Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ

Подождите немного. Документ загружается.

Дзмітрачкоў П.Ф.

Беларусь у складзе Вялікага княства

Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова

XVII стст.). Частка другая.

Дадзенае выданне з`яўляецца другой часткай вучэбнага дапаможніка,

які выйшаў у 1996 годзе. У ім абагульнены і прааналізаваны матэрыялы аб

развіцці беларускіх зямель у той час, калі ВКЛ апынулася ў складзе Рэчы

Паспалітай. Разгледжана ўтварэнне гэтай дзяржавы, сацыяльна-эканамічныя

пытанні, рэлігійна-канфесійнае становішча на Беларусі, а таксама

знешнепалітычная дзейнасць ВКЛ, развіцце этнічных працэсаў у другой

палове ХІІІ - першая палова XVII стагодзяў.

УСТУП.

Гісторыя Вялікага княства Літоўскага прыцягвае вялікую ўвагу

сучаснікаў, асабліва тых, хто імкнецца вывучаць нашу мінуўшчыну.

Невыпадкова літаратура, прысвечаная ей, карыстаецца попытам у

чытачоў.

Прапануемае выданне носіць вучэбна-метадычны характар і

з'яўляецца другой часткай дапаможніка "Беларусь у складзе Вялікага

княства Літоўскага (другая палова XIII - першая палова XVII ст.)", які быў

апублікаваны ў 1996 годзе. У ім асвятляюцца асноўныя праблемы развіцця

беларускіх зямель у той перыяд, калі ВКЛ апынулася ў Рэчы Паспалітай.

Першая з такіх праблем ахоплівае пытанні ўтварэння гэ-тай дзяржавы,

умоў уніі, што звязала Княства з Каралеўствам Польскім. Даволі

грунтоўна прааналізаваны сацыяльна-эканамічныя пытанні, рэлі гійна-

канфесійнае становішча на Беларусі, галоўныя накірункі знешняй палітыкі

ВКЛ. У якасці асобных вылучаны праблемы этнічнай гісторыі, узнікнення і

развіцця беларускай народнасці. Усе гэтыя праблемы рас-крываюцца з

улікам сучасных падыходаў, прычым вылучаюцца дыскусійныя моманты,

прыводзіцца літаратура, на якую можна абапірацца пры далей-шым

вывучэнні закранутых пытанняў. Вучэбны дапаможнік разлічаны перш за

ўсё на студэнтаў ВНУ, але можа быць выкарыстаны і настаўнікамі

гісторыі, а таксама вучнямі ста-рэйшых класаў, усімі, хто цікавіцца

мінулым Беларусі.

Раздзел 1.

ЛЮБЛIНСКАЯ ЎНIЯ, УТВАРЭННЕ РЭЧЫ ПАСПАЛIТАЙ.

§ 1. Перадумовы Люблiнскай унii.

Люблiнская унiя, за вядома, была падпiсана памiж ВКЛ i Польшчай у

1569 годзе i стала пераломным момантам ў гiстарычным развiццi Беларусi.

Гэта унiя змянiла самi дзяржаўна-прававыя ўмовы, у якiх знаходзiлiся

беларускiя землi. Калi да Люблiнскай унii Беларусь была ў складзе ВКЛ, дык

цяпер разам з Княствам яна апынулася ў новай дзяржаве - Рэчы Паспалiтай.

Натуральна, паўстае пытанне: чаму стала магчыма гэта унiя? Хто быў

зацiкаўлены ў ей? Прааналiзаваўшы адпаведныя крынiцы, гiсторыкi прыйшлi

да высновы, што Люблiнская ўнiя, па-сутнасцi, была непазбежнай i супраць

яе не выступалi нi ВКЛ, нi Польскае Каралеўства, хоць яны хацелi, як мы

ўбачым, падпiсаць яе на розных умовах.

Галоўнай перадумовай Люблiнскай унii сталi тыя блiзкiя адносiны, якiя

пачалi складвацца памiж дзвюма дзяржавамi з канца XIV ст. пасля падпiсання

Крэўскай унii. Менавiта гэта унiя палiтычна звязала ВКЛ i Польшчу i ў

далейшым яна неаднаразова ўдакладнялася, дапаўнялася. Праўда, унiя

насiла тады ў асновным асабiсты, персанальны характар i iснавала, як

адзначаў У.Пiчэта, “больш намiнальна, чым рэальна”. Вось чаму ВКЛ i

Польшча, нягледзячы на унiтарныя адносiны, заставалiся самастойнымi

дзяржавамi, кожная з якiх мела свае органы ўлады, адмiнiстрацыю, фiнансы,

законы, войска i г.д. i праводзiла незалежную палiтыку, хоць падчас i

ўзначальвалiся адной i той жа асобай - вялiкiм князем лiтоўскiм i каралём

польскiм.

Разам з тым сувязi памiж ВКЛ i Польшчай пастаянна ўмацоўвалiся,

пашыралiся i да сярэдзiны 60-х гадоў XVI ст. у палiтычным i сацыяльным

ладзе гэтых дзяржаў было ўжо вельмi многа агульнага, таго, што зблiжала iх.

Асаблiва важнымi былi для падпiсання новай унii змены, якiя адбылiся ўнутры

самаго феадальнага класа, але калi ў Польскiм каралеўстве яна мела

дамiнуючае значэнне ў вырашэннi дзяржаўных спраў, дык у ВКЛ, наадварот,

такое значэнне належала магнатам, арыстакратыi. Зразумела, што гэта не

задавальняла беларуска-лiтоўскую шляхту, яна iмкнулася да такога

становiшча, у якiм знаходзiлася шляхта Польшчы i падтрымлiвала зблiжэнне

дзвюх краiн. “Сярод лiтоўска-беларускiх шляхецкiх колаў - адзначаў

У.Iгнатоўскi, - вынiкла зусiм правiльная думка, што атрымаць верх над сваiмi

магнатамi яны здужаюць куды лягчэй, калi iх гаспадарства ўтворыць

рэальную ўнiю з Польшчай. Пры дапамозе унii беларуская шляхта думала

зраўняцца ў правах i прывiлеях з польскаю шляхтай”.

У.Iгнатоўскi i iншыя гiсторыкi лiчаць, што пазiцыя беларуска-лiтоўскай

шляхты адыграла вырашальную ролю ў падпiсаннi Люблiнскай унii, а тыя

супярэчнасцi, якiя мелiся ў стане пануючага феадальнага класа ВКЛ, умела

былi выкарыстаны польскiм бокам.

Аднак навукоўцы па-рознаму ацэньваюць адносiны да уніі лiтоўскiх

магнатаў . Так, у гiстарычнай лiтаратуры пануе думка, што магнаты i ўвогуле

буйныя феадалы выступалi супраць новай унii з Польшчай таму, што не

хацелi губляць уладу, кiруючую ролю ў дзяржаве. Але ў апошнiя гады сталi

з`яўляцца працы, аўтары якiх некалькi па iншаму тлумачаць гэта пытанне.

Яны падкрэслiваюць той факт , што пры аналiзе пазiцыi шляхты i магнатаў

ВКЛ у вырашэннi ўнiтарнага пытання трэба мець на ўвазе два моманты: па-

першае, iх адносiны да саюза дзвюх дзяржаў на аснове ўнii i, па-другое, iх

адносiны да ўмоў такога саюза, у прыватнасцi, да ўмоў, якiя былi вылучаны

польскiм бокам пры падрыхтоўцы Люблiнскай унii. Дык, вось, лiчаць гэтыя

гiсторыкi (тут трэба перш за ўсё назваць беларускага гiсторыка Я.Юхо), iдэю

саюза з Польшчай на ўмовах раўнапраўя падтрымлiвала большасць

феадалаў ВКЛ (i магнаты, i шляхта) таму, што ён быў выгадны для ВКЛ перш

за ўсё па знешнепалiтычных меркаваннях. Калi б лiтоўскiя магнаты адзначае

Я.Юхо, былi супраць унii з Польшчай, яны наогул не паехалi б у Люблiн на

агульны сейм, нягледзячы на ўсе ўгаворы i абяцаннi польскiх прадстаўнiкоў i

караля. Разыходжанні памiж шляхтай i магнатамi ў пытаннi аб унii з

Польшчай, на думку Я.Юхо, тычаліся толькi ўмоў унii, а саму яе iдэю

падтрымлiвала большасць феадалаў ВКЛ - яны бачылi ў ёй магчымасць

умацаваць сваё становiшча ўнутры краiны i атрымаць ваенную дапамогу ў

барацьбе з Расiяй

Трэба, аднак, зайважыць, што шляхта ВКЛ была больш актыўнай у

вырашэннi пытанняў, звязаных з умацаваннем сувязей з Польшчай i, як мы

ўбачым, у 50-я гады XVIcт. настойлiва дабiвалася падпiсання новай унii з

Польшчай.

Яшчэ большую зацiкаўленасць у новай унii памiж дзвюмя дзяржавамi

праявiлi феадалы Польшчы, яны фактычна сталi яе iнiцыятарамi. Гiсторыкi

адзначаюць, што пытанне аб унii з ВКЛ займала вельмi важнае месца ва ўсей

знешнепалiтычнай дзейнасцi польскага ўрада i ён не прапускаў нi воднага

выпадку, каб не ўзняць яго. Падлiчана, што з канца XIV ст., г.зн. з часу

Крэўскага пагаднення, пытанне аб унii з ВКЛ ставiлася польскiм бокам больш

за 10 разоў.

Пры гэтым Польшча iмкнулася змянiць характар ужо iснаваўшай з ВКЛ

унii, ператварыць яе з персанальнай, асабiстай, у такую, якая змагла б

прывесцi да злiцця абедзвюх дзяржаў, а значаць, да лiквiдацыi ВКЛ,

далучэння яго да Польскага каралеўства. У гэтым была сутнасць палiтыкi

iнкарпарацыi, праводзiмай польскiмi кiруючымi коламi ў адносiнах да Вялiкага

княства Лiтоўскага.

У аснове такой палiтыкi ляжалi як эканамiчныя, так i палiтыка-

iдэалагiчныя iнтарэсы польской шляхты, ды i самаго Польскага калеўства.

Перш за ўсё польская шляхта разлiчвала на пашырэнне сваiх зямельных

уладанняў, на новыя багаццi, пасады i г.д., таму што ей, як трапна заўважыў

М.Доўнар-Запольскі, было ўжо цесна ў самой Польшчы. “Велiзарныя

малазаселеныя землi Лiтвы i Русi, i асаблiва землi паўднёвай Украiны - пiша

ён, - раздражнялi шляхецкiя апетыты”.

Гэтыя апетыты, да таго ж, мелi

iдэалагiчную афарбоўку. Размова iдзе аб iмкненнi пэўных сiл, у тым лiку i

шляхецкiх, не толькi замацаваць на зямлi ВКЛ каталiцкую рэлiгiю, але i

распаўсюдзiць яе далей на Усход, на што Польшчу падштурхоўваў Ватыкан.

Безумоўна, аб`яднанне дзвюх дзяржаў - спрыяла б вырашэнню гэтай задачы.

Пры вывучэннi прычын i перадумоў Люблiнскай унii трэба звярнуць

увагу таксама i на знешнiя, мiжнародныя абставiны, якiя складвалiся з

пачатку XVI ст. ВКЛ тады апынулася ў вельмi цяжкiм становiшчы,

ускладнiлiся яе адносiны з Маскоўскай дзяржаваю, павялiчвалася пагроза з

боку Крымскага ханства, узмацнiла цiск на Княства i Польшча. Справа

дайшла да таго, што пытанне аб ахове заходнiх гранiц i абароне насельнiцтва

ад разбойных нападаў польскiх феадалаў неаднойчы узнiмалася на сейме

Вялiкага княства. Вялiкакняжыцкi урад не мог не улiчваць гэтыя абставiны i

iмкнуўся знайсцi саюзнiка, якi здолеў бы дапамагчы яму ў вырашэннi

знешнепалiтычных праблем, забяспячэннi тэрытарыяльнай цэласнасцi i

незалежнасцi дзяржавы. Такiм саюзнiкам магла б стаць i Маскоўская

дзяржава, яна таксама была не супраць унii з ВКЛ i па гэтым пытанні нават

вялiся тайныя перамовы, але яны аказалiся безвынiковымi. Саюз з Масквою

не задавальняў беларуска-лiтоўскую шляхту па многiх прычынах, у тым лiку i

па палiтычных - яна баялася страцiць свае вольнасцi i прывiлеi, якiмi ўжо

карысталася. Вольнасцi шляхецкай рэспублiкi, адзначае беларускi гiсторык

П.Лойка, павярнулi пануючы клас беларускiх зямель у бок Польшчы,

прымусiўшы стаць спiной да Масквы.

Мiжнароднае становiшча ВКЛ асаблiва ўскладнiлася з канца 50-х гадоў

XVI ст., калi пачалася Лiвонская вайна. Ёсць усе падставы сцвяржаць, што

Лiвонская вайна (а ў яе ў хуткiм часе было ўцягнута i ВКЛ, таму што стала на

бок Лiвонii) паскорыла падпiсанне Люблiнскай унii. Аб гэтым гаварылi i самi

прадстаўнiкi Вялiкага Княства, калi прыбылi ў Люблiн на перамовы з

Польшчай. Вось словы вiленскага ваяводы Мiкалая Радзiвiла, удзельнiка

гэтых перамоў: “На нашым храбце быў вораг, калi мы ехалi сюды, жадаючы

пастанавiць з вамi унiю, якая б аб`яднала нас узаемнаю любоўю i, калi казаць

праўду, мы пачалi iмкнуцца да яе амаль бегам, тады як продкi нашыя iшлi да

яе вельмi пацiху.”

Такiм чынам, перадумовы Люблiнскай унii складвалiся паступова,

гiстарычна. Гэта унiя не была выпадковасцю ва ўзаемаадносiнах ВКЛ i

Польскага каралеўства. Яна была падпiсана iмi пад уплывам шэрагу

ўнутраных i знешнiх абставiн i разам з тым стала вынiкам зблiжэння, якое

пачалося памiж гэтымi дзяржавамi з моманту падпiсання Крэўскага

пагаднення.

§ 2 Падрыхтоўка унii. Люблiнскi сейм 1569 года.

Даследаваннi гiсторыкаў паказваюць, што падрыхтоўка новай унii памiж

Польшчай i ВКЛ праводзiлася з пачатку 60-х гадоў XVI ст. Ужо тады польскi

бок продпрыняў шэраг крокаў у гэтым напрамку. Пры гэтым былi ўлiчаны не

толькi цяжкае становiшча Княства ў сувязi з Лiвонскай вайною, але i

прапольскi настрой шляхты ВКЛ, якая стала адкрыта патрабаваць падпiсання

унii з Польшчай. Такi настрой праявiўся, у прыватнасцi, на Вiленскiм сейме

1561 года, на якiм вырашаўся лёс Лiвонii. Яшчэ больш востра пытанне пра

унiю было пастаўлена беларуска-лiтоўскай шляхтай ў 1562 годзе у час працы

т. зв. Лагернага сейма, якi праходзiў каля Вiцебска. Менавiта тут шляхта ВКЛ

пастанавiла паскорыць заключэнне ўнii з Польшчай, назначыўшы для гэтага

агульны польска-лiтоўскi сейм. Тут жа былi выказаны i прапановы аб умовах

унii. Яны зводзiлiся да таго, каб шляхта ВКЛ i Польшчы мела аднолькавыя

правы, сумесна выбiрала галаву дзяржавы, разам соймавалi, г. зн., каб у

аб`яднанай дзяржаве быў адзiны сейм, разам абаранялi яе. Патрабаванне аб

неабходнасцi заключэння ўнii з Польшчай было выказана шляхтай ВКЛ i ў

1563 годзе.

Трэба зазначыць, што жаданне беларуска-лiтоўскай шляхты злучыць

абедзве дзяржавы ў адну на аснове новай унii адразу ж было падтрымана

польскiм каралём. Жыгiмонтам - Аўгустам, якi адначасова з`яўляўся i вялiкiм

князем Лiтоўскiм. Прычым ён абяцаў максiмальна ўлiчваць iнтарэсы як

каталiцкай, так i праваслаўнай шляхты і ў 1563 годзе выдаў прывiлей аб

ураўненнi iх правоў.

У хуткiм часе пачалiся i непасрэдныя перамовы аб унii. Пры вывучэннi

гэтага пытання перш за ўсё трэба звярнуць увагу на работу Варшаўскага

сейма 1564 года, дзе абмяркоўвалiся яе ўмовы. Прапановы ВКЛ аб умовах

унii тут абвясцiў вiленскi ваявода i канцлер ВКЛ Мiкалай Радзiвiл Чорны, якi

ўзначальваў дзяржаўную дэлегацыю. Iх аналiз зроблены ў многiх гiстарычных

працах i, у прыватнасцi, ў артыкуле сучаснага беларускага гiсторыка

В.Чаропкi, (змешчаным у першым нумары часопiса “Беларуская мiнуўшчына”

за 1995 год.)

На думку В.Чаропкi, яны зводзiлiся да наступнага:

1. Польшча i ВКЛ маюць аднаго ўладара, але яго сумесна абiраюць лiтвiны i

палякi;

2. Каранацыя ўладара адбываецца спачатку ў Кракаве ў прысутнасцi

дэлегатаў ад ВКЛ, а пасля ў Вiльнi абранага гаспадара ўзводзяць на вялiкае

княжанне;

3. Перад каранацыяй галава з`яднаных дзяржаў пацвярджае правы i прывiлеi

iх шляхты i ўвогуле ўсяго насельнiцтва;

4. Карона i Княства павiнны заўсёды дапамагаць адзiн аднаму ў цяжкiя часы i

ўзгадняць знешнюю палiтыку;

5. Дзейнiчае агульны Сейм, але на iм вырашаюцца толькi справы, якiя

тычацца абедзвюх дзяржаў, усе ўнутраныя пытаннi разглядаюцца на сваiх

сеймах;

6. I ў Полшчы, i ў ВКЛ застаюцца ранейшыя структуры ўлады - свае сеймы,

канцэлярыя, сенаты, адасобленыя ўзброеныя сiлы, казна, заканадаўства.

На такiх вось умовах дэлегацыя ВКЛ згодна была весцi перамовы аб

падпiсаннi новай унii з Польшчай. Неабходна заўважыць, што яны былi

вызначаны ў пастанове Вiленскага сейма 1563 года, якi зацвердзiў

спецыяльную iнструкцыю, ці наказ, для дэлегацыi ВКЛ i шмат у чым

зыходзiлiся з пастановай, прынятай шляхтай пад Вiцебскам. Аб накiраваннi

дэлегацыi ў Варшаву таксама настаяла шляхта. Разам з тым прадстаўнiкi

ВКЛ не жадалi поўнага злiцця сваёй дзяржавы з Польшчай, яны прапаноўвалi

ўнiю, хоць i заснаваную на ўладзе агульнага для Польшчы i ВКЛ уладара, але

з захаваннем яе самастойнасцi i адасобленасцi.

А якiя ж былi прапановы польскай дэлегацыi? Не спыняючыся

падрабязна на гэтым пытаннi, трэба сказаць, што польскi бок унес такiя

прапановы, якiя iстотна адрознiвалiся ад прапаноў прадстаўнiкоў ВКЛ i

ажыццяўленне якiх павiнна было прывесцi да лiквiдацыi незалежнасцi ВКЛ,

далучэння яго да Польшчы. Пры гэтым польскiя дэлегаты спасылалiся на

раней падпiсаныя з ВКЛ унii, i, у прыватнiсцi, на Крэўскую унiю 1385 года i

Мельнiцкую ўнiю 1501 года, а таксама на некаторыя iншыя прававыя акты, у

якiх, на iх погляд, прадугледжвалася злiццё абедзвюх дзяржаў.

Аднак кiраўнiк дэлегацыi ВКЛ Мiкалай Радзiвiл Чорны паказаў

беспадстаўнасць такiх падыходаў да вызначэння ўмоў новай унii з Польшчай i

абверг юрыдычную законнасць для Княства актаў, названых у выступленнi

прадстаўнiкоў Польшчы. Не дапусцiў М.Радзiвiл i таго, каб шляхцiчы ВКЛ, на

ўступлiвасць якiх спадзявалiся палякi, вялi самастойныя ад другiх паслоў

перамовы з iмi. Ён заявiў, што дэлегацыя Княства прыехала ў Варшаву дзеля

агульнай справы i выступае ад iмя ўсiх яе земляў.

Гiсторыкi адзначаюць, што польскiм прадстаўнiкам на Варшаўскiм сейме

так i не ўдалася навязаць дэлегацыi ВКЛ свае ўмовы ўнii, яна цвёрда

адстойвала дзяржаўнасць Княства. Праўда, некаторыя ўступкi палякам былi

зроблены i канчатковы лiтвiнскi праект унii некалькi адрознiваўся ад раней

прапанаванага. Так, дэлегацыя ВКЛ згадзiлася з неабходнасцю мець агульны

сейм, якi i выбiрае галаву дзяржавы i нават не пярэчыла супраць таго, каб

абранага гаспадара асобна не ўзводзiлi на вялiкае княжанне. Аднак у такiм

прынцыповым пытаннi, як тытул агульнага ўладара Польшчы i Лiтвы (польскi

бок прапаноўваў яго змянiць) прадстаўнiкi Княства заставалiся цвёрдымi.

“Скасаванне тытулу вялiкага князя Лiтоўскага i Рускага, як прапанавалi палякi,

- пiша В.Чаропка, - азначала б i юрыдычную смерць Вялiкага княства

Лiтоўскага i Рускага.”

Не пагаджалiся прадстаўнiкi ВКЛ i на скасаванне

асобнай структуры ўлады ў Лiтве, уласнай канцылярыi, пячаткi, гетманскай

булавы, скарба. Па словах М.Радзiвiла, гэта пацягнула б за сабой страту

велiчы дзяржавы.

Адстойваючы самастойнасць ВКЛ, яго дзяржаўнасць, лiтвiнская

дэлегацыя на Варшаўскiм сейме пэўныя спадзяваннi ўскладала на

Жыгiмонта-Аўгуста - караля пальскага i вялiкага князя лiтоўскага, але i ён

застаўся на баку палякаў - ён бачыў унiю як злучэнне Польшчы i ВКЛ у адну

дзяржаву пад уладаю аднаго гаспадара. Жыгiмонт-Аўгуст нават заявiў, што

адмаўляецца ад сваiх спадчынных правоў на землi Вялiкага Княства,

дабраахвотна адракаецца ад iх на карысць польскага Каралеўства. Акрамя

гэтага, ад iмя Жыгiмонта-Аўгуста быў выдадзены фальшывы дакумент -

“Рэцэс” Варшаўскага сейма, - у якiм абвяшчалася, што прадстаўнiкi абедзвюх

дзяржаў, нягледзячы на некаторыя рознагалоссi, дамовiлiся аб злiццi “двух

народаў, польскага i лiтоўскага, у адзiн народ, адно цела, а таму целу

ўстанаўлiваецца адна галава i адзiн гаспадар кароль i таксама адна агульная

рада”

Такiм чынам, пытанне аб унii з ВКЛ, як паказаў Варшаўскi сейм,

Польшча вырашала аднабока, з пазiцыi iнкарпарацыi, праследуючы свае

iнтарэсы. Прадстаўнiкi Польшчы не толькi не ўлiчвалi прапаноў ВКЛ пры

распрацоўцы ўмоў новай унii, але i аказалi моцны цiск на яго дэлегацыю,

дабiваючыся лiквiдацыi Княства, яго самастойнасцi.

Гэты цiск працягваўся i ў наступныя гады. Аднак ВКЛ цвёрда

адстойвала сваю незалежнасць. Так, палякам не ўдалося, нягледзячы нават

на падтрымку Жыгiмонта-Аўгуста, схiлiць лiтвiнаў падпiсаць Варшаўскi рэцэс

(пытанне аб гэтым стаяла на сеймах у Брэсце ў 1565 г. i ў Люблiне ў 1566 г.).

На захаванне незалежнасцi i цэласнасцi Княства былi накiраваны i многiя

артыкулы новага Статута ВКЛ, зацверджанага 1 лiпеня 1564 года i ўведзенага

ў дзеянне ў 1566 годзе.

Прадстаўнiкi ВКЛ пастаянна падкрэслiвалi, што яны згодны на унiю з

Польшчай толькi пры ўмове захавання сваёй дзяржавы, “роўнага злучэння”.

Такiя ўмовы ставiлiся i ў час сустрэч з Жыгiмонтам-Аўгустам, якi абяцаў

ахоўваць правы i iнтарэсы Княства. У грамаце, выдадзенай Жыгiмонтам-

Аўгустам у кастрычнiку 1568 года, было заяўлена, што саюз абедзвюх

дзяржаў будзе заснаваны на “милосци, згоды братэрское, который бы был

однако и заровно во всем пожиточный обеюм тым панствам”.

Аб гэтым жа

гаварылася i ў грамаце Жыгiмонта-Аўгуста, выдадзенай ў снежнi 1568 года,

незадоўга да Люблiнскага сейма, на якiм павiнны былi працягвацца перамовы

аб унii. У ей кароль, у прыватнасцi, абяцаў не прымушаць ВКЛ на ўнiю,

вырашыць усё на аснове згоды, а ў выпадку, калi не будзе дасягнута

ўзаемнае згоды, гарантаваў, што кожны з яго прадстаўнiкоў “мает i метi будет

вольное, учтiвое, нi от кого нiчiм не затрудненное i спокойное отъеханiе с того

сейму”.

Запэўнiваў Жыгiмомонт-Аўгуст ВКЛ i ва ўзмацненнi яму ваеннай

дапамогi, а гэта было вельмi важна.

У рэшце рэшт бакi дамовiлiся аб склiканнi яшчэ аднаго агульнага сейма

для канчатковага вырашэння пытання аб унii. Ён быў прызначаны на 23

снежня 1568 года. Аднак прадстаўнiкi ВКЛ, нягледзечы на ўсе абяцаннi i

ўгаворы караля, не спяшалiся прыбыць на сейм, як пiша У.Ігнатоўскi,

“збiралiся памалу i як бы нехаця”.

Толькi да 10 студзеня 1569 года

сабралася неабходная колькасць дэпутатаў i тады ж адбылося яго афiцыйнае

адкрыццё (дэлегацыю ВКЛ узначалiлi Мiкалай Радзiвiл Руды i Ян Геранiмовiч

Хадкевiч).

Трэба заўважыць, што захавалася шэраг пiсьмовых крынiц аб рабоце

гэтага сейма, у тым лiку i “Дзённiк Люблiнскага сейма” невядомага аўтара. Усе

яны ўжо даўно ўведзены ў навуковае абарачэнне, усебакова прааналiзаваны

вучонымi. Шэраг прац прысвечана i таму, як праходзiлi пасяджэннi сейма,

абмяркоўвалiся ўмовы унii. Гiсторыкi адзначаюць, што i на гэтым сейме

разгарнулiся вострыя спрэчкi, а дэлегацыя Княства цвёрда адстойвала

незалежнасць сваёй дзяржавы. Яна прапанавала такi праект унii, якi

грунтаваўся на роўных правах кожнага з бакоў. Але, як i трэба было чакаць,

польскiя сенатары i паслы не прынялi лiтоўскi праект, Прадстаўнiкi Польшчы

прытрымлiвалiся ранейшых умоў: Польскае каралеўства i Вялiкае Княства

злучаюцца ў адну дзяржаву з адным галавою, якiм павiнен стаць польскi

кароль. Такiя ўмовы змяшчалiся ў спецыяльным дакуменце, яго i

прапанавала дэлегатам ВКЛ падпiсаць без нiякага абмеркавання,

спасылаючыся на тое, што у iм ёсць запiсы, якiя былi ў многiх ранейшых

актах. Змест дакумента быў удакладнены i з Жыгiмонтам-Аўгустам у час

тайных сустрэч з iм.

Жыгiмонт-Аўгуст, на думку гiсторыкаў, не толькi парушыў свае клятвы i

абяцаннi, якiя ён выказаў лiтвiнам раней, у тым ліку і ў час работы

Люблiнскага сейма, але i пайшоў, па-сутнасцi, на адкрытую здраду iнтарэсам

Княства. Больш таго, ён прыбег да сiлавых метадаў i, як толькi лiтвiнская

дэлегацыя пакiнула Люблiн (адбылося гэта 1 сакавiка 1569 года), выдаў

унiверсал аб далучэннi да Польшчы зямель, што ўваходзілі ў склад ВКЛ. У

вынiку ад Вялiкага княства Лiтоўскага на працягу сакавiка-чэрвеня 1569 года

гвалтоўна былi адарваны i далучаны да польскiх уладанняў значныя

тэрыторыi - Падляшскiя землi з гарадамi Драгiчын, Мельнiк, Бельск i

некаторымi iншымi, а таксама Валынь, Падолле i Кiеўшчына. Безумоўна, усе

гэтыя дзеяннi былi незаконныя, фактычна адбывалася анексiя зямель ВКЛ,

аднак пачынаць вайну з Польшчай яно тады не адважылася. И не толькi

таму, што Княства ўжо было аслаблена Лiвонскай вайною. Заўпарцiлася

шляхта, якая патрабавала працягваць перамовы з палякамi. Гэта вельмi

важны момант, i яго трэба мець на увазе, каб зразумець, чаму ВКЛ тады

фактычна павiнна было капiтуляваць i падпiсаць акт унii на ўмовах,

падрыхтаваных польскiм бокам. Характарызуючы пазiцыю шляхты ў той час,

Я.Юхо адзначае, што значная частка яе “была запалохана пагрозай

канфiскацыяі маёнткаў i дзеля асабiстых iнтарэсаў паступалася iнтарэсамi

дзяржавы”.

Патрыятычныя сiлы ВКЛ, якiя супрацiўлялiся нацiску польскiх

феадалаў, на яго думку, былi аслаблены наяўнасцю ў Княстве моцнай

каталiцкай агентуры, якая дзейнiчала па ўказцы з Ватыкана. Невыпадкова ў

Люблiн прыбылi спецыяльныя паслы рымскай курыi-каталiцкi фанатык i

цемрашал кардынал Гозiй i папскi легат В.Порцiкус, а таксама паслы ад

германскага iмператара Максiмiлiяна, “Их дзейнасць не адлюстравана ў

афiцыйных дакументах сейма, - пiша Я.Юхо, - аднак можна не сумнявацца,

што прыехалi яны ў Люблiн не ў турысцкае падарожжа i не абараняць

iнтарэсы насельнiцтва Вялiкага княства Лiтоўскага або Польшчы.”

Улiчваючы усё гэта, паны-рада ВКЛ вырашыла працягваць перамовы з

Польшчай i лiтвiнская дэлегацыя на чале з Янам Хадкевiчам вярнулася ў

Люблiн - сейм працягваў сваю дзейнасць. Прадстаўнiкi Княства ўсё яшчэ не

раставалiся з надзеяй хоць неяк змякчыць умовы унii на карысць ВКЛ,

дамовiцца з палякамi аб “братэрскай любовi”. Прычым i на гэты раз яны

спрабавалi ўздзейнiчаць на Жыгiмонта-Аўгуста. Ян Хадкевiч сустрэўся з iм 1

чэрвеня i прасiў ад iмя паноў-рады прыслухацца да прапаноў Княства,

улiчыць яго iнтарэсы, вярнуць забраныя палякамi землi. Такое

запатрабаванне дэлегацыя ВКЛ выказала i ў час сустрэчы з Жыгiмонтам-

Аўгустам 6 чэрвеня.

Неаднаразова кiраўнiк лiтвiнскай дэлегацыi выступаў i на пасяджэннях

сейма. Вострыя спрэчкi праходзiлi таксама i памiж самiмi дэлегацыямi. А 27

чэрвеня 1569 года, у дзень, калi павiнна была адбыцца заключэнне унii, Ян

Хадкевiч са слязамi ўпаў на каленi перад Жыгiмонтам-Аўгустам i, спрабуючы

вымалiць у яго “ласку” для ВКЛ; змякчыць умовы яе на карысць лiтвiнаў.

“Просiм пана Богу, - гаварыў ён, - успомнiце нашу службу, нашу вернасць

табе i нашу кроў, якую пралiвалi дзеля твае справы. Учынi так, каб усiм нам

быў гонар, а не здзек i прынiжэнне. Дзеля Бога просiм памятаць сваю прысягу

нам.”

Але нi просьбамi, нi довадамi прадстаўнiкi ВКЛ не змаглi ўгаварыць палякаў

змянiць прапанаваныя iмi ўмовы унii. Абмеркаванне яе праекта вырашана

было працягваць наступным днём. І, нарэшце, дэлегацыя ВКЛ пад цiскам

Жыгiмонта-Аўгуста “на ўсё згадзiлася” i падпiсала акт Люблiнскай унii. Ён быў

аформлены ў выглядзе прывiлею-дагавора, зацверджанага пастановай

Люблiнскага сейма 1 лiпеня 1569 года. Тэкст акта быў падрыхтаваны ў двух

экземплярах - адзiн замацаваны польскай пячаткай, другi - пячаткай ВКЛ.

Гэты парадак, на думку гiсторыкаў, павiнен быў прыхаваць гвалтоўны i

нераўнапраўны характар унii, надаць ёй бачнасць дабраахвотнай згоды

бакоў. Канчаткова акт Люблiнскай унii быў зацверджаны Жыгiмонтам-

Аўгустам 11 жнiўня 1569 года.

§ 3. Умовы Люблінскай уніі. Ацэнка яе гісторыкамі.

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова XVII стст.) Частка 2

Подождите немного. Документ загружается.