Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

раскрываецца нацыянальная спецыфіка айчыннай літаратуры, яе роля i значэнне ў

паглыбленні грамадскай свядомасці, выхаванні нацыянальнага самаадчування,

патрыятызму i гуманізму, паказаны ўвесь патэнцыял беларускай духоўнай культуры ў

галіне мастацкага слова, яе

_____________

Канфесіі на Беларусі (канец XVIII - XX ст.); Яноўская В.В. Хрысціянская царква ў

Беларусі ў 1863-1914 гг.; Блинова Т. Б. Иезуиты в Белоруссии. Мн., 1990; Марозава С.

Уніяшая царква ў культурна-гістарычным развіцці Беларусі (1596-1839). Гродка, 1996;

Яна ж. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1569-1839 гады);

Горизонтов Л. Е. Парадоксы имперской политики: поляки в России и русские в Польше.

М., 1999; Смалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы ў рэвалюцыі 1905-1907 гг. Гародня, 2000;

Гарбацкі А.А. Стараабрадніцтва на Беларусі ў канцы XVII - пачатку XX ст. Брэст, 1999;

Снапкоўская С.В. Адукацыйная палітыка i школа на Беларусі ў канцы XIX - пачатку XX

ст. Мн., 1998; Забаўскі ММ. Грамадска-палітычная барацьба ў Беларусі ў ходзе выбараў i

дзейнасці Расійскай Дзяржаўнай думы I-IV склгканняў (1906-1917 гг). Мн., 2000;

Шимукович С.Ф. Деятельность благотворительных учреждений по социальной защите

населения Беларуси (90-е гг. XIX в. - июль 1914 г.): Автореф. дис. ... канд. ист. наук. Мц,

2000; Филатова Е.Л. Конфессиональная политика царского правительства в Беларуси.

1772-1860 гг.: Автореф. дис. ... канд. ист. наук. Мн., 2001.

Василевич В. Историческое обозрение монастырей Минской епархии. Дис. ...

канд. богословия. Жировицы, 2000; Иеродиакон Павел. Монастыри Могилевской епархии.

Жировицы, 1998; Завалънюк У. Каталщю касцёл у Беларусі ў XX ст. // Беларуси

гістарычны часопіс. 2000. №4. С. 37- 43.

Полное собрание исторических сведений о всех бывших в древности и ныне

существующих монастырях и примечательных церквах в России. М., 2000; Смолич И.К.

История русской церкви. 1700-1917. Ч. 2. М., 1997.

Kumor В. Ustrój i organizacja kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej. 1772-

1918. Kraków, 1980; Litak S. Kósciol łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Lublin,

1996; Gach P.P. Kasaty zakonów na ziemiach dawniej Rzeczypospolitej i Śląska. 1773-1914.

Lublin, 1984.

Живописная Россия. Т.3.4.1. Литовское Полесье. 4.2. Белорусское полесье. СПб.,

1882.

Дробов Л.М. Беларускія мастакі XIX ст. Мн., 1971; Ёнжа. Живопись Белоруссии

XIX -начала XX в. Мн., 1974; Чантурия В.А. Архитектурные памятники Белоруссии. Мн.,

1982; Кацер М.С. Изобразительное искусство Белоруссии дооктябрьского периода. Мн.,

1969; Яніцкая ММ. Беларускае мастацкае шкло: XIX - пачатак XX ст. Мн., 1984;

Псторыя беларускага мастацтва: У 6 т. Т.З. Канец XVIII - пачатак XX ст. Мн., 1989.

ідэйна-эстэтычнае багацце i непаўторнасць

. Асобна трэба адзначыць "Гісторыю

беларускай літаратуры XX ст." у чатырох тамах. Першы том

выдання ахоплівае пачатак

мінулага стагоддзя. Дзякуючы новым падыходам, творчаму пераасэнсаванню спадчыны

папярэднікаў, аўтары паказалі, што беларуская літаратура ўнесла істотны уклад у працэс

пераходу ад сістэмы этнічных уяўленняў да сучаснага мыслення, абумоўленага дынамікай

жыцця, актыўным умяшаннем працоўных мае у ход гісторыі, і тым самым вызначыла

шляхі фарміравання нацыянальнай свядомасці ў айчыннай літаратуры, руху яе да

вышэйшай фазы - нацыянальнай ідэі. I хоць у асноўнай масе ў творчасці асобных паэтаў з

народа беларуская літаратура яшчэ толькі падыходзіла да гэтага вышэйшага рубяжа,

інтуітыўна ў вобразах роднай прыроды, сялянскага побыту, роздумах аб жыцці, яна

заклала трывалыя пачаткі гэтай ідэі, вызначальныя прынцыпы яе фарміравання, якія

атрымалі пасля развіццё і канкрэтызацыю ў творчасціЯ. Купалы.Я. Коласа, М.

Багдановіча, М. Гарэцкага, В. Ластоўскага і іншых аўтараў у наступныя дзесяцігоддзі XX

ст.

Драматургія пачатку мінулага стагоддзя дала штуршок зараджэнню i развіццю

нацыянальнага тэатра. Дэталёва прааналізаваны працэсы фарміравання i развіцця

беларускага тэатральнага i музейнага мастацтва ў шэрагу грунтоўных даследаванняў

Гаворачы пра развіццё айчыннай культуры ў XIX ст. i асабліваў пачатку XX ст.,

нельга не адзначыць ролю газеты "Наша ніва" - свсеасаблівай энцыклапедыі эпохі

нацыянальнага станаўлення i культурна-асветнага руху. Роля гэтага выдання i цесна

звязаная з ім праблема нацыянальнага i культурнага развіцця Беларусі як адна з самых

вострых у грамадска-палітычным жыцці пачатку XX ст. атрымала неадназначную

інтэрпрэтацыю навукоўцаў. У жорсткай палеміцы скрыжаваліся меркаванні абаронцаў і

праціўнікаў права народа на вольнае культурнае развіццё. Даследчыкі гэтага пытання

прыбягалі або да празмернай ідэалізацыі, або да замоўчвання асобных гістарычных фактаў

i падзей таго часу. Вялікую шкоду прынесла блытаніна ва ўжыванні тэрміна

"нацыяналізм", які выкарыстоўваўся ў карыслівых, антынавуковых мэтах\ Цяпер ўжо

агульнапрызнана, што газета "Наша ніва" з'яўлялася арганізуючым цэнтрам нацыянальнай

культуры, i ў прыватнасці літаратуры. На яе старонках адбыўся дэбют усіх славутых

беларускіх пісьменнікаў-класікаў

. Без аналізу культуралагічных матэрыялаў "Нашай

нівы" нельга ўявіць панараму культурнага жыцця Беларусі пачатку XX ст. Разглядаючы

пытанні па гісторыі навукі, сістэмы адукацыі ў Беларусі ў XIX - пачатку XX ст., варта

адзначыць фундаментальныя выданні, створа-

______________

Александрович С.Х. Старонкі братняй дружбы. Мн., 1960; Александровы С.Х.

Кнігі i людзі. MН, 1976; Мальдзіс А. Падарожжа ў XIX ст. Мн., 1969; Ён жа. На

скрыжаванні славянскіх аый. Мн., 1980; Кісялёў Г.В. Героі i музы. Гісторыка-

літаратурныя нарысы. Мн., 1982.

Гісторыя бедарускай літаратуры XX ст.: У 4 т. Мн., 1999. T.l.

Гісторыя беларускага тэатра: У 3 т. Мн., 1983. Т.1. Беларуси тэатр ад

вытокаў да кастрычніка 1917 г.; Музыкальный театр Белоруссии. Дооктябрьский

период. Мн., 1990.

Сидорееич А. Антон Луцкевич: главы из книги // Неман. 1990. №7. С.101 -109.

Станкевіч Я. Беларускае нацыянальнае адраджэнне (1902 - 1915): Нашаніўцы -

людзі і плыні // Бацькаўшчьша. 1957. № 6-7, 9-12; Bergmanowa A. Białoruski tygodnik

"Nasya Niwa" (10.XI.1906-7.VIII.1915) // Kwartalnik Historyczny. R.LXXLX. 1972. № 3;

Семашкевіч. Выпрабаванне любоўю. Мн., 1982; Забаўскі М. Барацьба на два франты (3

гісторыі газеты 'Наша Ніва") // Старонкі гісторыі Беларусі. Мн., 1992; Янка Купала i

"Наша Ніва": Міжнар. навук. канферэнцыя 7-8 кастр. 1996. Мн., 1997.

ныя на падставе абагульнення шматлікіх артыкулаў i спецыяльных даследаванняў

У ix прааналізаваны асноўныя тэндэнцыі i этапы ў развіцці гуманітарных навук. Аўтары

прасачылі працэс зараджэння i развіцця навуко-вай думкі ў галіне мовазнаўства, гісторыі,

эканомікі, разгледжаны развіццё асветы, педагагічнай думкі i адукацыі, этнаграфіі,

фалькларыстыкі, горадабудаўніцтва. Упершыню комплексна даследавана развіццё

прыродазнаўчых навук.

Непрацяглы, але насычаны падзеямі перыяд Першай сусветнай вайны стаў

аб'ектам адлюстравання ўжо ў публікацыях яе сучаснікаў i сведкаў. Савецкая

гістарыяграфія вайны засяроджвалася пераважна на вывучэнні бая-вых дзеянняў, знешняй

палітыкі Расіі i міжнародных адносінах, рэвалюцыйнага i ў першую чаргу

сацыялістычнага руху ў кантэксце выспявання перадумоў Кастрычніцкай рэвалюцыі

. У

цэнтры ўвагі сучасных расійскіх i заходніх даследчыкаў Першай сусветнай вайны

знаходзяцца розныя аспекты праблемы "вайна, чалавек i грамадства" (пытанне аб

узрастанні ваўмовах вайны ролі насілля, зараджэнні таталітарных тэндэнцый у

грамадстве; аб маргіналізацыі вялікіх груп насельніцтваў выніку мабілізацыі, дэпартацый

i бежанства; аб сацыяльна-класавым расколе грамадства i нарастанні партыйна-

ідэалагічнай нецярпімасці; аб разгортванні ў гады вайны нацыянальных рухаў, распадзе

імперый i ўтварэнні новых нацыянальных дзяржаў i т.д.). Падсумаванне напрацовак

расійскіх гісторыкаў апошняга дзесяцігод-дзя па гэтай тэматыцы зроблена ў капітальным

выданні

, але сюжэты, звяза-ныя з Беларуссю, у ім амаль не фігуруюць.

У Беларусі першыя працы навукова-публіцыстычнага i мемуарнага ха-рактару А.

Луцкевіча, А. Цвікевіча, Я. Варонкі, Я. Канчара, А. Бурбіса, Ф. Турука, 3. Жылуновіча, К.

Езавітава, В. Гадлеўскага i іншых удзельнікаў беларускага нацыянальнага руху былі

прысвечаны галоўным чынам праб-леме дзяржаўна-палітычнага i культурнага

самавызначэння беларусаў, па-стаўленай на парадак дня ходам сусветнай вайны i

Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. Асвятленне беларускага нацыянальнага руху i яго

складаных узаемадачыненняў з рэвалюцыйна-класавай барацьбой пераважала у

адпаведных раздзелах падагульняючых прац па гісторыі Беларусі, створаных у 1920-х гг.

У. Ігнатоўскім і М. Доўнар-Запольскім

. Пры гэтым у "Кароткім нарысе гісторыі Беларусі"

У. Ігнатоўскага была выказана каштоўная з метадалагічнага пункту гледжання думка, што

Першая сусветная вайна "ломіць старый рамкі жыцця i пачынае сабою новы перыяд

гісторыі як Расіі, так i Беларусі”. Аднак погляд на вайну як на самастойны, цэласны этап

айчыннай гісторыі не знайшоў увасаблення ні ў савецкай, ні ў постсавецкай беларускай

гістарыяграфіі. У адпаведнасці з афіцыйнымі ўстаноўкамі савецкага часу Першая

сусветная вайна звычапна разглядалася ў сувязі з гісторыяй Кастрычніцкай рэвалюцыі - як

яе пярэдадзень i паскаральнік. Традыцыя такога

____________

1 Очерки истории науки и культуры Беларуси. Мн., 1996; Асвета i педагагічная

думка ў Беларусі ca старажытных часоў да 1917 г. Мн., 1985.

2 Первая мировая война: Указатель литературы 1914 - 1993 / Сост. В.И.

Бабенко, Т.М. Демина. М., 1994; Козенко Б.Д. Отечественная историография Первой

мировой войны // Новая и новейшая история. 2001. №3. С.3-27.

3 Мировые войны XX века: В 4 кн. Кн.1. Первая мировая война: Ист. очерк. М.,

2002.

Ігнатоўскі УМ. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. Выд.5. Мн., 1991;

4Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі. Мн., 1994.

5Ігнатоўскі У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі С.174.

ўспрымання вайны была закладзена ў беларускай гістарыяграфіі працамі А.

Чарвякова, В. Кнорына, В. Шчарбакова i іншых аўтараў

У 1930-я гг. усталявалася таксама схема перыядызацыі айчыннай гісторыі, у

адпаведнасці з якой першыя гады вайны i прывязаную да ix Лютаўскую рэвалюцыю

адасаблялі ад наступнага гістарычнага перыяду. У выніку штучна парушалася цэласнасць

рэвалюцыйнага працэсу 1917 г. у Расіі. Пры гэтым фарміраваўся ўсечаны вобраз i больш

маштабнай з'явы - Першай сусветнай вайны.

З сярэдзіны XX ст. вайна 1914-1918 гг. апынулася "ў цені" не толькі

Кастрычніцкай рэвалюцыі, але i Другой сусветнаи вайны, даследаванне якой стала

выглядаць больш актуальным. Таму ў пасляваенныя дзесяцігоддзі адносна

сістэматызаванае асвятленне гісторыі Беларусі часоў вайны з кайзераўскай Германіяй

рабілася толькі ў калектыўных падагульняючых працах

. Некаторыя карэктывы былі

зроблены толькі ў 90-я гг.

У іншых тагачасных публікацыях беларускіх гісторыкаў

перыяд Першай сусветнай вайны разглядаўся выключна ў плане вывучэння

рэвалюцыйнага руху i дзейнасці бальшавіцкай партыі

. Спецыяльнае даследаванне гэтых

сюжэтаў ажыццёўлена ў манаграфіі Э. Савіцкага, дзе аналізуецца таксама сацыяльна-

эканамічнае становішча беларускіх губерняў у першыя гады вайны (жнівень 1914 - люты

1917 г.)

Асноўны пласт савецкай, як i постсавецкай гістарычнай літаратуры, тэматыка

якога храналагічна ўпісваецца ў рамкі Першай сусветнай вайны, прысвечаны

рэвалюцыйным падзеям 1917 г.

На матэрыялах беларускіх губерняў i Заходняга фронту

гэта тэма асвятлялася ў манаграфіях I. Саладко-ва, I. Ігнаценкі, В. Гняўко, М.

Смальянінава, П. Башко

, а таксама ў калектыўнай працы па гісторыі Кастрычніцкай

рэвалюцыі ў Беларусі

. У названых даследаваннях адпаведна прынятым у савецкай

гістарыяграфіі падыхо-

_____________

Чарвякоў А. За Савецкую Беларусь. Мн., 1927; Кнорин В. 1917 год в Белоруссии и

на Западном фронте. Ми., 1925; Ен жа. Заметки к истории диктатуры пролетариата в

Белоруссии ( К десятилетию провозглашения БССР). Мн., 1934; Шчарбакоў В.

Кастрычніцкая рэвалюцыя на Бсларусі i белапольская акупацыя. Мн., 1930; i інш.

История Белорусской ССР. Мн., 1961; Т.1. Псторыя Беларускай ССР. Мн., 1972.

Т.2.

Нарысы гісторыі Беларусі Ч.1.

Саладкоў Ц.Е. Бальшавікі Беларусі ў перыяд першай сусветнай вайны i другой

рускай рэвалюцыі (1914 - сак. 1917 гг.). Мн., 1957; Ен жа. Борьба трудящихся Белоруссии

против царизма(1907 - 1917 гг.). Мн., 1967; Липинский Л.П., Лукьянов Е.П. Крестьянское

движение в Белоруссии в период между двумя революциями (июнь 1907 - февраль 1917 г.);

Липинский Л.П. Крестьянское движение в Белоруссии в 1914 - 1917 гг.; Салошенко В.И.

Большевики в борьбе с мелкобуржуазными партиями в Белоруссии (1903 - март 1917 гг.)

Мн., 1981.

Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (авг.1914 - февр.1917 гг.).

Мн., 1981.

Февральская буржуазно-демократическая революция 1917 г. в России

(советская историография 70-80-х годов): Научно-аналитический обзор. М., 1987;

Могильницкий Б.Г. Революция 1917 г.: новые подходы// Проблемы истории и

исторического познания. Томск, 2001.С.18-29.

Солодков И.И. Большевики Белоруссии в период подготовки и проведения

Великой Октябрьской социалистической революции (март 1917-февраль 1918). Мн., 1957;

Игнатенко ИМ. Беднейшее крестьянство - союзник пролетариата в борьбе за победу

Октябрьской революции в Белоруссии (1917-1918 гг.). Мн., 1962; Ён жа. Февральская

буржуазно-демократическая революция в Белоруссии. Мн., 1986; Гневко В.Г. Рабочий

класс Белоруссии в борьбе за победу Октября. Мн., 1973; Смольянинов ММ.

Революционное движение солдатских масс на Западном фронте в 1917 г. Мн., 1981;

Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии (март -

октябрь 1917 г.). Мн., 1987.

Победа Советской власти в Белоруссии. Мн., 1967.

дам прасочвалася абвастрэнне сацыяльна-эканамічных праблем, паказвала-ся

радыкалізацыя масавых настрояў i нарастание барацьбы паміж рознымі палітычнымі

сіламі, што прывяло ўвосень 1917 г. да захопу ўлады бальшавікамі. Аўтар новага

даследавання гэтых працэсаў М. Сяменчык адыходзіць ад гістарыяграфічных традыцый

савецкага часу

Да разгледжанага блока далучаюцца працы В. Круталевіча, М. Сташкевіча, У.

Казлякова, С. Рудовіча, у якіх аналізуюцца розныя аспекты нацыянальна-дзяржаўнага

самасцвярджэння беларусаў у гады вайны i рэвалюцыі

З 1980-х гг. акрэслілася цікавасць даследчыкаў да вывучэння міжнароднага

кантэксту падзей у Беларусі ў перыяд Першай сусветнай вайны. Наватарскай у гэтым

сэнсе была дысертацыйная праца А. Бабкова. Аўтар упершыню ў гістарыяграфіі

прааналізаваў планы розных грамадска-палітычных сіл Германіі адносна Беларусі,

даследаваў акупацыйны рэжым, эка-намічную палітыку немцаў на занятай тэрыторыі,

паспрабаваў даць ацэнку іх захадам у нацыянальна-культурнай сферы

. Аналагічны спектр

пытанняў разглядаецца ў даследаванні Дз. Мігуна

. Новай тэмай для айчыннай

гістарыяграфіі стала вывучэнне гісторыі бежанства перыяду вайны

У адрозненне ад савецкай гістарыяграфіі сучасная навука па-іншаму ставіцца да

праблемы суадносін паміж вайной i рэвалюцыяй: усведамляецца неабходнасць

даследаваць расійскую рэвалюцыю ў кантэксце больш маштабнай, глабальнай з'явы -

Першай сусветнай вайны

Спроба падсумавання даследаванняў па гісторыі Беларусі ў гады Першай

сусветнай вайны зроблена эмігранцкім гісторыкам Ю. Весялкоўскім. Аднак выдадзены ім

гістарычны нарыс грунтуецца толькі на даступных аўтару публікацыях i ахоплівае

галоўным чынам перыяд 1917-1920 гг.

Такім чынам, гістарычная навука мае важкія набыткі ў вывучэнні гісторыі Беларусі

перыяду яе знаходжання ў складзе Расійскай імперыі. Пераймаючы эстафету ад савецкіх

гісторыкаў, у цэнтры ўвагі якіх былі сацы-

_____________

Сяменчык М.Я. Грамадска-палітычнае жыццё на Беларусі ў перыяд Лютаўскай

i Кастрычніцкай рэвалюцый (сак. 1917 - сак. 1918 г.). Ч.1-2. Мн., 2001.

Круталевич В.А. Рождение Белорусской Советской Республики (На пути к

провозглашению республики. Октябрь 1917 - декабрь 1918 г.). Мн., 1975; Ён жа. История

Беларуси: становление национальной державности (1917 - 1922 гг.). Мн., 2003;

Сташкевич Н.С. Приговор революции: Крушение антисоветского движения в Белоруссии.

1917-1925. Мн., 1985; Козляков В.Е. Национальный вопрос и неонароднические партии.

Начало XX в. -конец 20-х гт. (На материалах России, Беларуси, Украины). Мн., 2001;

Рудовіч С. Час выбару: Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе. Мн., 2001.

Бабков А.М. Политика германского империализма в Белоруссии в годы Первой

мировой войны: Автореф. дис. ... канд. ист. наук. Мн., 1983.

Мигун ДА. Германия и Беларусь: Уроки истории (1914-1922 годы). Мн., 2001.

Бабков А.М. Беженцы в Белоруссии в годы первой мировой войны (1915-1916) //

Пстарычная навука i гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Новые канцэпцыі і

падыходы. Ч. 1: Гісторыя Беларусі. Мн., 1994. С.131-138; Бежанства 1915 года.

Беласток, 2000; Утгоф В.С. Белорусские беженцы Первой мировой войны в 1914 --1922

гг.: Автореф. дис.... канд. ист. наук. СПб., 2003.

Baдa X. Российские революции 1917 г. как комплекс революций в эпоху мировых

войн // Россия в XX веке: Историки мира спорят. М., 1994. С.143-146.; Рудовіч С.

Беларусь у Першай сусветнай вайне i рэвалюцыі 1917 г.: актуальный праблемы

даследаванняў // Гісторыя, якой няма ў падручніках. Мн., 2002.

Весялкоўскі Ю. Беларусь у Першай сусветнай вайне (Пет. нарыс). Беласток;

Лондан. 1996.

яльна-эканамічныя працэсы, гісторыя класавай барацьбы i рэвалюцыйнага руху,

сучасныя даследчыкі значна пашырылі тэматычны дыяпазон i ўзбагацілі гістарыяграфію

распрацоўкамі такіх сюжэтаў, як палітыка царизму адносна розных катэгорый

насельніцтва Беларусі, станаўленне грамадзянскай супольнасці, развіццё

прадпрымальніцтва, гісторыя гра-мадскіх (у тым ліку нацыянальных) рухаў,

дэмаграфічная i канфесіянальная гісторыя. Аб'ём i разнастайнасць назапашаных ведаў

ставіць на парадак дня неабходнасць ix сістэматызацыі i падагульнення з мэтай стварэння

цэласнай панарамы гістарычнага працэсу ў Беларусі ў канцы XVIІІ - пачатку XX ст.

Крыніцы

Гісторыя Беларусі канца XVIII - пачатку XX ст., як i іншых перыядаў, зывучаецца

на падставе шматлікіх разнастайных гістарычных крыніц. Аднак незалежна ад тыпу

класіфікацыі дадзеных крыніц найбольшае значэнне сярод ix, безумоўна, маюць

пісьмовыя. Менавіта яны складаюць падмурак гістарычных даследаванняў і з'яўляюцца

асновай гістарычнай навукі.

Важную групу гістарычных крыніц складаюць помнікі заканадаўства канца XVIII

- пачатку XX ст. Гэта законы, маніфесты, палажэнні, указы, рэскрыпты ўрада Расійскай

імперыі, якія дазваляюць прасачыць яго палітыку на тэрыторыі Беларусі. Асноўнай

публікацыяй дадзеных крыніц, безумоўна, з'яўляецца "Полное собрание законов

Российской империи"

Разам з агульнаімперскімі зводамі законаў на тэрыторыі Беларусі да 1840 г.

дзейнічаў i "Статут Великого Княжества Литовского" 1588 г.

Зводы законаў дапаўняюцца тэматычнымі зборамі заканадаўчых актаў. Сярод ix -

зборнікі, для якіх спецыяльна падоіраліся дакументы, што маюпь дачыненне да розных

галін жыцця заходніх губерняў. Шэраг дакументальных зборнікаў прысвечаны прававому

статусу яўрэйскага насельніцтва

. Іншыя даюць магчымасць прааналізаваць заканадаўчую

палітыку ўрада адносна розных канфесій

. Цікавасць выклікаюць зборнікі матэрыялаў,

што ўтрымліваюць юрыдычныя акты, якія нарматыўна замацоўвалі саслоўны падзел

расійскага грамадства, вызначалі прававы статус дваранства

____________

Полное собрание законов Российской империи (далей - ПСЗ): Собр. 1-е с 1649 по

12 декабря 1825 г.: В 45 т. СПб., 1830-1849; Собр. 2-е с 12 декабря 1825 г.: В 55 т. СПб.,

1830-1885; Собр. 3-е с 1 марта 1881 г.: В 33 т. СПб., 1885-1916.

Рубинштейн С. Ф. Хронологический указатель указов и правительственных

распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и Малороссии за 240 лет с 1652

по 1892 г. Вильно,

1894; Никотин И. А. Столетний период (1772-1872) русского законодательства в

воссоединеных от Польши губерниях и законодательство о евреях (1649-1876): В 2 т.

Вильно, 1886; Сборах документов, касающихся административного устройства Северо-

Западного края при Екатерине II (1792-1796). Вильно, 1903.

Полный хронологический сборник законов и положений, касающихся евреев.

СПб., -74; Оршанский И.Г. Русское законодательство о евреях. СПб., 1877.

Белоголов И. Акты и документы, относящиеся к устройству и управлению

римско-католической церкви в России. Петроград, 1915. Т. 1; Акты и грамоты об

устройстве и управлении

римско-католической церкви в империи Российской и Царстве Польском. СПб.,

1849; Законоположения и правительственные распоряжения до римско-католической

церкви в России,

относящиеся со времени царствования царей Петра и Иоанна Алексеевичей. С

1669 по 1867 г. Вильно, 1868; Алфавитный указатель действующих и руководственных

канонических постановлений, указов, определений и распоряжений Св. Прав. Синода

(1721-1901 гг. включительно) и гражданских законов, относящихся к духовному

ведомству православного исповедания. СПб.,1902; Сборник правительственных сведений

о раскольниках. Лондон, 1860; Собрание постановлений по части раскола. СПб., 1875.

Громачевский С. Г. Ограничительные законы по землевладению в Западном крае.

СПб., 1904; Блосфелъдт Г. Сборник законов о российском дворянстве. 1901-1902 гг.

СПб., 1903; Ён жа. Российское дворянство. Указания и разъяснения. 1901-1910 гг. СПб.,

1910.

Вялікую групу дакументаў, без якіх немагчыма вывучэнне ніводнай праблемы па

гісторыі Беларусі канца XVIII - пачатку XX ст., складаюць матэрыялы справаводства

цэнтральных i мясцовых органаў дзяржаўнай улады. Дадзеныя дакументы (і

апублікаваныя, і неапублікаваныя) розняцца як па форме, так i па зместу. Апрацоўка

гэтага велізарнага дакументальнага пласта, які з'яўляецца крыніцазнаўчым фундаментам

для кожнага гістарычнага даследавання, пачалася яшчэ ў XIX - пачатку XX ст. У выніку

з'явіліся зборнікі дакументаў, якія не страцілі навуковай каштоўнасці да нашых дзён

Для гісторыкаў, якія цікавяцца асобнымі праблемамі гісторыі Беларусі XIX -

пачатку XX ст., вялікую каштоўнасць уяўляюць тэматычныя зборнікі матэрыялаў

афіцыйнага справаводства, падборкі дакументальных дадаткаў, што суправаджалі тыя ці

іншыя манаграфічныя выданні.

Важную ролю для вывучэння ўплыву напалеонаўскіх войнаў 1805 -1815 гг. на

развіццё гістарычных падзей у Беларусі i Літве маюць тэрытарыяльна-тэматычныя

падборкі дакументаў i матэрыялаў, падрыхтаваныя вядомым расійскім гісторыкам К.

Ваенскім

. Да 100-гадовага юбілею вайны 1812 г. Віленскай археаграфічнай камісіяй быў

выдадзены зборнік дакументаў, асноўнае месца ў якім займаюць дакументальныя

матэрыялы аб дзейнасці Барысаўскай падпрэфектуры за ліпень-лістапад 1812 г.

Другія

выданні змясцілі дакументы аб дзейнасці Віленскага генерал-губернатарства за 1812-1813

гг.

Значную цікавасць уяўляюць матэрыялы ВВА, змешчаныя ў шматтомным серыйным

выданні , якія дазваляюць прасачыць падрыхтоўку расійскага ўрада да вайны 1812 г., у

тым ліку i ў Беларусі, а таксама ход ваенных дзеянняў.

Значны уклад у вывучэнне падзей вайны 1812 г. на Віцебшчыне ўнеслі

дакументальныя публікацыі членаў Віцебскай вучонай архіўнай камісіі, створанай у 1909

г. па ініцыятыве Е. Раманава, А. Сапунова, В. Арсеньева

. Дакументы Віцебскага

губернскага архіва аб падзеях напярэдадні i ў час вайны 1812 г. у Віцебскай гуоерні

выдала выкладчыца Віцебскага жаночага духоўнага вучылішча М. Мельнікава

_____________

Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-

западной Руси. Вильна, 1867. Т.2; Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора

древних актов: В 39 т. Вильно, 1865-1915. Т. 16, 1889; Т. 31, 1906; Т. 37, 1912; Архив

Государственного совета. СПб., 1869; Т. 1. Ч. 1. Энгель А. Описание дел, хранящихся в

архиве Виленского генерал-губернаторства. Вильна, 1869; Т. 1.4.1. Ён жа. Архив

Виленского генерал-губернаторства. Т. 2.4.1. Вильно, 1870.

Акты, документы и материалы для политической и бытовой истории 1812 года,

собранные и изданныя по поручению е. и. в. великого князя Михаила Александровича СПб.,

1909 -1912. Т. 1-3.

Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов: Т. 37.

Документы и материалы, относящиеся к истории Отечественной войны 1812 года.

Вильно,1912.

Акты и документы архива Виленского, Ковенского и Гродненского генерал-

губернаторского управления, относящиеся к истории 1812-1813 гг: В 2 ч. Вильна, 1912-

1913 (Виленский временник. Кн. 5. Ч. 1.1912; Ч. 2.1913).

Отечественная война 1812 года: Материалы Военно-ученого архива Главного

штаба. Отд. 1. Переписка русских правительственных лиц и учреждений: В 21 т. СПб.,

1901-1914;. Война 1813 года: Материалы Военно-ученого архива. Отд. 1. Переписка

русских и союзных правительственных лиц и учреждении: В З т. СПб.; Пг., 1914-1917.

Арсеньев В.С. Документы 1813 года из дел Витебского губернского правления.

Витебск, 1910; Ён жа. Документы о французских военнопленных 1812-1813 гг. в

Витебской губернии: из дел, находящихся в архиве Витебской ученой архивной комиссии.

Витебск, 1910; Ён жа. Из документов 1812 г. Предписание Витебского генерал-

губернатора городецкому нижнему земскому суду о правилах для земской полиции, как

встречать государя императора и других особ императорского дома, также и

проходящие полки. Витебск, 1910.

Мельникова МЛ. 1812 год в Витебской губернии. Материалы для истории

Отечественной войны, извлеченные из Витебского губернского архива. Витебск, 1911.

Некаторыя звесткі пра царкоўна-рэлігійныя падзеі ў Беларусі, узаемаад-носіны i

змену статусу канфесій пасля далучэння да Расійскай імперыі ўтрымліваюць два тамы

апісання дакументаў канцылярыі мітрапалітаў грэка-уніяцкіх цэркваў

. Акрамя гісторыі

уніяцкай царквы ў Беларусі, Літве i Украіне яны закранаюць узаемаадносіны паміж

уніяцкай i каталіцкай кан-фесіямі, асабліва ў канцы XVIII - першай чвэрці XIX ст. Разам з

анатацыямі даюцца ўрыўкі, а часам i поўныя тэксты асобных дакументаў.

Цікавыя дакументальныя матэрыялы, прысвечаныя падзеям 1830-1831 гг. у

Беларусі, змешчаны ў дадатках да кнігі Д. Кропатава, які да вышэй азначаных падзей

звяртаецца ў сувязі з напісаннем жыццянарыса М. Мураўёва. Дакументы расказваюць аб

ходзе паўстання ў Дзісенскім павеце, дзеяннях А. Гелгуда, Д. Хлапоўскага, Ф. Роланда.

Прыводзяцца прадпісанні М. Мураўёва па аднаўленню дзейнасці афіцыйнай улады пасля

задушэння паўстання, меркаванні магілёўскага губернатара аб ходзе i прычынах

паўстання

Выданне дакументальных зборнікаў працягвалася і ў паслякастрычніцкі перыяд.

Шэраг тэматычных і зборнікаў дакументаў агульнага характару, прысвечаных сацыяльна-

палітычнай, эканамічнай гісторыі і культуры Беларусі, быў надрукаваны ў 30-я гг. i ў

другой палове XX ст.

Да 100-годдзя паўстання 1863-1864 гг. калектывам расійскіх, польскіх, літоўскіх i

беларускіх даследчыкаў быў падрыхтаваны i выдадзены шмат-томны збор дакументаў i

матэрыялаў. Дзве кнігі з гэтай серыі прысвечаны падзеям у Літве i Беларусі

Важнай крыніцай па гісторыі рэвалюцыйных падзей 1905-1907 гг. з'яўляюцца

хронікі рабочага руху. Першымі, часта певядомымі аўтарамі гэтых хронік былі ўдзельнікі

i сведкі надзеіі

. У 1955 г. архіўнае кіраўніцтва БССР i Інстытут гісторыі АН БССР выдалі

зборнііс дакументаў i матэрыялаў па гісторыі рэвалюцыйнага руху ў Беларусі ў 1905-

1907гг.

Цікавыя матэрыялы можна знайсці ў зборніках дакументаў па праб-леме развіцця

грамадскіх рухаў у Беларусі, выдадзеных у розныя часы ў Беларусі, Расіі i Польшчы.

Шэраг зборнікаў утрымлівае дакументаль-

_____________

Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов: В 2 т.

Т.1. (1400-1700). СПб., 1897; Т. 2. (1701-1839). СПб., 1907.

Кропотов Д. А. Жизнь графа М. Н. Муравьева в связи с событиями его времени и

до назначения его губернатором в Гродно. Биографический очерк. СПб., 1874. С. 447-549.

Матэрыялы па гісторыі мануфактуры на Беларусі ў часы распада феадалізма

(1796-1840 гг.): У 2 т. Мн., 1934. Т.1; Мн., 1935. Т.2; Гісторыя Беларусі у дакументах i

матэрыялах: У 2 т. Мн., 1936.

Т.1.; Дакументы i матэрыялы па гісторьгі Беларусі (1772-1903 гг.) Мн., 1940. Т.2;

Документы и мате-риалы по истории Белоруссии. Т. 3 (1900-1917 гг.). Мн., 1953;

Белоруссия в эпоху феодализма. Мн.. 1979. Т. 4; Белоруссия в эпоху капитализма: В 2 т.

Мн., 1983. Т.1; Мн., 1990. Т.2.

Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861 - 1862 гг. Документы и

материалы. М.. 1964; Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг. Документы и

материалы. М., 1965.

1905 год на Аршаішічыне. Орша. 1926; Революционные события в Гомеле и

Гомельской обла-сти в годы первой русской революции 1905-1907 гг.: Соб. документов и

материалов. Гомель, 1955.

Революционное движение в Белоруссии. 1905-1907 гг. Мн. 1955.

Архив "Земли и воли" и "Народной воли": Сб. док. / Ред. и предисл. С.Н.Волка. М.,

1932; Архивные материалы муравьевского музея в Вильно, относящиеся к последнему

восстанию 1864 гг. в пределах Северо-Западного края: В 2 ч. Вильно, 1913-1915. Ч. 1.

1913; Ч. 2. 1915; Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг.: Сб. документов / Под

общ. ред. В. Дьякова. М.; Вроцлав, 1965.; Восстание 1863 года и русско-польские

революционные связи 60-х годов: Сб. ст. и материалов/Акад. наук СССР. Ин-т истории;

Под ред. В. Королюка и С. Миллера. М., 960; К 100-летию героической борьбы "за нашу и

зашу свободу": Сб. ст. и материалов о восстании 1863 года/Под ред. В. А. Дьякова и др.

М., 1964; Archiwum filomatów. Cz. 1: Kores-pondencja filomatów. 1815-1823: W 5 t. Kraków,

1913.

ныя сведчанні аб дзейнасці нелегальных палітычных партый у Беларусі

Дакументальныя публікацыі па праблеме Першай сусветнай вайны пачалі

з'яўляцца ўжо ў ходзе вайны

. У міжваенныя дзесяцігоддзі XX ст. па-за межамі Беларусі

былі апублікаваны дакументальныя зборнікі аб ваенным за-канадаўстве немцаў на

акупіраванай тэрыторыі

, ix палітыцы ў школьнай справе.

Увядзенне ў навуковы ўжытак вялікай колькасці дакументаў i матэрыялаў

суправаджалася больш актыўнай публікацыяй шэрагу даследаванняў, садзейнічала

пераасэнсаванню i істотнаму ўдакладненню некаторых раней зробленых высноў.

Выключна важнай, a ў шэрагу выпадкаў i адзінай крыніцай для вывучэн-ня

гістарычных працэсаў, што адбываліся на тэрыторыі Беларусі ў азначаны перыяд,

з'яўляюцца статыстычныя матэрыялы (архіўныя i друкаваныя). Ix накапленню i захаванню

паспрыяла ўтварэнне дзяржаўных статыстычных устаноў - з 1834 г. Статыстычнага

аддзялення Міністэрства ўнутраных спраў, аз 22 снежня 1852 г. - Статыстычнага камітэта

МУС, які ў 1857 г. быў перайменаваны ў Цэнтральны статыстычны камітэт (ЦСК) i

дзейнічаў да 1917 г. За гэты час ён выдаў шмат матэрыялаў сацыяльна-эканамічнага,

дэмаграфічнага i іншага характару. Апрача публікацый МУС статыстычныя матэрыялы

друкаваліся таксама ў выданнях дзяржаўных устаноў, якія ведал! фінансамі, шляхамі

зносін, вайсковымі справамі i інш. Пры гэтым варта адзначыць, што ёсць асобныя

праблемы, якія цалкам грунтуюцца на аналізе матэрыялаў статыстыкі, перш за ўсё

гісторыка-дэмаграфічныя.

Асноўнай дэмаграфічнай крыніцай першай паловы XIX ст. з'яўляюцца

матэрыялы рэвізій, як апублікаваныя

, так i архіўныя, змешчаныя ў фондзе Дэпартамента

розных падаткаў i збораў (ф.571) Расійскага дзяржаўнага гістарычнага архіва ў Санкт-

Пецярбургу (РДГА). Рэвізіі не былі ўсеагульнымі аднадзённымі перапісамі, a працягваліся

па некалькі гадоў. Яны праводзіліся ў сувязі з увядзеннем у Расіі падушнага падатку, таму

рас-паўсюджваліся толькі на падатныя саслоўі, прычым большасць з ix не ўлічвала

жаночы пол. У зводных рэвізскіх матэрыялах (акладных кнігах i пераліковых ведамасцях)

звесткі аб непадатных саслоўях (дваранах, духавенстве i інш.), сабраныя нерэвізскім

шляхам, заносіліся "для аднаго толькі ліку". Пры гэтым статыстычныя даныя адносна

дваран можна лічыць больш-менш дакладнымі толькі з 30-х гг. XIX ст.

У парэформенны час назмену рэвізіям прыйшоў бягучы адміністрацыйна-

паліцэйскі падлік насельніцтва. Ён праводзіўся чынамі паліцыі, якія "па гарадскіх

кварталах i сельскіх станах" збіралі звесткі на падставе спісаў жы-хароў населеных

месцаў. Гэтыя матэрыялы раскіданы па розных крыніцах.

_______________

Socjaldemokracja Krolewstwa Polskiego i Litwy. Materiały i dokumenty. 1893-1904.

M., 1934; Первый съезд РСДРП. Документы и материалы. М., 1958; Еврейское рабочее

движение. Обзор, материалы и документы. М. 1928; Переписка В.И. Ленина и редакции

газеты "Искра" с социал-демократическими организациями в России в 1900-1903 гг.: Сб.

документов. М., 1969-1970. Т. 1-3.

Авербах О.И. Законодательные акты, вызванные войною 1914 года с

Германиею, Австро-Венгрнею и Турциею. Вильна, 1915; Problem Litwy podczas wojnz:

Zbiór dokumentów, uchwał, odezw i t.p. / Zebra) i do druku przygotował L.A[bramowicz].

Warszawa, 1918.

Haser S. Okupacja niemiecka na Litwie w latach 1915-1918: Stosunki prawne. Lwów,

1936.

Zemke H. Der Oberbefehleshaber Ost und das Schulwesen im verwaltungsbereich

Litauen wahnend des Weltkrieges. Berlin, 1936.

Переписи населения России. Итоговые материалы подворных переписей и

ревизий населения России (1646-1858). Вып. IV-X. M., 1972.

Значная ix колькасць змешчана ў штогадовых справаздачах губернатараў, якія

знаходяцца ў фондах Камітэта міністраў (ф.1263), Савета міністраў (ф.1281) i

Департамента агульных спраў МУС (ф.1284) РДГА. Разнастайная дэмаграфічная

статыстыка знаходзіцца ў фондах губернскіх статкамітэтаў мясцовых архіваў i

Цэнтральнага статыстычнага камітэта. (ф. 1290) РДГА. Акрамя таго, звесткі аб колькасці i

складзе насельніцтва ca справаздач начальнікаў губерняў у выглядзе табліц публікаваліся

ў "Памятных книжках" i "Обзорах губерний" за адпаведныя гады. "Памятные книжки"

Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай i Сувалкскай

губерняў змяшчалі і статыстычныя звесткі аб развіцці прамыс-ловасці, гандлю, вучэбных

устаноў, даведкі аб пасадах мясцовых чыноўнікаў, духавенства, ix адукацыі. Свае

памятныя кніжкі таксама штогод друкавала Віленская вучэбная акруга i пагубернскія

дырэкцыі народных вучылішч.

Каштоўнай i адзінай крыніцай для даследавання натуральнага руху насельніцтва

з'яўляюцца матэрыялы царкоўнага ўліку (метрычныя кнігі i кліравыя ведамасці). Выпіскі з

метрычных кніг царкоўных прыходаў i кансісторый паступалі ў цэнтральныя духоўныя

ведамствы - Свяцейшы Сінод i Дэпартамент духоўных спраў іншаземных веравызнанняў.

3 1867 па 1910 г. зводныя даныя аб колькасці шлюбаў, нованароджаных i памерлых па

губернях i паветах публікаваліся ў перыядычных выданнях

. Яны ж змешчаны ў архіўных

i апублікаваных матэрыялах губернатарскіх справаздач.

Найбольш поўныя дэмаграфічныя звесткі, як вядома, даюць навукова

арганізаваныя перапісы, якія ў шэрагу краін Еўропы сталі праводзіцца з пачатку XIX ст. У

Расіі, з яе бюракратычнымі перашкодамі, такі перапіс удалося здзейсніць толькі ў 1897 г.

У яго аснове ляжаў праект П. Сямёнава Цян-Шанскага. Улічвалася пастаяннае, наяўнае i

прыпісное насельніцтва, распрацоўка ж вялася пераважна па наяўным насельліцтве. З-за

нізкай адукацыі жыхароў асноўную працу выконвалі перапісчыкі. Перапісныя лісты

запаўняліся за 10-30 дзён да дня перапісу. Затым накрытычную дату - 9 лютага (28

студзеня) - перапісчыкі ўносілі неабходныя папраўкі i дапаўненні.