але яго выдаўцы, як і склад

іншых гурткоў, ад

_________________________

Публицистика белорусских народников. Мн., 1983. С.120; Армоу УЛ. Прысуд

выканаў

невядомы: Ігнат Грынявіцкі. Мн., 1992.

Александровіч С. Яны выдавалі "Гомон" // Лігаратура і мастацтва. 1970.14 жн.

270

якіх зыходзілі назвы вышэй выданыя творы, застаюцца пакуль невядомымі..

Агульным для ўсіх гэтых выданняў з'яўлялася прызнанне існавання самабытнага

беларускага народа як "асобнай галіны славянскага племені", імкненне аўтараў да

збліжэння з імі служэння яго інтарэсам, пратэст супраць русіфікацыі паланізацыі

беларусаў. Але задачы нацыянальнага руху яны фармулявалі па-рознаму: адны - з

ліберальна-народніцкіх, асветніцкіх, другія - з рэвалюцыйна-дэмакратычных пазіцый.

Да ліку першых адносіліся аўтары адозвы "Да беларускай моладзі" і брашуры

“Пісьмы пра Беларусь” “Псьмо першае”. Адозва заклікала моладзь да аб'яднання ў

"Беларускую грамаду" з мэтай дамагчыся для беларускага народа статусу "самастойнага і

раўнапраўнага члена агульнай славянскай сям'і" шляхам "мірнай рэвалюцыі".

Першачарговай адозва прызнавала дзейнасць, накіраваную на ўздым маральнага,

разумовага і эканамічнага ўзроуню народа

. У "Пісьме..." падкрэслівалася, што просты

беларускі народ, нягледзячы на усе цяжкія гістарычныя выпрабаванні, выстаяў, не

паддауся ні паланізацыі, ні русіфікацыі, захаваў сябе як асобную народнасць, звязаную

"адзінствам мясцовага жыцця". Рэжым, устаноўлены ў Беларусі пасля падаўлення

паўстання 1863 г., характарызаваўся як "асобае ваеннае становішча", якое выключала

любую законнасць і любыя рэформы. Тым не менш перад беларускай інтэлігенцыяй

аўтары "Пісьма..." ставілі выключна культурна-асветніцкія задачы: стаць "як мага бліжэй

да народа і ўсімі сіламі садзейнічаць узняццю яго эканамічнага і маральнага быту,

абуджэнню самасвядомасці"

Як адказ на "Пісьмо..." Данілы Баравіка, у студзені 1884 г. з'явілася брашура

"Пасланне да землякоў-беларусаў" ад "Шчырага беларуса". Не адмаўляючы карыснасці

культурна-асветніцкай праграмы, сфармуляванай ў "Пісьме...", аўтары "Паслання..."

пераканаўча паказалі, што без заваявання свабоды "выключаецца магчымасць

выкарыстання і сотай долі таго, што ужо выпрацавалі навука і прагрэс". Шлях да лепшай

будучыні група "Шчырага беларуса" бачыла ў знішчэнні дэспатызму ў Расіі аб'яднанымі

сіламі ўсіх народаў імперыі на чале з партыяй "Народная воля". Канкрэтнай праграмы

вырашэння нацыянальнага пытання група не прапанавала

У канцы 1883 г., паводле звестак рэдакцьй "Гомона" (№1), у некаторых гарадах

Беларусі распаусюджвалася гектаграфаваная адозва "Да беларускай інтэлігенцыі".

Рэдакцыя ацаніла яе як адну з праяў беларускага нацыянальна-вызваленчага руху і

змясціла ў сваім часопісе. Аўтары адозвы кан-статавалі рост папулярнасці ў тагачаснай

Еўропе ідэй нацыянальнага раўнапраўя, незалежнасці і вырашэння нацыянальнага

пытання на прынцыпах федэралізму. "Нацыянальная самасвядомасць, - пісалі яны, -

абудзілася ва ўсіх так званых плебейскіх нацыянальнасцях Еўропы. Інтэлігенцыя кожнай з

плебейскіх нацыянальнасцей ўсвядоміла, што прыроднай і адзінай плённай глебай для

ажыццяўлення сваіх ідэалаў з'яўляецца для яе яе ж народ, які сваім потам і крывёю

ўзгадаваў яе, што яе доўг - даць свайму народу магчымасць карыстацца прагрэсам

цывілізацыі ў форме, адпаведнай выпрацаваным ім культурным асаблівасцям". Да

плебейскіх нацый адозва адносіць і беларускі народ, які, паводле яе слоў, "чакаў яшчэ

з'яўлення сваей інтэлігенцыі", паколькі ўзгадаваныя ім інтэлектуальныя сілы служылі або