Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

Выкарыстанне гэтай мадэлі стварала шмат невырашальных праблем для

даследчыкаў гісторыі беларускай нацыі, бо зразумела, што наяўнасці ўсіх неабходных

кампанентаў нацыі ў "чыстым выглядзе" ў XIX ст. у беларусаў не было. Выхад быў

знойдзены ў 60-я гг. XX ст., калі ў навуковым дыскурсе пашырыліся паняцці "этнас" i

"этнічная група". Пануючым у беларускай гістарыяграфіі становіцца ўяўленне аб тым,

што нацыятворчыя працэсы ў Беларусі XIX ст. адбываліся на аснове этнакультурнага

адраджэння i ў выніку "развіцця рыначных, капіталістычных адносін, якія ў сваю чаргу

сталі эканамічнай асновай фарміравання беларускай нацыі"'. Найбольш істотнымі

прыкметамі нацыі вызначаліся: агульнасць эканамічнага жыцця i мовы, a таксама

нацыянальны рух як праяўленне нацыянальнай самасвядомасці

Такім чынам, абазначыўся адыход ад жорсткай фармацыйнай парадыгмы ў

напрамку больш гнуткай тэорыі мадэрнізацыі, заснаванай на вэбераўскім разуменні

традыцыйнага i індустрыяльнага грамадстваў. Нацыя стала разглядацца як інтэгрыраваны

ўнутраным рынкам, сродкамі камунікацыі i культурным развіццём феномен новага часу.

Найбольш адпаведнай такому падыходу азначэння нацыі падаецца дэфініцыя чэшскага

даследчыка М. Гроха. Нацыя, на яго думку, гэта "вялікая сацыяльная група, аб'яднаная на

аснове шэрагу аб'ектыўных узаемаадносін (эканамічных, палітычных, лінгвістычных,

культурных, рэлігійных, геаграфічных, гіста-рычных) i ix суб'ектыўнага адлюстравання ў

супольнай свядомасці. Большасць з ix можа быць узаемазамяняльнымі - некаторыя

адыгрываюць асабліва важную ролю ў працэсе фарміраванпя адной нацыі, а для другой

з'яўляюцца толькі аднымі з фактараў кансалідацыі. Але сярод ix тры з'яўляюцца

незаменнымі: (1) "памяць" аб агульным мінулым...; (2) шчыльнасць лінгвістычных i

культурных сувязяў, якія забяспечваюць больш высокую ступень сацыяльнай камунікацыі

ў межах трупы, чым за яе рамкамі; (3) уяўленне аб роўнасці ўсіх прадстаўнікоў такой

групы"

Абуджэнне гістарычнай памяці. У межах вызначанага падыходу першую фазу

працэсу фарміравання беларускай нацыі можна аднесці на пачатак XIX ст., калі

абуджалася цікавасць да гістарычнай культуры мясцо-

______________

Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1. С. 336.

Там жа. С. 337, 341, 349.

Hrосh М. From National Movement to the Fully Formed Nation: The Nation Building

Process in. Europe// Mapping the Nation. New York; London, 1996. P. 79.

вых этналінгвістычных супольнасцей

. У той час, калі Варшава страчвала моц

дзяржаўнага уплыву на Беларусь, а Пецярбург такую моц у адносінах да яе яшчэ толькі

набіраў, у асяроддзі беларускай шляхты ўмацоўваліся настроі i пачуцці патрыятызму, які

можна назваць "мясцовым".

Важнай праявай такога патрыятызму было захапленне фальклорам, мовай,

звычаямі і традыцыямі простага народа. Імкненне да ix сур'ёзнага вывучэння ляжала ў

аснове дзейнасці і творчасці пісьменнікаў, этнографаў, фалькларыстаў Я. Баршчэўскага,

В. Рэута, В. Дуніна-Марцінкевіча, У. Сыракомлі, Я. Чачота, А. Кіркора, П. Шпілеўскага i

інш. 3 часам многія прыхільнікі, шукальнікі народнай песні пераходзілі да самастойнай

творчасці, выкарыстоўваючы народныя сюжэты, стыль i мову. Сучасная навука разглядае

зварот да фальклорнай спадчыны як важны крок на шляху сцвярджэння нацыянальнай

самасвядомасці, усведамлення свайго гістарычнага аблічча, месца ў свеце.

На гэтай фазе "культурнага накаплення", "залатога часу" лексікографаў,

граматыкаў, філолагаў i літаратараў беларуская мова стала галоўным элементам

нацыянальнай ідэнтычнасці, а нацыянальная ідэя грунтавалася перш за ўсё на

сцвярджэннях аб старажытнасці, спрадвечнасці этнічнай культуры, на імкненні

спраецыраваць існуючыя этнакультурныя межы як мага глыбей у мінулае, ідэнтыфікаваць

продкаў са славутымі народамі, добра вядомымі па старажытных пісьмовых i

фальклорных крыніцах.

Моўны крытэрый быў пакладзены i ў аснову вызначэння этнічных межаў

рассялення беларусаў. Першая спроба ў гэтым належыць вядомаму чэшскаму славісту П.

Шафарыку. Выкарыстаўшы матэрыялы П. Кепена, А. Бадзянскага, 3. Даленгі-

Хадакоўскага, а таксама свае асабістыя даныя, ён склаў карту рассялення славянскіх

народаў. Тэрыторыю кампактнага пражывання беларусаў склалі: Мінская i Магілёўская

губерні (цалкам), большая частка Віцебскай i Гродзенскай i часткова Віленская губерня.

Усяго на гэтых абшарах у той час пражывала 2726,0 тыс. беларусаў, з якіх 2376,0 (87,2 %)

былі праваслаўнымі i каля 350 тыс. (12,8 %) католікамі

. На поўначы мяжа рассялення

беларусаў даходзіла да Люцына, уключаючы Не-вельскі, Веліжскі, Себежскі паветы; на

захадзе - за Беласток, да Вельска. Недахоп звестак не дазволіў Шафарыку вызначыць

дакладную мяжу бела-рускага этнасу на ўсходзе, поўдні і паўночным захадзе, таму на

гэтых напрамках яна была праведзена па былых рубяжах Вялікага княства Літоўскага.

_____________

Біч М.В. Беларускае адраджэнне ў 19 - пачатку 20 стагоддзя. Гістарычныя

асаблівасці, узаемаадносіны з іншымі народамі. Мн., 1993.

Safarik Р. Slowanski narodopis. Praga, 1842. S. 30.

У канцы XVIII - першай палове XIX ст. пачынаюць складвацца эканамічныя

перадумовы фарміравання беларускай нацыі: працэсы урбанізацыі, фарміраванне рынку i

сеткі дарог. У другой палове XIX ст. нацыя творчыя працэсы развіваліся ў яшчэ больш

цеснай сувязі з сур'ёзнымі трансфармацыямі эканамічнага жыцця

. Стварэнне чыгуначнай

сеткі, рост гандлю, пашырэнне рыначных адносін, узмацненне сацыяльнай мабільнасці,

развіццё сродкаў камунікацыі актывізавалі працэсы этнакультурнай кансалідацыі. Калі

канец XVIII - 50-я гг. XIX ст. толькі стваралі эканамічныя ўмовы фарміравання

беларускай нацыі, другая палова XIX ст. забяспечыла эканамічную аснову для

станаўлення, то ў пачатку XX ст. народная гаспадарка Беларусі была ў стане выканаць

ролю эканамічнай складанай часткі нацыянальнай дзяржаўнасці

Рынак не толькі аб'ядноўваў эканамічныя намаганні асобных індывідаў, але i

ставіў апошніх перад неабходнасцю засваення "высокай" (пісьмовай) культуры на

агульнанацыянальнай мове. Аднак у часы, калі "высокая" беларускамоўная культура

толькі нараджалася, ролю моўнага інтэгратара мясцовага соцыуму ў значнай ступені

брала на сябе руская або польская мова. Гэта сур' ёзна дэфарміравала працэс кансалідацыі

беларускага этнасу ў нацыю, спрыяла асіміляцыйным тэндэнцыям. Важныя сацыяльныя

вынікі мела нараджэнне фабрычна-заводскай прамысловасці і чыгуначнай сістэмы.

Адбывалася фарміраванне пралетарыяту i буржуазіі, у тым ліку i яго эліты

прадпрымальнікаў. Пры гэтым у Беларусі дадзеныя сацыяльныя пласты рэкрутаваліся

пераважна з небеларускага паводле этнічнай ідэнтыфікацыі ася-роддзя i з'яўляліся хутчэй

апанентамі, чым удзельнікамі працэсу фарміравання беларускай нацыі. Адсутнасць

дзяржаўных, мытных i нават адміністрацыйных межаў паміж беларускай этнічнай

тэрыторыяй i суседнімі рэгіёнамі мела вынікам тое, што інтэграцыя соцыуму рынкам

адбывалася ў больш шырокіх межах. Яна хутчэй размывала, чым выяўляла

тэрытарыяльныя i сацыякультурныя характарыстыкі патэнцыяльнай беларускай нацыі.

Усе гэтыя працэсы прывялі да актывізацыі нацыянальнага руху. Разам з тым ён набываў

больш папулісцкі характар, што было выклікана рэакцыяй ніжэйшых пластоў

насельніцтва на рэаліі мадэрнізацыі развіцця капіталістычных адносін. Як адзначаў Б.

Андэрсан, прыход нацыяналізму ў сучасным сэнсе слова быў звязаны з палітычным

хрышчэннем ніжэйшых класаў

. Беларускі нацыянальны рух набываў форму лідэрства

інтэлектуа-

______________

Киштымов А. Экономические достижения Беларуси в XIX - начале XX в. //

Гісторыя русі ў еўрапейскім каіггэксце. Мн., 2002. С.22-23.

Киштымов А. Вопросы экономического развития Беларуси и белорусская

национальная идея в начале XX в. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. Nr. 17. Białystok, 2002.

Андерсон Б. Воображаемые сообщества. М., 2001. С. 71.

лаў, якія імкнуліся ўзрушыць сілы народа i скіраваць ix на падтрымку

нацыянальнай ідэі.

У другой палове 50-х гг. XIX ст. у час грамадскага абуджэння ў Расійскай

імперыі назіралася далейшае развіццё беларускага нацыянальна-культурнага руху сярод

інтэлігенцыі Вільні, Мінска, Віцебска (гурткі А. Кіркора, В. Дуніна-Марцінкевіча, А.

Вярыгі-Дарэўскага). Беларускае нацыянальнае пытанне ў сувязі с польскім, літоўскім,

украінскім ставілася на сходках зямляцтваў i гурткоў рэвалюцыйнай моладзі з ліку

ўраджэнцаў заходніх губерняў, якія займаліся ў розных навучальных установах

Пецярбурга. Падаўленне паўстання 1863-1864 гг. i масавыя рэпрэсіі ў адносінах да яго

ўдзельнікаў, жорсткі рэжым выключных законаў надоўга затрымалі развіццё

нацыянальнага руху. На мяжы 70-80-х гг. у вышэйшых установах Пецярбурга i іншых

гарадоў утварыліся гурткі студэнтаў-беларусаў рэвалюцыйна-дэмакратычнага i

ліберальнага кірункаў

. Падпольна, на гектографе яны выдалі шэраг публіцыстычных

твораў, дзе абвяшчалі існаванне беларусаў як "асобнай галіны славянскага племені"

У 1891 г. Ф. Багушэвіч у прадмове да зборніка "Дудка беларуская" сфармуляваў

беларускую нацыянальную ідэю, якая грунтавалася на гістарычнай традыцыі ВКЛ i

асэнсаванні беларускай мовы як вызначальнага індыкатара беларускай нацыі (Беларусь

знаходзіцца там, "дзе наша мова жывець"; "не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не

ўмерлі")

У канцы 90-х гг. сярод навучэнцаў Мінска па ініцыятыве гімназістаў A. i I.

Луцкевічаў утварыўся гурток з мэтай вывучэння Беларусі i распрацоўкі беларускага

нацыянальнага пытання. У 1902 г. В. Іваноўскі і браты Луцкевічы заснавалі "Круг

беларускай народнай асветы i культуры" ў Пецярбургу, дзе яны вучыліся. Зімой 1902-1903

гг. на аснове нацыянальна-культурных гурткоў беларускай моладзі Мінска, Вільні,

Пецярбурга была ўтво-рана Беларуская сацыялістычная грамада (I. i A. Луцкевічы, A.

Пашкевіч, К. Кастравіцкі, A. Бурбіс, В. Іваноўскі, Ф. Умястоўскі). Легальным органам

БСГ стала газета "Наша доля", якая пачала друкавацца ў Вільні з верасня 1906 г. кірыліцай

і лацінкай (адно выданне прызначалася для беларусаў праваслаўных, другое - для

католікаў), але была забаронена ўладамі ў студзені 1907 г. У лістападзе 1906 г. БСГ

пачала выдаваць другую газету - "Наша ніва", якая амаль дзесяцігоддзе з'яўлялася

палітычным і культурным цэнтрам нацыятворчага працэсу. Важную ролю ў развіцці

беларускага нацыянальна-культурнага руху адыграла дзейнасць кнігавыдавецкай суполкі

"Загляне сонца i ў наша аконца", заснаванай у маі 1906 г. у Пецярбургу па ініцыятыве Б.

Эпімаха-Шыпілы.

Менавіта вакол БСГ, "Нашай нівы" і беларускіх выдавецтваў гуртаваліся

нацыянальна свядомыя беларускія сілы. Ідэя дзяржаўнасці Беларусі як гарантыі вольнага

развіцця народа, яго культуры стымулявала творчасць вядучых культурных дзеячаў, такіх,

як Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, Я. Лёсік, А. Гарун, В. Ластоўскі. Важны уклад у

вывучэнне народнай культуры i мовы зрабілі Е. Раманаў, Я. Карскі, М. Нікіфароўскі, М.

Доўнар-Запольскі. Паступова і мэтанакіравана намаганнямі беларускай

______________

Нарысы гісторыі Беларусі.Ч.1. С 349-354.

Публицистика белорусских народников. Мн., 1983. С. 19-56, 68-71,81-85,120-121.

Багушэвіч Ф. Творы. Мн., 1991. С.17.

Нарысы гісторыі Беларусь Ч. 1. С. 435.

інтэлігенцыі, у першую чаргу пісьменнікаў і публіцыстаў, стваралася навуковае

беларусазнаўства

Беларуская нацыянальная ідэя вызначала i культурна-асветніцкую дзейнасць

інтэлігенцыі, якая актывізавалася пасля рэвалюцыі 1905-1907 гг. Дзякуючы яе намаганням

з'явіліся беларускі тэатр i друк. У 1908-1914 гг. выйшлі ў свет 77 беларускіх кніг агульным

тыражом 226 600. У гэты ж час дзейнічала шэсць беларускіх выдавецтваў

. У пачатку XX

ст. з'явілася знач-ная колькасць тэкстаў, якія стварылі канон нацыянальнай культуры, i

было сфарміравана ўласнае бачанне гісторыі народа

Такім чынам, на рубяжы ХІХ-пачатку XX ст. практычна склаўся ўвесь

“будаўнічы набор” беларускай нацыі. Аднак некаторыя яго элементы пакуль толькі

пазначылі сваю прысутнасць i існавалі хутчэй як патэнцыял, не выяўляючы ў поўнай

меры ні свае магчымасці, ні рэальную сілу ў будучым. Сваю ролю тут адыгралі і

палітызацыя канфесіянальных падзелаў (праваслаў'я i каталіцтва), i канфлікт буйных

палітычных сіл - польскага i расійскага нацыяналізму. Прычым за апошнім стаяла моц

Расійскай імперыі, для якой фарміраванне беларускай (як i ўкраінскай) нацыі ўяўлялася

крайне непажаданым, бо ставіла пад пагрозу адзінства яе этнакультурнага ядра. Усё гэта

ўскладняла працэс ідэнтыфікацыі лакальнай супольнасці. „Вобраз ідэальнай Айчыны

ўяўляў сабой складаную ідэалагічную канструкцыю. Ён уключаў - у болын ці менш

утапічным ключы - сацыяльныя i палітычныя адносіны, якія павінны былі зрабіць Радзіму

шчаслівай, а таксама вызначылі „правільныя", „справядлівыя" параметры гэтай Айчыны,

г. зн. якой павінна быць нацыянальная тэрыторыя i хто павінен на ёй жыць", - заўважае

А.Мілер

. Да таго ж этнічныя i культурныя характарыстыкі беларусаў нярэдка станавіліся

аб'ектам дыскусій нацыянальньгх актывістаў.

На рубяжы ХІХ-ХХ стст. беларуская нацыянальная ідэя канкурыравала з

канцэпцыямі заходнерусізму i краёвасці, кожная з якіх стварыла сваю іерархію

ідэнтычнасцей i каштоўнасцей.

Сутнасць заходнерусізму можна вызначыць наступнымі словамі М. Каяловіча:

"Расійскі народ складаецца з трох пляменьняў: вялікарусаў, маларосаў i беларусаў. Гэта -

факт расійскагажыцця; даўно ён існуе, і, безумоўна, будзе існаваць далей, пакуль у Расіі

будзе просты народ... Усе мы, расійскія інтэлігенцкія людзі, навучаліся размаўляць i

размаўляем адной i той самай літаратурнай расійскай мовай... Бязглузда было б нам

дзяліцца на племянныя групы. A тым больш праводзіць гэты падзел у народ"

. Сутнасным

элементам гэтай канцэпцыі з'яўлялася таксама упэуненасць у тым, што палітычная

незалежнасць Беларусі - гэта шкодная утопія

У канцы 1912 г. у вьтданнях "Kurier Krajowy"i "Вечерняя газета", якія знаходзіліся

пад кантролем віленскага беларускага кола (браты A. i I. Луцкевічы, В. Ластоўскі i інш.),

была сфармулявана ідэя палітычнай нацыі, з'яўленне якой звязана таксама з феноменам

так званай краёвасці.

______________

Філякоў У. "Падымайся з нізы, сакаліная сям'я...". Пра станаўленне

нацыянальнай самасвядомасці беларусаў // Беларуская думка. 1993. 2. С. 60-64.

Нарысы гісторыі Беларусь Ч. 1. С. 432.

Токць С. Нацыятворчыя працэсы на Гарадзеншчыне ў 19 - пачатку 20 ст. у

святле тэорыі мадэрнізацыі // Гістарычны альманах. Т. 6. Гародня, 2002. С. 130-152.

Миллер А.О. О дискурсивной природе национализма// Pro et Contra. 4. С.145.

Цыт. па: Цьвікевіч А. "Западно-руссизм". Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі

на Беларусі ў XIX i пачатку XX в. С.199-200.

Коялович М. Лекции по истории западной России. М. 1884; Ён жа. История

русского самосознания. М. 1893; i інш.

Асноўным пастулатам краёвай ідэалогіі было сцвярджэнне, што ўсе карэн-ныя

народы Беларуска-літоўскага краю ўтвараюць адзіную нацыю, да якой належыць кожны,

хто адчувае сябе грамадзянінам краю, незалежна ад сацыяльнага паходжання i культурнай

арыентацыі. Першымі з прапагандай краевых поглядаў выступілі Р. Скірмунт, К.

Скірмунт, М. Ромэр i інш. Як сцвярджае А. Смалянчук

, кіраўнікі беларускага руху (браты

A. i I. Луцкевічы i В. Ластоўскі) не толькі прынялі гэту ідэю, але i актыўнаяе

прапагандавалі. А. Луцкевіч спадзяваўся, што папулярызацыя ідэі палітычнай нацыі на

польскай i рускай мовах паспрыяе далучэнню да беларускага руху як русіфікаваных, так i

паланізаваных беларусаў.

Адным з актаў супрацоўніцтва краёўцаў было ўтварэнне ў канцы 1915 г. у

акупіраванай немцамі Вільні Часовай Рады Канфедэрацыі Вялікага княства Літоўскага.

Гэта арганізацыя аб'ядноўвала дзеячаў розных нацыянальна-культурных рухаў, a

ініцыятыва яе стварэння належала беларусам. Аднак выпрабавання часам яна не

вытрымала. Абвастрэнне міжэтнічных адносін (асабліва польска-літоўскіх) i

радыкалізацыя беларускага руху, якая адбылася пасля Лютаўскай рэвалюцыі, знішчылі

падмурак Канфедэрацыі. Адрадзіўшыся ў 1917 г., Беларуская сацыялістычная грамада

ўспрымала беларускі этнас як сялянска-рабочы, прадстаўнікам іншых колаў амаль немаг-

чыма было заваяваць давер сацыялістаў. Аднак ідэя дзяржаўнасці гістарычнай Літвы яшчэ

ў 1917 г. дамінавала ў беларускім руху на захад ад лініі фронту. Такім чынам, у пачатку

XX ст. ідэя палітычнай нацыі не стала падмуркам беларускага руху, хаця вельмі актыўна

выкарыстоўвалася беларусамі.

Суіснаванне канфліктуючых уяўленняў аб гістарычным лесе белару-скай нацыі

вызначала ў гэты перыяд логіку i тэмпы фарміравання нацыя-нальнай свядомасці i шырэй

- нацыянальнай кансалідацыі. Паміж моман-там, калі нацыя была "ўяўлена"

прадстаўнікамі эліты, i момантам, калі адпаведная гэтаму нацыянальная ідэнтычнасць

зацвердзілася сярод супольнасці i атрымала палітычнае афармленне, прайшоў пэўны час,

што спарадзіла меркаванні асобных даследчыкаў аб "замаруджаным" развіцці бела-рускай

нацыі. Трэба адзначыць, што ў другой палове XIX ст. беларускі нацыяналізм толькі

ўсталёўваўся як мабілізацыйны рэсурс палітычнага дзеяння ў барацьбе з іншымі, як

старымі (рэлігійны i дынастычны), так i новымі (класавая барацьба) формамі палітычнага

дыскурса. Толькі з часу падзей 1917 г. праблемы Беларусі як асобнай этнатэрытарыяльнай

адзінкі ("беларускае пытанне") выносяцца ў цэнтр грамадскай барацьбы. Менавіта гэты

час стаў лёсавызначальным для нацыянальна-культурнай ідэнтыфікацыі беларускага

этнасу i яго палітычна-дзяржаўнага самавызначэння

Рэвалюцыя стварыла шырокія магчымасці для разгортвання i арганізацыйна-

палітычнага афармлення беларускага нацыянальнага руху. У канцы сакавіка 1917 г. у

Мінску быў створаны Беларускі нацыянальны камітэт, заменены ў ліпен'і Цэнтральнай

радай беларускіх арганізацый, якая ў кастрычніку была пераўтворана ў Вялікую

Беларускую раду. Пачалі ўзнікаць новыя нацыянальныя партыі i арганізацыі - Беларуская

народная партыя сацыялістаў, Беларуская народная грамада, Хрысціянска-дэмакратычная

злучнасць беларусау. Аднак у ходзе расійскіх рэвалюцый 1917 г. не ўдалося дасягнуць

такога вырашэння беларускай праблемы, якое ў пайбольшай ступені адпавядала б

інтарэсам насельніцтва краю

____________

Смалянчук А. Паміж краёвасцю i нацыянальнай ідэяіі. Польскі рух на беларускіх

i літоўскіх землях. 1864-1917. Гродна, 2001.

Рудовіч С. С. Час выбару. Праблема самавызначэ.чня Беларусі ў 1917 годзе. Мн.,

2001. С. 6.

Там жа.

РАЗДЗЕЛ I

БЕЛАРУСЬ НА СХІЛЕ ФЕАДАЛЪНА-ПРЫГОННІЦКАЙ ЭПОХІ (канец

ХVШ - 50-я гг. XIX ст.)

ГЛАВА 1

ПАЛІТЫЧНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ У СКЛАДЗЕ РАСІЙСКАЙ

ІМПЕРЫІ

1. Новыя органы i рэжым улады

Адміністрацыйна-тэрытарыялыіы падзел. Яшчэ да канчатковага падпісання

дакументаў аб падзелах Рэчы Паспалітай Кацярына II ажыццяўляла меры, скіраваныя на

папярэднюю падрыхтоуку новых зямель да адмiнiстрацыйных перамен па ўзору Расійскай

імперыі. Аб гэтым сведчыць шэраг дакументаў 1772,1792,1794 гг.

Для правядзення такіх

перамен на пасады генерал-губернатараў і губернатараў прызначаліся ваенныя. Яны маглі

разлічваць на падтрымку расійскіх войскаў, якія ўжо знаходзіліся на тэрыторыі Беларусі i

Літвы. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. да Расійскай імперыі былі

далучаны паўночна-ўсходнія землі Беларусі, што раней уваходзілі ў склад Полацкага,

Віцебскага i Мсціслаўскага ваяводстваў. Новая тэрыторыя ўвайшла ў склад Пскоўскай

(Пскоўская, Велікалуцкая, Дзвінская, Полацкая правінцыі) i Магілёўскай (Магілёўская,

Аршанская, Рагачоўская, Віцебская правінцыі) губерняў, якія былі аб'яднаны ў генерал-

губернатарства. Губернскімі гарадамі сталі Магілёў i Апочка

. Але Апочка быў невялiкім

горадам, таму губернскае праўленне неўзабаве перанеслі ў Полацк. У 1775 г. было

прынята "Устанаўленне кіравання губерняў Усерасійскай імперыі". Згодна з ім Расійская

імперыя падзялялася на губерні, якія iнакш называліся намесніцтвамі, з колькасцю

насельніцтва ад 300 тыс. да 400 тыс. чалавек мужчынскага полу. Губерні, у сваю чаргу,

дзяліліся на паветы з насельніцтвам ад 20 тыс. да 30 тыс. чалавек мужчынскага полу

. У

жніўні 1776 г. замест Пскоўскай была заснавана Полацкая губерня (з аддзяленнем яе ад

велікарускіх правінцый). Магілёўская ж губерня пакідалася без змен. Вясной 1777 г. гэтыя

губерні былі падзелены на паветы. У склад Магілёўскай губерні ўвайшлі Магілёўскі,

Чавускі, Старабыхаўскі, Аршанскі, Бабінавіцкі, Сенненскі, Мсціслаўскі, Чэрыкаўскі,

Копыскі, Клімавіцкі, Рагачоўскі i Беліцкі паветы, у склад Полацкай - Полацкі, Дрысенскі,

Себежскі, Невельскі, Дынабургскі, Рэжыцкі, Люцынскі, Веліжскі, Гарадоцкі i Суражскі

паветы. У сувязі з гэтым мястэчкі Дрыса, Люцын, Сураж, Чавусы, Копысь, Бабінавічы,

Клімавічы i Беліца атрымалі статус гара-

___________

Полное собрание законов Российской империи с 1649 г. (далей - ПСЗРИ). СПб.,

1830. ~ XIX. С. 507,511,531; Т.ХХШ. С. 388,389,572-574,595.

ПСЗРИ.Т.Х1Х.С602

Там жа. С. 234-271.

доў і сталі павятовымі цэнтрамі. 3 1778 г. Магілёўская i Полацкая губерні

называліся намесніцтвамі

Для ўладкавання межаў губерняў, a таксама ў ваенных i гаспадарчых мэтах

узнікла неабходнасць правядзення ix апісання, вымярэння i картаграфавання. На працягу

1772-1774 гг. былі складзены два камеральныя апісанні: агульнае - на далучаную

ўсходнебеларускую тэрыторыю i спецыяльнае - на казённыя вёскі. Агульнае апісанне дало

адміністрацыі губерняў статыстычную характарыстыку тэрыторыі, а спецыяльнае -

вызначыла зямельны фонд, які з'яўляўся крыніцай даходаў для казны, а таксама мог быць

выка-рыстаны для падараванняў

. У 1783-1785 гг. у Магілёўскай i Полацкай губернях

было праведзена генеральнае межаванне, якое скасавала папярэднія правы на валоданне

зямлёй i дакументальна афармляла правы новай улады на далучаныя землі

У 1793 г., пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай, да Расіі, акрамя ўкраінскіх,

адышлі наступныя беларускія землі: рэшткі Полацкага ваяводства (на левым беразе

Заходняй Дзвіны), Віцебскага і Аршанскага паветаў Віцебскага ваяводства; Мінскі,

Мазырскі - Мінскага ваяводства; частка Рэчыцкага павета (па правым беразе Дняпра);

усходнія часткі Навагрудскага i Слонімскага ваяводстваў; Сініцкі павет Слуцкага княства;

усходнія часткі Браслаўскага i Ашмянскага паветаў - Віленскага i Пінскі павет Брэсцкага

ваяводстваў. Указам ад 13 красавіка 1793 г. рэшткі Полацкага ваяводства былі далучаны

да Полацкага намесніцтва, a ўсе землі ад яго мяжы да р. Бярэзіны - да Магілёўскага;

Мазырскі павет быў далучаны да Чарнігаўскай гу-берні, а на астатняй тэрыторыі ўтворана

Мінская губерня

Указам Сената ад 3 мая 1793 г. генерал-губернатару Ц.Туталміну было загадана

заснаваць Мінскае намесніцтва ў складзе акруг: Мінскай, Віцебскай, Пастаўскай,

Докшыцкай, Дзісенскай, Барысаўскай, Ігуменскай, Бабруйскай, Мазырскай, Давыд-

Гарадоцкай, Пінскай, Нясвіжскай i Слуцкай

У сувязі з падаўленнем паўстання 1794 г. i канчатковым, трэцім падзелам Рэчы

Паспалітай Кацярына II загадала ліфляндскаму, эстляндскаму i літоўскаму генерал-

губернатару князю М.Рэпніну падзяліць рэшткі Вялікага княства Літоўскага на тры часткі

з цэнтрамі ў Вільні, Гродне i Коўне (або ў Кейданах). Кожная з гэтых частак была

даверана камандзірам карпусоў, якія, у сваю чаргу, даручылі кіраванне паветамі

камандзірам сваіх палкоў. Апошнія павінны былі наладзіць сувязі з мясцовым

насельніцтвам праз спецыяльных камісараў

У чэрвені 1795 г. у Гродне быў створаны часовы орган кіравання тэрыто-рыяй

Літвы i Заходняй Беларусі - Вярхоўнае праўленне Літвы. Яго структуру складалі чатыры

аддзяленні: казённае (кіраўнік - палкоўнік I. Фры-зель), крымінальнае (брыгадзір I.

Русакоў), грамадзянскае (надворны са-

___________

Рубинштейн С.Ф. Хронологический указатель указов и правительственных

распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и Малороссии за 240 лет, с

1652 по 1892. Вильно, 1897. С.120,122.

Анішчанка Я.К. Камеральнае апісанне - крыніца па сацыяльна-эканамічнай

гісторыі Усходняй Беларусі (1772-1774 гг.) // Весці Акадэміі навук БССР. Сер. грамад.

навук. 1988 № 3. С.77.

Анішчанка Я.К. Генеральнае межаванне на Беларусі. Мн., 1996. С. 13, 14, 132.

ПСЗРИ. Т. XXIII. СПб., 1830. С.419.

Там жа. С. 427.

Там жа. С. 573.

ветнік Н.Волкаў) i эканамічнае (прэм'ер-маёр Літке)

. Гэты папярэдні этап у

кіраванні новымі землямі быў неабходны для ix уніфікацыі з расійскімі, што складала

цалкам акрэсленую праграму ўнутранай палітыкі Кацярыны II.

14 снежня 1794 г. было загадана падзяліць новадалучаныя землі на Віленскую i

Слонімскую губерні i скласці штаты прысутніцкіх месцаў паводле "Устанаўлення для

кіравання губерняў Усерасійскай імперыі" 1775 г. У жніўні 1796 г. губерні перайменаваны

ў намесніцтвы: Віленскае ў складзе 11 паветаў (Віленскага, Завілейскага, Трокскага,

Браслаўскага, Ашмянскага, Ковенскага, Упіцкага, Вілкамірскага, Цельшаўскага,

Расіенскага i Шавельскага) i Слонімскае - васьмі паветаў (Слонімскага, Навагрудскага,

Гродзенскага, Ваўкавыскага, Лідскага, Брэсцкага, Кобрынскага, Пружанскага)

Такі падзел праіснаваў толькі да канца 1796 г., калі Павел I правёў новую

адміністрацыйна-тэрытарыяльную рэформу. Указам ад 12 снежня 1796 г. на тэрыторыі

Беларусі і Літвы былі створаны наступныя губерні: Беларуская (яна аояднала Магілёўскае

i Полацкае намесніцтвы), Мінская (з далучаным да яе Рэчыцкім паветам) i Літоўская (у яе

склад увайшлі Слонімскае i Віленскае намесніцтвы)

3-за таго, што кіраваць вялікімі па памерах губернямі было нязручна, Аляксандр I

у 1801 г. увёў новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел. Згодна з ім Беларуская

губерня была падзелена на Магілёўскую i Віцебскую (абедзве губерні ўвайшлі ў склад

Беларускага генерал-губернатарства); Л ітоўская - на Віленскую i Гродзенскую губерні

(увайшлі ў склад Л ітоўскага ваеннага губернатарства)

Органы кіравання ў губернях i паветах. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай i

ўключэння беларуска-літоўскіх зямель у склад Расійскай імперыі царскі ўрад пачаў

распаўсюджваць на ix сваю сістэму мясцовага дзяржаўнага кіравання. Яна стваралася па

аналогіі з расійскімі губернямі. Галоўнай асобай у губернях быў генерал-губернатар, які

лічыўся на-меснікам цара i ўзначальваў мясцовую адміністрацыю падпарадкаваных яму

тэрыторый. У час знаходжання ў Пецярбургу ён засядаў у Сенаце, у тым дэпартаменце, да

якога адносіліся справы яго губерні. Фактычна генерал-губернатар быў надзелены

неабмежаванымі паўнамоцтвамі. Яму падпарадкоўваліся вайсковыя i грамадзянскія

губернатары (або правіцелі).

У абавязак грамадзянскага губернатара, які камандаваў мясцовым гарнізонам,

уваходзіў нагляд за зборамі падаткаў, рэкрутаў, ходам следства, заключэннем казённых

падрадаў i паставак, падтрыманнем грамадскага парадку i інш.

Персанальны склад

вышэйшай адміністрацыі набіраўся з рускіх саноўнікаў i чыноўнікаў. Аднак канчатковае

рашэнне прымаў генерал-губернатар, таму ўлада грамадзянскіх губернатараў ў канцы

XVIII - першай палове XIX ст. была даволі абмежаванай. Да таго ж адбываліся ix частыя

персанальныя змены.

У кожнай губерні, як, дарэчы, i выканаўчы орган, дзейнічала губернскае праўленне

ў складзе "общего присутствия" i канцылярыі. Гаспадарчай i рінансавай справай кіравала

казённая палата, якую ўзначальваў віцэ-губер-

___________

ПСЗРИ. Т. XXIII. С.574; Милютин Д.М. Гродно в 1794, 1795 и 1796 г. Гродно,

1905. С.64.

ПСЗРИ.Т. XXIII. С.845,922.

ПСЗРИ. Т. XXIV. СПб., 1830.. С.229.

Псторыя Беларускай ССР: У 5 т. Мн., 1972. Т.1.С.447,448.

Григорьев В. Реформы местного управления при Екатерине II (Учреждения о

губерниях 7 ноября 1775 г.). СПб., 1919. С.214.

натар. Яна займалася раскладам i зборам падаткаў, кіраваннем і наглядам за

казеннай маёмасцю. У губернях дзейнічалі і такія органы кіравання, як рэкруцкія ўправы,

прыказ грамадскай апекі, межавая кантора i інш

Галоўным органам павятовай улады лічыўся ніжні земскі суд, які адначасова

выконваў адміністрацыйна-паліцэйскія і судовыя функцыі. Узначальваў яго земскі

спраўнік. У адрозненне ад расійскіх губерняў, ён не выбіраўся, a прызначаўся Сенатам. У

склад суда ўваходзілі два-тры засядапелі. прызначаныя ад дваран. Ніжні земскі суд сачыў

за падтрыманнем паў павеце, забяспечваў своечасовую выплату жыхарамі падаткаў і

выканання імі розных павіннасцей

Паміж указам аб стварэнні губерняў i прызначэннем генерал-губерната-раў і

губернатараў праходзіў час (ад года да двух), за які адміністрацыі па-трэбна было

падабраць чыноўнікаў, правесці сходы па выбару кандыдатаў на саслоўныя пасады. Не

давяраючы мясцовым жыхарам, улады нярэдказа-прашалі чыноўнікаў з расійскіх і

маларасійскіх губерняў. Так, у 1795 г. у мінскіх губернскіх установах працавала па восем

чалавек з Архангельскага i Аланецкага намесніцтваў, адзін - з Цвярскога i два - з

Магілёўскага

. У1796 г. віленскі і слонімскі генерал-губернатар князь М.Рэпнін

прызначыў на кан-цылярскія пасады чыноўнікаў і студэнтаў з Маларосіі. Але прыезжыя

службоўцы нядоўга заставаліся ў краі, дзе для ix усё было чужое - мова, звычаі, вера i дзе

да ix дрэнна ставілася мясцовае насельніцтва.

У сувязі з недахопам рускіх чыноўнікаў Кацярына II дазваляла прызна-чаць на

адміністрацыйныя пасады ў новаўтвораных губернях мясцовых жыхароў. Чыноўнікаў

неабходна было "выбіраць з тых, хто непахіснай вер-насці, пры валоданні ўласнасцю i

пры іншых якасцях мелі чыны польскія" .

Мясцовая шляхта атрымала правы выбіраць сваіх прадстаўнікоў у opraны

мясцовага кіравання i суда, аналагічныя з правамі расійскага дваранства. На беларуска-

літоўскія губерні таксама была распаўсюджана расійская (уведзеная яшчэ Пятром I) 14-

класная сістэма чыноў i рангаў.

У канцы XVІІІ ст. у беларускіх гарадах налічвалася больш за 1,9 тыс. служачых

грамадзянскіх устаноў (каля 1,5 % ад агульнай колькасці гараджан)

. У адрозненне ад

праваслаўных рускіх чыноўнікаў - выхадцаў з розных саслоўяў (дваран, мяшчан,

духавенства) мясцовыя ўраджэнцы былі толькі дваранамі i ў асноўным католікамі. Пры

гэтым памеснае дваранства імкнулася пазбягаць канцылярскай службы, якую лічыла

справай неганаровай, а чын атрымлівала за ваенную службу ці выбраныя дваранскія

пасады

Змены ў судовай сістэме. На далучанай тэрыторыі ў якасці судовага

заканадаўства працягваў дзейнічаць Статут ВКЛ 1588 г., які быў перакладзена па загаду

генерал-пракурора Сената А.Вяземскага ў 1780 г. на рускую мову

. Для найвышэйшай

апеляцыі ў 1774 г. пры юстыц-калегіі ліфляндскіх, эстляндскіх i фінлядскіх спраў Сената

быў створаны Беларускі дэпартамент, які праіснаваў да 1780 г. Да гэтага часу вышэйшай

апеляцыйнай уста-

__________

Żytkowicz L. Rządy Repnina na Litwie w latach 1794-97. Wilno, 1938. S.159-162.

Юхо Я.Л. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы i права Беларусі. Мн., 1992. С.242,

243.

Смородскйй А.П. Столетие Минской губернии. 1793-1893. Мн., 1893. С.56.

Там жа. С.26.

Лютый A.M. Социально-экономическое развитие городоп Белоруссии в конце

XVIII -первой половине XIX века. Мн., 1987. С.56.

ЗайончковскийП.А Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в.

М., 1987. С27.

АнішчанкаА.К. Прававы статус беларускіх земляў у палітыцы адміністрацыі

Кацярыны II // Весці Акадэміі навук Беларусі. Сер. гуманітар. навук. № 2.1994. С.64, 65.

новай у ВКЛ быў Галоўны Літоўскі трыбунал, які знаходзіўся ў Вільні. З далучэннем да

Pacii Вільні трыбунал быў скасаваны. Аднак ад часоў ВКЛ заставалася яшчэ шмат

незакончаных спраў. Таму ў канцы 1796 г. для таго, каб ix завяршыць, быў створаны

Грамадзянскі дэпартамент старых літоўскіх спраў

. У лютым 1797 г. быў заснаваны

Галоўны літоўскі суд, які распаўсюджваў сваю дзейнасць на Літоўскую губерню. Ён

ажыццяўляў кантроль за дзейнасцю грамадзянскага i крымінальнага судаводства

ніжэйшых судоў і таксама з'яўляўся апеляцыйнай інстанцыяй для магістратаў i ратуш.

Пасля губернскай рэформы 1801 г. галоуныя суды былі адкрыты ў кожнай губерні ў

складзе крымінальнага i грамадзянскага дэпартаментаў.

Паводле "Устанаўлення..." 1775 г. на новадалучаных землях уводзіліся павятовыя

суды ca шляхецкай апекай, у губернях - верхнія земскія суды для шляхты; ніжэйшыя i

верхнія расправы для вольных сялян; гарадавыя i губернскія магістраты. Акрамя таго, у

губернскіх гарадах былі крымінальная і грамадзянская палата i губернскі пракурор, які

кантраляваў ix дзейнасць

. Расійскі ўрад адмяніў на тэрыторыі смяротнае пакаранне i не

дазваляў судам разглядаць справы тых асоб, якія не мелі ў паветах нерухомай маёмасці.

Замест земскіх судоў спачатку ва Усходняй Беларусі, а потым у іншых губернях

былі створаны губернскія i правінцыяльныя земскія суды, якія з 1773 г. пачалі называць

павятовымі. У далейшым ім былі перададзены i функцыі гродскіх судоў (пасля ix

скасавання). Падкаморскія суды, скасаваныя ў 1772 г. ва Усходняй Беларусі, а на астатніх

тэрыторыях у 1795 г., былі адноўлены Паўлам 1 у 1797 г. i праіснавалі да 1832 г.

Даўжэй за ўсё ў беларуска-літоўскіх губернях ca старой судовай сістэмы

пратрымаліся гродскія (у Віцебскай, Магілёўскай i Мінскай губернях да 1795 г., у

Віленскай і Гродзенскай да 1831 г.), кампрамісныя і эксдывізор-ска-таксатарскія суды (да

1840 г.).

Спалучэнне бюракратычнага i саслоўнага элементаў у мясцовым кіраванні

найбольш яскрава выявілася ў судовай сістэме. У рад прызначаў на па-сады ў губернскіх i

павятовых судовых установах толькі саветнікаў і канцылярскіх чыноўнікаў. Усе астатнія

пасады замяшчаліся па выбару дваранства. Аднак пры гэтым урад пільна сачыў, каб на

пасады суддзяў, спраўнікаў, засядацеляў выбіраліся асобы, верныя расійскай уладзе.

У канцы XVIII - першай трэці XIX ст. у беларуска-літоўскіх губернях сістэма

судаводства захавала пэўныя адрозненні ад расійскай. У грамадзянскім судаводстве

дзейнічалі нормы Статута ВКЛ, сеймавых канстытуцый, а справаводства вялося на

польскай мове. Крымінальнае ж судаводства ажыццяўлялася згодна з агульнаімперскімі

законамі i на рускай мове. І гэта нягледзячы на заяўленне расійскіх улад, што "суд i

расправа ўнутраных тых правінцый, у асабістых справах, могуць правадзіцца па іх законах

і звычках, і ix мовай, ва ўсіх тых выиадках, якія не датычацца ўлады нашай " .

Адносіны да шляхты. У Рэчы Паспалітай шляхта была самым прывілеяваным

саслоўем. Яна перыядычна збіралася на сеймікі, на якіх выпрацоўвала і адстойвала свае

мясцовыя інтарэсы перад цэнтральнымі ўладамі, выбірала і зацвярджала кандыдатаў на

адміністрацыйныя пасады, вызначала памеры добраахвотнага абкладання. Праз сваіх

прадстаўнікоў

____________

Сборник документов, касающихся административного устройства Северо-

Западного края при императрице Екатерине II (1792 - 1796). Вилыю, 1903. C.XXXV1,

CXXXVII.

ПСЗРИ. Т .XIX. С.239,240, 243,246.

Там жа. С.509.