Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

кніжна-асветніцкай дзейнасці i прапаганды марксізму ў вузкіх, заканспіраваных гуртках

нельга дамагчыся пашырэння свайго ўздзеяння на масу рабочых i ўзначаліць рабочы рух.

Неабходнасць пераходу ад гуртковай прапаганды да масавай эка-намічнай агітацыі

тэарэтычна абгрунтоўвалася ў брашуры віленскага сацыял-дэмакрата А.Крэмера "Аб

агітацыі", напісанай у 1894 г. i выдадзенай у 1897 г. пад рэдакцыяй Ю.Мартава Саюзам

рускіх сацыял-дэмакратаў за мя-жой. Да часу выдання яна шырока распаўсюджвалася ў

спісах не толькі ў Беларусі i Літве, але i ў гарадах Расіі. На аснове вопыту віленскіх

сацыял-дэмакратаў у брашуры рэзка крытыкаваліся недахопы ў дзейнасці гурткоў,

найперш - адсутнасць сувязяў з масамі рабочых i магчымасці ўплываць на ix.

Першачарговай задачай сацыял-дэмакратаў прызнавалася арганізацыя эканамічнай

барацьбы рабочых, якая характарызавалася як лепшая школа выхавання свядомасці

пралетарыяту. Палітычная агітацыя адкладвалася на больш далёкую перспектыву са

спасылкай на наяўнасць у шырокіх масах рабочых царысцкіх ілюзій.

Пераход да новай тактыкі паводле "віленскай праграмы" (брашуры "Аб агітацыі")

адбываўся шляхам вырашэння трыадзінай задачы: 1) рэарганізацыя цэхавых кас

узаемадапамогі ў стачачныя касы; 2) усталяванне з імі непасрэднай сувязі сацыял-

дэмакратычнага цэнтра ў форме рэгулярных "сходаў агітатараў"; 3) прыстасаванне

прапагандысцкіх гурткоў для падрыхтоўкі агітатараў і кіраўнікоў масавага рабочага руху.

Масава-агітацыйная дзейнасць патрабавала ўліку нацыянальных, найперш моўных,

асаблівасцей пралетарыяту Беларусі i Літвы. Гэта неўзабаве прывяло да арганізацыйнага

адасаблення яўрэйскіх i хрысціянскіх сацы-ял-дэмакратаў, якія арыентаваліся на

дзейнасць у сваім нацыянальным ася-роддзі. Такім чынам, к сярэдзіне 90-х гг. у Вільні i

Мінску ўзніклі асобныя яўрэйскія i польска-беларуска-літоўскія сацыял-дэмакратычныя

ар-ганізацыі. У 1895 г. на першамайскім сходзе актыву яўрэйскіх сацыял-дэ-макратаў у

Вільні Ю.Мартаў сфармуляваў ідэю аб неабходнасці стварэння "спецыяльна яўрэйскай

сацыял-дэмакратычнай арганізацыі, якая з'явілася б кіраўніком i выхавацелем яўрэйскага

пралетарыяту ў барацьбе за эканамічнае, грамадзянскае i палітычнае вызваленне"

. Такая

ж тэндэнцыя праяўлялася i ў дзейнасці літоўскіх сацыял-дэмакратаў у Вільні.

Уздым рабочага руху. Утварэнне рабочых саюзаў i партый. Разгортванне

эканамічнай агітацыі сацыял-дэмакратаў суправаджалася хуткім уздымам стачачнай

барацьбы рабочых, асабліва ў сферы рамеснай i дробна-капіталістычнай прамысловасці, у

якой колькасна значна пераважалі яўрэі. Найбольшыя маштабы яна набыла ў Мінску. Пад

уплывам агітацыі яўрэйскай сацыял-дэмакратычнай групы на чале з П.Берманам i

Я.Гурвіч з сярэдзіны 1894 г. да сярэдзіны 1896 г. у горадзе ўтварыліся 23 нелегальныя

прафесійныя саюзы рамесных рабочых i саюз прыказчыкаў, заснаваныя на стачачных

касах. Яны аб'ядноўвалі амаль 1200 чалавек, што складала 86,5 % агульнай колькасці

работнікаў адпаведных прафесій. За тыя ж два гады ў Мінску былі праведзены 54 страйкі

з удзелам 480 рамесных рабочых. 50 страйкаў закончыліся поўнай ці частковай перамогай

рабочых. Тройчы,

______________

Цыт. па: Рафес М. Очерки по истории Бунда. М., 1923. С.35-36.

256

але беспаспяхова, баставалі ў пачатку 1895 г. 355 рабочых мінскіх майстэрняў Маскоўска-

Брэсцкай чыгункі

У 1895-1897 гг. эканамічная агітацыя паводле "віленскай праграмы" пачалася ў

Смаргоні, Ашмянах, Брэсце, Віцебску, Гомелі, Гродне, Пінску i мела вынікам утварэнне ў

гэтых гарадах вакол стачачных кас значных рабочых арганізацый. Пад ix кіраўніцтвам

разгортвалася барацьба рабочых за паляпшэнне свайго становішча. Усяго за адзначаныя

гады ў Беларусі было праведзена 114 страйкаў, у якіх удзельнічалі каля 5,1 тыс. рабочых.

У пера-важнай большасці выступленні мелі наступальны характар i заканчваліся

саступкамі прадпрымальнікаў. Пад уплывам сацыял-дэмакратаў рабочыя Мінска, Брэста,

Гомеля, Смаргоні, Ашмян у 1895 - 1896 гг. пачалі адзначаць на канспіратыўных сходах 1

мая як Дзень міжнароднай пралетарскай салідарнасці

Узнікненне буйных агульнагарадскіх арганізацый рабочых у шэрагу га-радоў

беларуска-літоўскіх губерняў ставіла на парадак дня ix аб'яднанне ў рэгіянальныя рабочыя

саюзы i нацыянальныя сацыял-дэмакратычныя партыі. Як ужо адзначалася, імкненне да

аб'яднання рабочых па нацыяналь-най прыкмеце праяўлялася пры пераходзе да масавай

агітацыі ў асяроддзі яўрэйскіх i нацыянальна настроеных літоўскіх сацыял-дэмакратаў.

Апошнія імкнуліся прывіць апалячаным рабочым-літоўцам разам з сацыял-дэмакратычнай

ідэалогіяй нацыянальную свядомасць i вялі агітацыю на літоўскай мове. Такой дзейнасцю

ў Вільні займалася група А.Дамашэвіча. Пад назвай "Літоўская сацыял-дэмакратыя"

выступалі таксама марксісты Літвы-Беларусі, якія вялі агітацыйную дзейнасць ў асяроддзі

рабочых-хрысціян (беларусаў, рускіх, палякаў), карыстаючыся рускай i польскай мовамі.

Не цураліся яны i рабочых-яўрэяў. У якасці лідэра гэтай часткі сацыял-дэмакратаў Літвы-

Беларусі ў сярэдзіне 90-х гг. вызначыўся С. Трусевіч (псеўданім - Казімір Злеўскі). Летам

1895г. ён пераехаў з Мінска ў Вільню, дзе неўзабаве стварыў групу з рабочых

чыгуначнікаў i гарбароў. Пад яго кіраўніцтвам дзейнічалі таксама сацыял-дэмакратычныя

групы ў Мінску i Смаргоні. Назву "Літва" С.Трусевіч i яго паплечнікі разумелі ў

гістарычным значзнні i адносілі яе да Віленскай, Мінскай i Гродзенскай гу-берняў, не

звязваючы з літоўскім этнасам.

У красавіку 1896 г. з удзелам С.Трусевіча адбыўся з'езд Літоўскай сацыял-

дэмакратыі. З'езд абвясціў аб утварэнні Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі, прыняў

яе праграму i вызначыў тактыку. У першым пункце праграмы фармулявалася

патрабаванне стварэння самастойнай Літоўскай дэмакратычнай рэспублікі. У рэзалюцыях

з'езда канстатавалася поўнае супадзенне палітычных інтарэсаў пралетарыяту Польшчы,

Літвы i Pyci (Беларусі i Украіны) i заяўлялася аб тым, што агульнымі сіламі ён зможа

дамагчыся незалежнай ад Расіі федэрацыі Польшчы, Літвы, Беларусі i Украіны. Пытанні

аб звяржэнні самадзяржаўя ў Расіі i ўзаемадзеянні з расійскім пралетарыятам не ставіліся

Раней падобную пазіцыю заняла Польская сацыялістычная партыя (ППС).

С Трусевіч рашуча выступіў супраць такіх установак ЛСДП, расцаніўшы ix як

сепаратысцкія, але падтрымкі не знайшоў i пакінуў з'езд. У маі 1896 г. па яго ініцыятыве

быў скліканы з'езд прадстаўнікоў Віленскай,

______________

Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1862-1904 гг. С.96, 98-100.

Там жа. С.101-109.

Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883-1903

гг. Мн., 1973. С.84-86.

257

Мінскай і Смаргонскай рабочых арганізацый, наякім быў утвораны Рабочы саюз Літвы

(РСЛ). Яго праграма зыходзіла з тэзіса, што "барацьба з рускім дэспатызмам можа быць

паспяховай толькі пры ўмове цеснага аб'яднання ўсіх сацыял-дэмакратычных груп Расіі".

На гэтай падставе РСЛ прызнаў для сябе неабходным уступленне ў будучую Расійскую

сацыял-дэмакратычную партыю на правах аўтаномнай арганізацыі. "Змагаючыся разам з

рабочим! ўсёй Расіі, мы заваюем неабходную нам канстытуцыю, якая будзе ад-ным з

этапаў на шляху да сацыялістычнага ладу", - гаварылася ў праграме. Нацыянальнае

пытанне ў ёй абміналася. Самай важнай i актуальнай сваей задачай РСЛ прызнаваў

"агітацыю сярод рабочых мае Літвы на аснове ix паўсядзённых эканамічных інтарэсаў".

Разам з тым ставілася задача выка-рыстання ў агітацыі любога выпадку, які паказваў

адносіны ўрада да рабочага класа, а таксама ўкаранення ў свядомасці рабочых пастулата,

што толькі замена капіталістычнага ладу сацыялістычным вызваліць ix ад эксплуата-цыі

У верасні 1897 г. адбыўся з'езд прадстаўнікоў яўрэйскіх сацыял-дэмакратычных

арганізацый Вільні, Мінска, Віцебска, Беластока i Варшавы, які прыняў рашэнне аб

утварэнні Усеагульнага яўрэйскага рабочага саюза ў Літве, Польшчы i Расіі - Бунд. Разам

з тым з'езд выказаўся за ўступленне Бунда ў агульнарасійскую сацыял-дэмакратычную

партыю пры ўмове заха-вання за ім аўтаноміі ў сферы абслугоўвання спецыяльных патрэб

яўрэйскага пралетарыяту, зацвердзіў газету "Арбайтэр Штыме" ("Рабочы голас")

цэнтральным друкаваным органам i выбраў ЦК Бунда ў складзе А.Крэмера, А.Мутніка і

У.Касоўскага. Найважнейшай сваей задачай Бунд лічыў разгортванне эканамічнай

барацьбы яўрэйскіх рабочых, якую прызнаваў леп-шай формай выхавання ix палітычнай

свядомасці.

Утварэнне Бунда выклікала неадназначную рэакцыю ў мясцовых рабочых

арганізацыях. У Мінску значная частка арганізаваных рамесных рабочых не пагадзілася з

эканамічным ухілам i нацыянальным сепаратызмам Бунда, парвала з ім i склала ядро

мясцовай арганізацыі Рабочай партыі палітычнага вызвалення Расіі, якая стала

прапагандаваць ідэі тэрарыстычнай барацьбы з самадзяржаўем. Супраць уступлення ў

Бунд выказалася прыблізна 1/3 членаў Гродзенскай рабочай арганізацыі. Яны стварылі

асобную арганізацыю на чале з Рабочым камітэтам, якая неўзабаве далучылася да ППС

На хвалі ўздыму рабочага i сацыял-дэмакратычнага руху ў Расіі ў 1896 — 1897 гг.

выспявала ідэя ўтварэння агульнарасійскай сацыял-дэмакратычнай партыі. Яна была

рэалізавана ў пачатку сакавіка 1898 г. на з'ездзе ў Мінску прадстаўнікоў Пецярбургскага,

Маскоўскага, Кіеўскага i Екацярынаслаўскага Саюзаў барацьбы за вызваленне рабочага

класа, кіеўскай "Рабочай газеты" i Бунда. Дзевяць дэлегатаў з'езда прынялі рашэнне аб

аб'яднанні прадстаўленых імі арганізацый у адзіную Расійскую сацыял-дэмакратычную

рабочую партыю (РСДРП). Пры вырашэнні мясцовых пытанняў кожная арганізацыя

захоўвала аўтаномію. Дэлегаты прынялі шэраг статутных рашэнняў, выбралі ЦК РСДРП у

складзе С.Радчанкі (Пецярбург), Б.Эйдэльмана (Кіеў) і А.Крэмера, зацвердзілі "Рабочую

газету" цэнтральным друкаваным органам партыі. Сфармуляваць ідэйна-тактычную

платформу партыі з'езд даручыў ЦК у форме маніфеста, выдадзенага ў красавіку

_______________

Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883 -

1903 гг. С.87-88.

Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.110.

258

1898 г. у друкарні ЦК Бунда ў Бабруйску. У ім у агульнай форме акрэсліваліся задачы

партыі ў барацьбе за палітычную свабоду i канчатковае вызваленне ўсіх працоўных ад

эксплуатацыі, адзначалася вернасць РСДРП асноўным прынцыпам міжнароднай сацыял-

дэмакратыі.

У выніку арыштаў у сакавіку і ліпені 1898 г. РСДРП i Бунд страцілі свае кіруючыя

цэнтры. Бундаўцы ў 1899 г. змаглі правесці свой II з'езд i аднавілі цэнтральныя структуры.

РСДРП ж, не маючы праграмы i цэнтральных органаў, уступіла ў паласу ідэйна-

арганізацыйнага крызісу. У Беларусі ў канцы 90-х гг. дзейнічаў толькі адзін не бундаўскі

камітэт РСДРП - Гомельскі, але i ён летам 1900 г. далучыўся да Бунда. У 1898 - 1900 гг. у

шэрагу гарадоў і мястэчак Беларусі, Літвы i Усходняй Польшчы ўзніклі прафесійныя ар-

ганізацыі гарбароў і шчаціннікаў. На пераломе XIX - XX стст. яны аб'яд-наліся ў

рэгіянальныя прафесійныя саюзы на чале з цэнтральнымі камітэтамі, якія таксама

апынуліся пад уплывам Бунда. Найбуйнейшымі арганізацыямі Бунда ў Беларусі ў той час

былі Віцебская, Мінская, Гродзенская i Гомельская.

У Мінску, Смаргоні i Вільні ў гэты час існавалі невялікія групы Рабочага

саюзаЛітвы, моцнааслабленагаарыштаміў 1897 г. Наз'ездзепрадстаўнікоў гэтага саюза i

сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага (1900 г., Мінск) РСЛ i СДКП аб'ядналіся ў

адну партыю - Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага i Літвы (СД КПіЛ). З'ездам

кіравалі С.Трусевіч i Ф.Дзяржынскі, якім удалося ўцячы з ссылкі.

Нягледзячы на паліцэйскія рэпрэсіі, у Беларусі ў 1898 - 1900 гг. працяг-ваўся ўздым

рабочага руху. Усяго за гэтыя гады ўлічана 178 эканамічных за-бастовак. Большасць ix

была арганізавана рабочымі Віцебска (57), Гомеля (44), Мінска (17), Гродна (12).

Агульная колькасць стачачнікаў дасягала 6,4 тыс. Найбольш актыўна змагаліся рабочыя

гарбарна-абутковай, харчасмакавай, дрэваапрацоўчай, швейна-вязальнай i

металаапрацоўчай вытворчасці. Так, 80 % забастовак адбылося ў сферы рамеснай i

дробна-капіталістычнай прамысловасці, але большасць стачачнікаў (56 %) складалі

рабочыя мануфактурных i фабрычных прадпрыемстваў. Захоўваўся пера-важна

наступальны характар рабочага руху

У ходзе эканамічнай барацьбы рабочыя ўсё часцей сутыкаліся з рэп-рэсіямі ўлад i

самавольствам паліцыі, да якіх са скаргамі i даносамі звяр-таліся ўласнікі

прадпрыемстваў. У адказ пачаліся антыўрадавыя выступленні рабочых у форме вулічных

дэманстрацый i маніфестацый. 1 Мая 1900 г. віцебскія рабочыя адзначылі ўсеагульнай

забастоўкай. У Мінску ў гэты дзень адбывалася вулічная дэманстрацыя, у Смаргоні ў

антыўрадавую дэманстрацыю ператварылася пахаванне рабочага. У цэлым за 1889-1900

гг. у Беларусі былі праведзены тры палітычныя страйкі (усе ў Віцебску), дзе-вяць

дэманстрацый (чатыры ў Віцебску, па дзве ў Гродне i Мінску, адна ў Смаргоні). Амаль усе

вулічныя выступленні таго часу мелі напаўстыхійны характар. Яны падштурхнулі

мясцовыя сацыял-дэмакратычныя камітэты да пашырэння палітычнай агітацыі. Школай

палітычнага выхавання рабочых паступова станавіліся масоўкі (тайныя сходкі), якія

праводзіліся з нагоды 1 Мая, дня забойства нарадавольцамі Аляксандра 11(1 сакавіка), дня

адмены прыгоннага права (19 лютага) i іншых падзей.

____________

Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.113-135.

259

4. Развіццё грамадскага руху ў 70-90-х гг.

Легальныя грамадскія арганізацыі. 70-90-я гг. XIX ст. па праву можна лічыць часам

аоуджэння грамадскай свядомасці насельніцтва Беларусі. У 70-х гг. падаецца шмат

прашэнняў аб адкрыцці дваранскіх, гарадскіх гра-мадскіх i саслоўных сходаў

. Хаця

падобныя грамадскія аб'яднанні займаліся ў асноўным зборам ахвяраванняў для

пацярпелых ад стыхійных бедстваў ці войнаў, на будаўніцтва помнікаў, уладкаванне

тэатраў i г.Д., ЯНЫ былі ў тую эпоху сур'ёзным фактарам у працэсе самаарганізацыі

грамадскіх сіл, бо сталі месцам сустрэч тагачаснага «адукаванага грамадства». Ва ўмо-вах

жорсткай цэнзуры, пры адсутнасці незалежнай прэсы i невялікай коль-касці перыядычных

выданняў наогул гэтыя аб'яднанні выконвалі функцыю распаўсюджвання новых,

прагрэсіўных ідэй. Так, грамадскі сход Полацка праводзіў "літаратурныя вечары, дзе

чыталіся творы сучасных знакамітасцей: Бокля, Макалея i іншых»

. У 90-х гг. з адносным

аслабленнем дзяржаўнага кантролю над грамадскай дзейнасцю i развіццём іншых формаў

грамадскай самадзейнасці, цікавасць да грамадскіх сходаў i клубаў падае. На працягу 90-х

гг. былі пададзены толькі два прашэнні аб стварэнні грамадскіх сходаў: дваранамі Оршы

(1890) i мінскім мешчанінам Ф. Касілоўскім (1892)

У 70-90-х гг. адбываюцца змены i ў сферы дабрачыннасці: узрасла коль-касць

дабрачынных арганізацый ( у гэты перыяд было створана больш за сотню новых

таварыстваў

), змяніўся характар ix дзейнасці (новыя тавары-ствы ўжо не з'яўляліся толькі

агульнадабрачыннымі філіяламі Імператар-скага чалавекалюбівага таварыства, a

ствараліся адпаведна патрэбам мяс-цовага насельніцтва. У 90-х гг. толькі ў Мінску

існавала сем дабрачынных таварыстваў

. 3 канца XIX ст. утвараюцца губернскія

аб'яднанні філантрапічных устаноў: таварыства дапамогі настаўнікам i навучэнцам

народных вучылішч Магілёўскай губерні (1900), таварыства ўзаемнай дапамогі

настаўнікаў i вучаніц Віцебскай губерні (1897)

У 80-90-х гг. расце колькасць праваслаўных брацтваў i пашыраецца сфера ix

дзейнасці - да 1890 г. на тэрыторыі Беларусі было створана 15 пра-васлаўных брацтваў,

якія ўжо займаліся не толькі "замацаваннем духа праваслаўя", але i арганізацыяй

рамесных школ, стварэннембібліятэк, арганізацыяй народных чытанняў, а таксама

дабрачыннай дзейнасцю

Дастаткова шырокай падтрымкай беларускай грамадскасці карысталіся таварыствы

цвярозасці. Да канца 90-х гг. чайныя таварыствы цвярозасці існавалі амаль ва ўсіх

валасных цэнтрах Беларусь Літаратурныя чытанні, спектаклі і іншыя мерапрыемствы, якія

арганізоўваліся ў гэтых чайных,

_________________

НГАБ, ф.295, воп.1, спр. 2135, 2136,2582, 2585 i інш.

Вестник западной России. 1875. Т.2. Кн. 7. С. 50.

НГАБ, ф. 295, воп.1, спр.4293

Падлічана па: Благотворительность в России. СПб, 1907. Т. 2. Ч. 1. Минская

губерния. С.1-94; Могилевская губерния: С.1-20; Витебская губерния. С. 1-21;

Гродненская губерния. С. 1-24; Виленская губерния. С. 1-23

НГАБ, ф.295, воп.1, спр. 6008-6011; Памятные книжки Минской губернии на 1890-

1900 гг.

Памятная книжка Витебской губернии на 1898 г.; Памятная книжка

Могилевской губернии на 1901г.; НГАБ, ф. 295, воп. 1, спр. 6634,6636,6009.

Благотворительность в России Т. 2. Ч. 1; Устав Могилевского церковно-

православного богоявленского братства. Могилев, 1886; Устав Гродненского Софийского

православного братства. Гродно, 1882.

260

мелі вялікае значэнне для народа i прыцягнення яго ўвагі да грамадскіх праблем

У 70-90-х гг. узнікаюць грамадскія аб'яднанні, якія ставяць сваёй мэтай рэалізацыю

ініцыятывы насельніцтва ў галіне сельскай гаспадаркі, медыцынскага абслугоўвання,

культуры, спорту. 3 70-х гг. XIX ст. да 1901 г. у Беларусі было створана 19 таварыстваў

сельскай гаспадаркі, 5 медыцынскіх, 11 культурна-асветніцкіх, 8 спартыўных

аб'яднанняў

. Амаль у кожным губернскім горадзе існавалі аддзяленні агульнарасійскіх

арганізацый: Рускага тэатральнага таварыства, Расійскага таварыства абароны жанчын,

Расійскага таварыства Чырвонага Крыжа, Расійскага таварыства апекі над жывёламі

У 70-90-х гг. узнік новы тып грамадскіх арганізацый - крэдытныя, спажывецкія i

вытворчыя кааператывы. Спачатку яны насілі «арыстакратычны» i саслоўны характар,

грунтаваліся не на самадзейнасці членаў, а на даб-рачынных ці на камерцыйных асновах i

вельмі часта выклікалі цікавасць толькі як магчымасць «пагуляць у грамадскую працу»

Але паступова адносіны да кааператыўных таварыстваў змяняліся. У ix пачалі бачыць

сродак, які дапаможа змагацца з пралетарызацыяй вёскі, горада i дасць магчымасць

вырашыць рабочае i сялянскае пытанні. Таму ашчадныя ці спажывецкія таварыствы

ўзнікалі па ініцыятыве прадвадзіцеляў дваранства, старшын земскіх упраў ці спраўнікаў.

Разам з тым пачынаюць узнікаць ўсесаслоўныя спажывецкія таварыствы ў гарадах, у якія

ўваходзілі рабочыя, мяш-чане, дваране, купцы, памешчыкі i інш.

У канцы XIX ст. пачынаюць стварацца касы i таварыствы ўзаемнай дапа-могі

рамеснікаў i рабочых у Мінску, Вільні, Смаргоні, Ашмянах, у калоніі Міхалава

Беластоцкага павета Гродзенскай губерні

. Часта такія ар-ганізацыі ўзнікалі па ініцыятыве

гаспадароў i пад пратэкцыяй мясцовых улад, якія былі зацікаўлены ў тым, каб абараніць

рабочых ад "шкодных уплываў"

. Але з павелічэннем колькасці членаў, з развіццём

практыкі са-макіравання рабочыя касы i таварыствы дапамогі пачыналі выходзіць з-пад

кантролю дзяржавы. Апошняя ж ад спроб ажыццяўлення ліберальных мер па рабочым

пытанні перайшла, з аднаго боку, да паўфеадальнага папячыцельства, a з другога - да

паліцэйскіх рэпрэсій у дачыненні да рабочых арганізацый. Спроба ажыццявіць праграму

«паліцэйскага сацыялізму», якую распрацаваў начальнік маскоўскага ахоўнага аддзялення

С. Зубатаў, не змяніла сітуацыю. У рэшце рэшт аб'яднанні рабочых апынуліся пад уплы-

вай рэвалюцыйных элементаў, сталі тым асяроддзем, адкуль рабочыя траплялі ў

нелегальныя гурткі.

Такім чынам, да канца XIX ст. грамадскімі арганізацыямі былі ахоплены амаль усе

класы тагачаснага грамадства. I хаця пераважная большасць гэтых

_______________

Григорьев А. Русские общества трезвости. СПб., 1904.

Падлік зроблены па: Памятные книжки Минской, Виленской, Гродненской,

Могилевской, Витебской губерний на 1870-1900 годы; Список сельскохозяйственных

обществ. СПб, 1904. С. 4-25.

НГАБ, ф.2001, воп.1, спр. 1792; ф. 1416, воп.1, спр. 2114; ф. 295, воп.1, спр. 6811.

Хейсин М. История кооперативов в России. Л., 1926. С. 45.

НГАБ, ф.295, воп.1, спр. 2684,3314,4113,4114; Сборник материалов об артелях.

Вып. 3. М., 1875.С.289.

Бич М. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883-1903

гг.; Ён жа. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-190-1 гг.

Лаверычев В. О некоторых либеральных тенденциях в политике царизма по

рабочему вопросу в начале 70-х годов 19 века//Исторические записки. М., 1985. Т. 115.

С.216.

261

арганізацый мела сваёй мэтай паляпшэнне матэрыяльнага становішча людзей, удзел

прадстаўнікоў розных сацыяльных груп насельніцтва Беларусі ў ix дзейнасці спрыяў

нараджэнню духу «грамадзянскай самастойнасці», які садзейнічаў усведамленню таго,

што мэты асобных людзей могуць быць дасягнуты толькі на аснове вырашэння больш

агульных сацыяльных, палітычных і эканамічных праблем.

Ліберальны рух. Менавіта грамадскія арганізацыі сталі ў 70-90-х гг. галоўным

полем дзейнасці лібералаў. Так, сельскагаспадарчыя таварыствы аб'ядноўвалі тых

памешчыкаў i служачых, якія імкнуліся спрыяць прагрэсіўным зменам у сельскай

гаспадарцы. У Беларусі, дзе не было земстваў, згаданыя таварыствы часам выконвалі ix

грамадскія функцыі. Найбольш актыўнымі ў гэтых адносінах у 70-90-х гг. былі Мінскае i

Магілёўскае сельскагаспадарчыя таварыствы. Пашырэнню ліберальных ідэй садзейнічалі

шматлікія культурна-асветніцкія, навуковыя i гуманітарныя арганізацыі. У якасці

прыкладу можна прывесці дзейнасць мінскага Таварыства прыгожых мастацтваў,

створанага ў канцы 90-х гг., членамі якога былі як лібералы (пісьменнік Я. Чырыкаў,

палкоўнік С Чапранаў, адвакат В. Чавусаў, А. Аляксандраў, Ф. Каменскі i інш.), так i

сацыялісты (С. Кавалік, С. Скандракоў, А. Бонч-Асмалоўскі). Для чытання лекцый

таварыствазапрашала вядомых ліберальных дзеячаў: С. Вянгерава, крытыка i гісторыка

літаратуры, які з 1897 г. быў членам камітэта Літаратурнага фонду; Ю. Айхенвальда, сак-

ратара маскоўскага філасофскага таварыства; Тана (Багараза) i інш.

Вельмі папулярнымі

сярод лібералаў была арганізацыя народных чытанняў

i наогул удзел у дзейнасці ўсіх

апісаных у папярэднім раздзеле грамадскіх таварыстваў. З'яўляючыся па сутнасці сваёй

ліберальнымі, гэтыя арганізацыі займаліся не тэарэтызаваннем, а вырашэннем надзённых

праблем. Яны не ставілі перад сабой палітычных мэт, але ўступалі ва ўзаемасувязь з

палітыч-нымі дзяржаўнымі структурамі.

Ліберальныя ідэі абмяркоўваліся ў так званых "хатніх" гуртках. Ва ўмо-вах

жорсткага кантролю за дзейнасцю любых грамадскіх аб'яднанняў, у часы суровых

паліцэйскіх рэпрэсій дзейнасць такіх гурткоў часта прымала тайны характар i трапляла ў

разрад антыўрадавай i нават рэвалюцыйнай

. У Мінску ліберальна настроеныя чыноўнікі i

інтэлігенцыя групаваліся вакол палкоўніка С. Чапранава, служачага Лібава-Роменскай

чыгункі Кабяка, настаўніка матэматыкі i фізікі А. Дабрахотава. Апошні меў добра

падабраную бібліятэку кніг па прыродазнаўстве i грамадскіх навуках, а яго ліберальныя

прамовы карысталіся вялікай папулярнасцю сярод вучнёўскай моладзі

. Гурток ліберальна

настроеных служачых i інтэлігенцыі склаўся ў пачатку 90-х гг. у Гомелі

. У Магілёве

ліберальная грамадскасць гуртавалася вакол С. Язерскага. У гурток уваходзілі амаль усе

мясцовыя інтэлігенты-ак-

_________________

3. Ж. [Жылуновіч З.]Мінскае Таварыства прыгожых мастацтваў // Полымя.

1924. №3. С.160-166; Зіміонка A. Сацыялістычны рух на Беларусі // Беларусь. Нарысы

гісторыі, культуры i рэвалюцыйнага руху. Мн.. 1924. С 148-168; Бонч-Асмалоўскі А.

Ліберальна-апазіцыйны рух на Беларусі // Беларусь. Нарысы гісторыі, культуры i

рэвалюцыйнага руху. С.169-176.

Камісіі народных чытанняў ствараліся ў гарадах, арганізоўваліся камітэтамі

цвярозасці, сельскагаспадарчымі таварыствамі, таварыствамі дактароў (НГАБ, ф.

255,132, 2296).

Гэта здарылася, напрыклад, з магілёускім гуртком С. Язерскага (Віткоўскі Я.

Рэвалюцыйныя гурткі 70-х гадоў на Беларусі // Полымя. 1929. №9. С.110-180).

Багдановіч А. Да гісторыі партыі « Народнай волі» ў Мінску i Беларусі//

Маладосць. 1995. №11. С 221.

Бухбиндер Н. История еврейского рабочего движения в России. Л., 1925. С. 118.

262

тывісты - настаўнікі, чыноўнікі, загадчыцы публічнай бібліятэкі і бібліятэкі

магілёўскага грамадскага клуба

У такіх гуртках чыталі навінкі з белетрыстыкі, артыкулы ліберальных часопісау

ахвотна знаёміліся і з нелегальнай літаратурай, гаварылі аб несправядлівасці жыцця,

прыгнечаным стане рабочых, дэспатызме царызму. Ідэалагічнай асновай грамадскай

актыўнасці ліберальна настроеных колаў былі пазітывісцкія канцэпцыі «арганічнай

працы», «працы ля асноў» і так званага «ліберальнага ідустрыялізму». Мэтай арганічнай

працы лічылася ажыццяўленне ліберальнага грамадскага ідэалу праз дзейнасць

прыватных асоб, якія кіраваліся прыватнымі інтарэсамі. Вера ва ўсемагутнасць прыватнай

ініцыыятывы і бязмежныя патэнцыяльныя магчымасці асацыяцый былі важнымі

складанымі часткамі гэтай тэорыі. Сутнасцю «працы ля асноў» таксама было

ператварэнне «пасіўнага люду» у актыўных членаў грамадства шляхам прыцягнення

народа да ўдзелу ў мясцовым самакіраванні, арганізацыі пачатковых школ, бібліятэк і

ашчадных кас.

Прьхільнікі ліберальнага індустрыялізму лічылі, што эканамічная сфера больш

важная, чым сфера палігыкі, таму трэба дамагацца пераутварэння яе ў сферу прыватнай

дзейнасці, незалежнай ад дзяржавы. Гэтыя канцэпцыі сталі папулярнымі ў Беларусі

дзякуючы такім выданням, як «Вестник Европы» ( К. Арсеньеў і А. Пыпін), «Кrаj» (Э.

Пільц і У. Спасовіч)

і, вядома, «Минский листок» (1886-1902) - першая прыватная газета

Беларусі, якая стала голасам ліберальнай грамадскасці. Публіцыст «Минского листка»

Д. Бохан пісау: «Толькі дружная культурная праца ўрада і грамадства здолее

дапамагчы ...народу ў цяжкай барацьбе з яго эканамічнымі нягодамі...», сродак барацьбы з

беднасцю і невуцтвам народа - «шырокая грамадская дзейнасць на ніве народнай

адукацыі»

. Вось чаму, паводле меркавання лібералаў, неабходна было арганізоуваць у

вёсцы сельскагаспадарчыя выстаўкі, нядзельныя чытанні і нядзельныя школы, а ў

гарадах - адкрываць бібліятэкі, вытворчыя майстэрні курсы, тэатры і народныя музеі

Газета прапагандавала дзейнасць легальных грамадскіх арганізацый -

дабрачынных, кас ўзаемнай дапамогі, сялянскіх банкаў і інш., заклікала засноўваць

пазыка-ашчадныя касы і спажывецкія кааператывы для народа, аказваць самае шырокае

садзейнічанне сельскагаспадарчым арцелям і арганізацыі дробнага сялянскага крэдыту

Аўтары «Минского листка» выказвалі і ліберальныя патрабаванні аб пашырэнні

грамадскага самакіравання, аб наданні грамадству права прымаць удзел у абмеркавані

дзейнасці ўрада і ставіць перад ім пытанні, якія адносіліся да розных бакоў эканамічнага і

палітычнага жыцця

. Лібералы пісалі аб сваім незадавальненні складам гарадскіх дум і

настойвалі на ўвядзенні адукацыйнага цэнзу

_____________

РДГА, ф.102. 3 с-ва. спр.222. А. 18; Віткоўскі Я. Рэвалюцыйныя гурткі 70-х

гадоў на

Беларусі

«Новое слово», « Мир божий», « Научное обозрение», « Жизнь», «Вестник

Европы»,

«Кгаj^ былі параўнальна шырока прадстаўлены у многіх агульнадаступных бібліятэках

Мінску, Гродне, магілёве, Віцебску, Ашмянах (ГА Літвы, ф. 371, воп. ПО 1889, спр. 4. Ч.

А. 81; Солошенко В.И. От народничества к марксизму. Мн., 1971. С. 87-89.).

Погодин А. Главные течения польской политической мысли. СПб., 1898. С.

134.

Минский листок .1900.27 янв.

Самбук С. Общественно-политическая мысль Белоруссии во второй

половине 19 века.

Мн., 1976. С. 93.

Минский листок. 1893.20 апр., 6 июня, 19 нояб.; 1892.3 янв.; 1887.6 янв.;

1894.25 янв.;

1895.14 февр., 7 апр.; 1898.22 окт., 9 июля.

Минский листок.1894.22 нояб.; 1897.27 нояб.; 1901.4 нояб., 27 февр. 1 ш.

для гласных

, бо лічылі, што толькі адукаваны клас можа стаць носьбітам прагрэсу.

Разам з тым яны выступалі за адмену сялянскага самакіравання як аджыўшай саслоўнай

ўстановы, за тое, каб сяляне "зліліся з іншымі саслоўямі на глебе агульных

адміністрацыйных, судовых і іншых устаноў і агульных грамадзянскіх законаў»

Трэба адзначыць, што ліберальныя колы спачувалі агульнадэмакратычным задачам

сацыялістаў, а таму часта супрацоўнічалі з імі. Так, у 1894-1897 гг., калі рэдактарам

"Минского листка" быў К. Зіноў'еў, на старонках газеты з'яуляліся нават артыкулы

сацыялістаў, якія займаліся нелегальнай працай, - А. Багдановіча, С. Грынявцкага, I.

Пляхана, шмат увагі надавалася асвятленню цяжкага становішча сялян і рамеснікаў,

крытыкавалася дзейнасць гарадской думы і г.д.

Сакратар Мінскага сельскагаспадарчага

таварыства Ф. Каменскі, загадчык склада таварыства М. Банкоўскі, інжынер Бехлі,

аграномы Бялецкі, Зяленін, Матвееў, якія складалі ліберальнае ядро гэтай арганізацыі, не

задавальняліся «малымі справамі», каб паступова палепшыць існуючае становішча. Яны не

толькі абмяркоўвалі і крытыкавалі тагачасны стан грамадства, лічачы неабходным

увядзенне дэ-макратычных свабод, але і дапамагал і сацыялістам - захоўвалі нелегальную

літаратуру, давалі памяшканні для сходаў удзельнкаў нарадавольніцкіх гурткоў. Інжынер

Бехлі ўзначальваў механічную арцельную майстэрню, якую стварылі сацыялісты-

нарадавольцы. Калі ў 1887 г. адбылася забастоўка кавалёў і слесараў, то арганізаваць

арцель для звольненых рамеснікаў дапамаглі члены Мінскага таварыства сельскай

гаспадаркі Ф. Каменскі і М.Банкоўскі дабіліся таго, каб таварыства забяспечыла арцель

заказамі для свайго склада сельскагаспадарчых прылад

Ліберальна настроеныя інтэлігенты і чыноунікі спрабавалі працаваць з рабочымі. Так,

у Гомелі яны стваралі гурткі пісьменнасці сярод рабочых. На занятках у гэтых гуртках

чыталі кнігі па агульнай гісторыі, гісторыі культуры, разбіралі творы Г. Бокля, Ч.Даріна,

вучылі рабочых грамаце, геаграфіі, арыфметыцы. Шмат рабілі яны і для росту

грамадзянскай свядомасці рабочых. Так, пры ўдзеле членаў таго ж гомельскага

ліберальнага гуртка рабочыя-муляры Гомеля ў 1894 г. падалі ў рамесную ўправу

петыцыю, у якой патрабавалі заступіцца за іх і вымусіць гаспадара абмежаваць рабочы

дзень 14 гадзінамі

Кансерватыўная плынь. Кансерватыўныя колы Беларусі не лічылі грамадскую

дзейнасць асноўным сродкам дасягнення сваіх мэт. ім здавалася, што дастаткова

сфармуляваць свае ўяўленні аб дзяржаўным парадку, стане саслоўяў, адносінах да

уласнасці і давесці іх да ведама ўрада, які сам паклапоціцца аб прыняцці неабходных мер.

Да таго ж у Беларусі адсутнічалі два-ранскія сходы - цэнтры аб'яднання кансерватыіна

настроенага дваранства. Таму ў 70-90-х гг. XIX ст. кансерватыўная плынь грамадскага

руху праяўлялася галоўным чынам у публіцыстыцы.

Асноўным жаданнем кансерватараў у гэты час становіцца, як адзначаў міністр

унутраных спраў П. Валуеў, «энергічная падтрымка і адбудова два-

_______________________

У гэтым патрабаванні лібералаў супадалі з жаданнямі кансерватараў.

Минский листок. 1888. 10 июня; 1889. 18 июня.

Очерки по истории философской и социологической мысли Белоруссии. Мн., 1973.

С.417; Самбук С. Общественно-политическая мысль Белоруссии во второй половине 19 века.

С.83

Там жа. С. 236,218.

Бухбиндер Н. История еврейского рабочего движения в России. С. 118, 121.

263

ранства і землеўладання, бо без гэтых элементаў, кансерватыўных і здаровых, не

можа існаваць правільна арганізаванае грамадства»

. Важным для іх было і захаванне

саслоўна-карпаратыўных формаў грамадскага жыцця, без якіх наступае парушэнне

грамадскага парадку, а свавольства бюракратыі нічым не абмяжоўваецца

Ідэя саслоўнага дваранскага прадстаўніцтва набывала ў Беларусі своеасаблівыя

адценні. «Землеўладальнік пазбаўлены асноўнага права дваранства: выбіраць

прадстаўнікоў і абаронцаў сваіх саслоўных інтарэсаў, - пісаў у 1875 г. у “Нататках аб

Паўночна-Заходнім краі” былы старшыня барысаўскай і навагрудскай паверачных камісій,

а пазней член валуеўскай Асобай камісіі па справах Паўночна-Заходняга краю.

Прызначэнне прадвадзцеляў дваранства перадае ўсе саслоўныя інтарэсы дваранства ў

залежнасць ад мясцовай адміністрацыі, якая з часу апошняга мяцяжу атрымала значную

перавагу ў Заходнім краі і ставіца крайне не па-сяброўску наогул да ўсіх саслоўных і

маёмасных інтарэсаў дваранства.... цяжка знайсці падтрымку і неабходную абарону ў

бюракратычна згуртаваным адміністрацыйным гуртку»

. Гэта спалучалася з жаданнем

захаваць дваранскую апеку над сялянамі. Кансерватары патрабавалі захавання абшчыны

наўсходзе Беларусі, патрыярхальных адносін у сялянскай сям’і, забароны сямейных

падзелаў, кантролю ці папячыцельства памешчыкаў над сельскімі грамадамі і пазыкова-

ашчаднымі касамі, выступалі супраць перасялення сялян або патрабавалі паставіць яго пад

жорсткі кантроль адміністрацыі. Так, аўтары шматлікіх карэспандэнцый ў губернскія

газеты сцвярджалі, што сяляне не здольны кіраваць сваімі справамі самастойна,

прапаноўвалі ўвесці ў склад валасных судоў памешчыкаў, фабрыкантаў, духавенства

Разам з тым кансерватары з'яўляліся прыхільнікамі шырокага мясцовага

самакіравання, бо былі ўпэўнены, што большасць у іх занялі б «охранительные»

элементы

.Імкненне аслабіць бюракратыю і выкарыстаць канстытуцыю як сродак

легітымацыі традыцыйных носьбітаў улады было характэрна для спроб кансерватараў

распрацаваць асновы рэформы дзяржаўнага ладу. У 1882 г. з прапановай такіх

пераўтварэнняў ананімна выступіў «польскі дваранін і рускі падданы», жыхар «Паўночна-

Заходняга краю» Аўтар праекта прапанаваў «больш ці менш шырокае грамадскае

самакіраванне, арганізаванае такім чынам, каб пераважны ўплыў у ім належаў маёмасным і

інтэлігентным класам»

. У якасці першапачатковых мерапрыемстваў прапаноўвалася

выданне імператарскага маніфеста аб наступленні новай эры, адміністрацыйная

дэцэнтралізацыя. Згодна праекту, канстытуцыя, дараваная імператарам, павіна была б