Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ

Подождите немного. Документ загружается.

больш за 3 моргі, дык адпаведна павялiчвалiся i iх павiннасцi. Гэтых сялян

сталi называць “агароднiкамi” (гл. арт. 16).

Што ж тычыцца сялян-слуг, дык i пасля рэформы яны захавалi свае

асобнае, прывiлiяванае становiшча, выконваючы спецыяльныя работы, за што

атрымлiвалi па 1-2 валокi зямлi, ад iншых павiннасцей, у тым лiку i ад

паншчыны, яны вызвалялiся.

Такiм чынам, у ходзе рэформы вырашалiся два асноўныя пытаннi,

непасрэдна закрануўшыя адносiны сялян i ўладальнiкаў фальваркаў —

зямельнае пытанне i пытанне павiннасцей сялян. Зямельнае пытанне, можна

сказаць, вырашалася без асаблiвых праблем, i сяляне мелi рэальную

магчымасць атрымаць неабходную кольнасць зямлi -- поўную валоку на сям’ю.

Праўда, такую магчымасць выкарыстоўвалi далёка не ўсе сяляне i валоку

зямлi нярэдка апрацоўвалi па 1-2 i нават больш сямей. Больш таго, у ВКЛ тады

было шмат i пуставаўшых валок. Яны утваралі рэзерв зямельнага фонда. У

цэлым землеўпарадкаванне, якое праводзiлась у час рэформы 1557 года,

можна ацанiць станоўча. “Аграрная рэформа, - пiсаў У.Пiчэта, -- цяжка

ўдарыла па селянiну, пазбавiла яго старадаўнiх форм землекарыстання i

землеўладання, але яна не прывяла яго да абеззямельвання. Валочны надзел

быў дастатковым для адной працоўнай гаспадаркi”.

Другое пытанне было звязана з павiннасцямi сялян. Як станоўчае ў

гэтым пытаннi трэба адзначыць, па-першае, дакладную вызначанасць вiдаў i

нормаў павiннасцей, па-другое, упершыню ўлiчвалiся асаблiвасцi сялянскай

гаспадаркi, а таксама колькасць i якасць зямлi, якую яна атрымлiвала. Але

павiннасцi сялян не сталi лягчэйшымі, да таго ж, як мы ўбачым, яны да

сярэдзiны ХVII ст. узраслi ва ўсiх уладаннях.

Мерапрыемствы, звязаныя з ажыццяўленнем аграрнай рэформы,

кантралявалiся прадстаўнiкамi вялiкакняжацкай адмiнiстрацыi - “ураднiкамi” i

iншымi службовымi асобамi (скарбавымi рэвiзорамi, мернiкамi). Разам з тым

уносiлiся пэўныя змены i ў агульнае кiраванне гаспадарскiмi валасцямi. Гэтыя

воласцi падзялялiся на войтаўствы, цэнтрамi якiх з’яўлялiся самыя вялiкiя

вёскi, дзе знаходзiлiся гаспадарскiя двары цi фальваркi. На чале войтаўстваў

стаялi войты, якiя выбiралiся рэвiзорамi, мелiся тут i лаўнiкi. За сваю службу

войт атрымлiваў вольную ад усялякiх плацяжоў i павiннасцей адну валоку

зямлi. У яго абавязкi ўваходзiла збiраць сялян на паншчыну, назiраць за

выкананнем работ сялянамi свайго войтаўства, адвозiць у “двор” сабраныя з

сялян подаці, сачыць за захаваннем зямельнага фонду i непарушнасцю

межавых знакаў, не дапускаць самавольнага захопу сялянскiх i дзяржаўных

зямель, прысутнiчаць на судзе i аказваць садзеянне ў вынясеннi правiльнага

рашэння (арт. 7).

Новым было i тое, што ў ходзе рэформы фактычна лiквiдавалася

сельская i валасная абшчына, таму што ўводзiлася падворнае землека-

рыстанне. Праўда, i пасля рэформы ўсе яшчэ даволi шырока былi рас-

паўсюджаны зямельныя ўладаннi аб’яднаных сваяцкiх сем’яў, а ў многiх

выпадках i сем’яў, не звязаных сваяцтвам. У.Пiчэта, напрыклад, лiчыў, што ў

iндывiдуальным карыстаннi знаходзiлася не больш 1/3 валок.

Закранула рэформа таксама i гарады, якiя не мелi магдэбургскага права.

Пры памеры тут улiчвалася плошча як самiх гарадоў, так i тых зямель, якiмi

карысталiся гарадскiя жыхары. А такiх зямель было шмат i ўсе яны

перамервалiся на валокi. 3 кожнай валокi жыхары гарадоў па-вiнны былi

ўносiць “платы”: за валоку добрай зямлi — 50 грошаў, сярэдняй - 40, дрэннай -

З0 i яшчэ 12 грошаў за талоку, незалежна ад якасцi глебы.

Аналiзуючы аграрную рэформу 1557 года, трэба сказаць, што

мерапрыемствы па яе рэалiзацыi найбольш поўна былi ажыццёўлены на

землях, якія належалі вялiкаму князю ў цэнтры i на захадзе Беларусi. На

поўначы ж i ўсходзе Беларусi рэформа насiла палавiнчаты характар i

зацягнулася амаль да сярэдзiны ХVII ст. У.Пiчэта i iншыя гiсторыкi адзначалi,

што да правядзення аграрнай рэформы ў тым выглядзе, у якiм яна была

ажыццёўлена ў цэнтры i на захадзе, на ўсходзе Беларусi не было адпаведных

умоў. Вось чаму, улiчваючы асаблiвасцi гэтага рэгiёна, урад ВКЛ пры

правядзеннi тут аграрна-эканамiчных мерапрыемстваў, пайшоў другiм шляхам.

Першыя з гэтых мерапрыемстваў тут былi праведзены ў пачатку 60-х гадоў

ХVI ст. i не закранулi самой вялiкакняжацкай гаспадаркi. Урад толькi

абмежаваўся “поравнением грунтов и установлением платов”. Непасрэднае ж

правядзенне аграрнай рэформы на ўсходзе Беларусi пачалося ў канцы ХVI ст.,

калi была прынята “Устава повинностей, вольностей и волочной померы

волости Могилёвской” (1594г.). У Бабруйскiм старостве рэформа пачалася з

1611 года. Аднак ва ўсiх гэтых рэгіёнах фальваркаў было мала, прычым яны

мелi не земляробчы, а прамысловы характар. Асноўным вытворцам

сельскагаспадарчай прадукцыi ва Усходняй Беларусi з’яўлялася сялянская

гаспадарка, якая пераводзiлася з данiны на чынш. Была i яшчэ адна

асаблiвасць: у адрозненне ад заходнiх раёнаў, тут гаспадарскiя воласцi не

былi падзелены на войтаўствы, захавалi свае ранейшае кiраванне. На чале

воласцi стаялi старцы i заказнiкi, якiя выбiралiся насельнiцтвам. Працягвала

iснаваць i сялянская абшчына.

§3. Уплыў аграрнай рэформы на далейшае развiццё

феадальнай гаспадаркi на Беларусi, яе значэнне.

Аграрная рэформа, як ужо адзначалася, стала пэўнай мяжой у развiццi

феадальнай гаспадаркi Беларусь. Прычым яе нельга звесцi толькi да

мерапрыемстваў, якiя праводзiлiся на вялiкакняжацкiх землях. Гiсторыкамi

даказана, што асноўныя прынцыпы рэформы, вопыт яе ажыццяўлення былi

выкарыстаны i iншымi землеўладальнiкамi. Аб гэтым сведчаць крынiцы i, у

прыватнасцi, iнвентарныя апiсаннi, а таксама спецыяльныя iнструкцыi,

выдадзеныя ўладальнiкамi маёнткаў якiя рэгламентавалi правядзенне

рэформ.

Менавiта з гэтых часоў фальварак становiцца галоўнай формай

арганiзацыi феадальнай гаспадаркi на ўсiх землях Беларусi: дзяржаўных,

магнацка-шляхецкiх, царкоўных.

Iстотна не адрознiвалiся фальваркi (у крынiцах яны падчас выступаюць

пад назвай “двароў”, але гэтыя паняццi адназначныя) i па сваім укладзе

жыцця, фармавалiся з адных i тых жа звенняў. Вось як апiсва-юцца фальваркi

ў этнаграфiчнай лiтаратуры: “Фальваркi ў той час уяўлялi комплекс жылых i

гаспадарчых пабудоў, вакол якiх размяшчалiся агароды, ворныя землi,

сенажацi, лясы. У фальварках будавалiся дробныя прамысловыя

прадпрыемствы (цагельнi, кузнi, лесапiлкi, млыны), трымаць якiя меў права

толькi феадал. Звычайна пры фальварках былi пасекi, сажалкi (для

развядзення рыбы), карчма. 3 усталяваннем фальвар кава-паншчыннай

сiстэмы на Беларусi слова “фальварак” значна пашырыла свае значэнне i

стала назвай пэўнага тыпу паселiшчаў, што ўзнiклi побач з маёнткамi феадала

цi на яго землях. Жыхары такога фальварка — сяляне — абслугоўвалi

феадальную гаспадарку.”

Трэба заўважыць, што гаспадарча-эканамiчныя магчымасцi фальваркаў,

узровень iх развiцця ў значнай ступенi вызначалiся колькасцю i якасцю зямель,

якiя належалi iх уладальнiкам i якiя апрацоўвалiся сялянамi. Вось чаму

феадалы iмкнуліся адвесцi пад фальваркi найбольш урадлiвыя, добрыя землi,

аднак агульная колькасць такiх зямель залежала ад характару землеўладання,

памераў фальваркаў. Так, у вялiкакняжацкiх уладаннях пад фальваркi было

адведзена 12-13 % усей ворнай зямлi, у прыватна-уласнiцкiх яе было больш —

да 25 %, але да сярэдзiны ХVII ст. гэтыя паказчыкi змянiлiся ў бок павелічэння

ва ўсiх уладаннях, адпаведна да 30-35%, а ў некаторых месцах 1 да 50%.

Cа з`яўленнем фальваркаў, як ужо адзначалася, змянiлiся i павiннасцi

сялян, прычым значную роль стала адыгрываць паншчына. Яе памеры

таксама да сярэдзiны ХVII ст. узраслi. Так, калi па Уставе на валокi 1557 года

паншчына ўстанаўлiвалася для цяглых сялян у 2 днi з валокi, дык у сярэдзiне

XVII ст. яна дасягала 4 i больш дзён. На думку гiсторыка П.Лойкі, рост

паншчыны пачаўся ўжо ў другой палове ХVI ст. Прааналiзаваныя iм крынiцы

сведчаць, што ў канцы ХVI ст. для прыватнаўласнiцкiх сялян выключэннем з

правiла стала двухдзённая паншчына. Правiлам жа была 3-4 дзённая, а то i

болей.

У першай палове ХVII ст. адзначаецца далейшае павелiчэнне нормаў

паншчыны. Прычым больш высокая паншчына зафiксавана ў дакументах па

маёнтках дробнай i сярэдняй шляхты, якая тады складала большасць

феадальнага класа.

Гiсторыкi указваюць i на той факт, што аса6лiва хутка

павялiчвалася паншчына ў заходняй i цэнтральнай Беларусi, тут яна вырасла

да сярэдзiны ХVII ст. у параўнаннi з сярздзiнай ХVI ст. прыкладна. у 2-3 разы.

Адбылiся i пэўныя змены у вызначэннi паншчыны. Калi у другой палове ХVI ст.

яна ў асноўным вызначалася колькасцю рабочых дзён з валокi цi яе часткi, дык

у першай палове ХVII ст. стала выкарыстоўвацца i падымнае яе вылiчэнне.

Паншчыну, як вядома, выконвалi цяглыя сяляне, аднак колькасць cялян

цяглых i асадных не заставалася нязменнай. Яна залежала ад волi

землеўладальнiка. Калi ён лiчыў неабходным пашырыць ворыўныя землi, ён

пераводзiў асадных сялян на цягло, г.зн. на паншчыну i такiя пераводы мелi

месца ў многiх гаспадарках, таму колькасць сялян, якiя выконвалi паншчыну,

да сярэдзiны ХVII ст. узрасла на ўсей тэрыторыi Беларусi. Праўда, суадносiны

надзелаў з адработнай рэнтай i грашовым чыншам не былi аднолькавымі як па

вiдах уладанняў, так i па геаграфiчных раёнах. Напрыклад, у дзяржаўных

уладаннях пераважаў грашовы чынш. На захадзе i ў цэнтры Беларусi, па

падлiках В.Голубева, больш 65 % сялян дзяржаўных фальваркаў былi на

чыншавых надзелах. Фальваркавая гаспадарка з адработнай рэнтай

зацвердзiлася толькi ў дзяржаўных уладаннях, якiя размяшчалiся ў раёнах з

урадлiвай глебай, каля гарадоў, транспартных шляхоў для вывазу зерня за

мяжу. Асаблiва шырока чыншавыя надзелы былi распаўсюджаны ў

дзяржаўных фальварках на ўсходзе Беларусi, iх было там да 70,7 %.

магнацкiх i шляхецкiх уладаннях пераважалi валочныя надзелы з адработнай

рэнтай, яны складалi да 65%, нават на ўсходзе Беларусi iх было да 50 %.

Яшчэ больш шырока была распаўсюджана адработная рэнта ў царкоўных

уладаннях.

Неабходна адзначыць, што памер грашовага чыншу, як i колькасць

паншчынных дзён для цяглых i асадных сялян, землеўласнiк вызначаў

асабiста з улiкам якасцi глебы (чаго, дарэчы, не было пры вызначэннi

адработных павiннасцей). Але i ён не заставаўся нязменным, таксама

павялiчваўся. Дынамiка такога павелiчэння паказана ў шэрагу прац беларускiх

даследчыкаў, у прыватнасцi, у работах П.Лойкi. Пры вывучэннi гэтага пытання

ён улiчваў як рэальнае, так i намiнальнае выражэнне i прыйшоў да высновы,

што ў прыватнаўласнiцкiх сялян усходу Беларусi памер грашовага чыншу з

сярэдзiны ХVI ст. да сярэдзiны ХVII ст. узрастаў як рэальна (з улiкам панiжэння

вартасцi гроша), так i ў намiнальным вылiчэннi. У заходнiх жа i ў цэнтральных

раёнах карцiна была некалькi iншай — у чыншавых сялян гэтых раёнаў у

адных маёнтках ён практычна не мяняўся, а ў другіх нязначна павялiчыўся.

Iстотна не змянiўся за гэты час у прыватнаўласнiцкiх сялян i натуральны

аброк, разам з тым шырокае распаўсюджанне тады атрымалi гвалты, талокi,

згоны, iншыя дадатковыя павiннасцi, якiя ўскладнялi становiшча сялян.

Калi даваць агульную ацэнку тых змен, што адбылiся ў павiннасцях

сялян да сярэдзiны ХVII ст., дык трэба сказаць, што яны сталi больш цяжкiмi

ва ўсіх уладаннях i гэта было звязана ў першую чаргу з ростам адработнай

рэнты.

Аналiз пiсьмовых крынiц дазволiў гiсторыкам выявiць i змены, якiя

адбылiся да сярэдзiны ХVII ст. ў сялянскiм землекарыстаннi. Фактычна ўсе яны

ўказваюць на агульную тэндэнцыю да змяншэння зямельных надзелаў сялян

Беларусi. Да такой высновы прыйшлi, у прыватнасцi, Д.Пахiлевiч, Я.Мараш,

З.Капыскi, Б.Капыскi, В.Голубеў. Так, на думку В.Голубева, на большай частцы

тэрыторыi Беларусi пераважалi ў той час надзелы менш за валоку зямлi на

сялянскi двор (“дым”). Напрыклад, сярэднi надзел дзяржаўных сялян у другой

падове ХVI ст. складаў 0,7 валокi на захадзе i ў цэнтры 1,3 валокi на ўсходзе

Беларусi, а да сярэдзiны ХVII ст. ён зменшыўся адпаведна да 0,5 i 0,6 валокi.

Лепей былi забяспечаны эямлёй у той перыяд прыватнаўласнiцкiя сяляне.

Сярэднi зямельны надзел iх, па падлiках - В.Голубева, склаў у другой палове

ХVI - першай палове ХVII ст. 0,62 валокi на захадзе i 0,99 валокi на ўсходзе.

Змяншэнне зямельных надзелаў адбывалася i ў царкоўных сялян. Так, калi ў

другой палове ХVI ст. сярэднi надзел царкоўных сялян складаў 0,88 валокi на

захадзе, 0,78 валокi ў цэнтры i каля i валокi на ўсходзе, дык у першай палове

ХVII ст. ён быў толькi 0,54 валокi ва ўсiх рэгiёнах Беларусi.

Такiм чынам, асаблiвасцю феадальнай гаспадаркi Беларусi стала тое,

што так цi iнакш яна аказалася пад уздзеяннем аграрнай рэформы 1557 года i

стала развiвацца як гаспадарка фальваркавая ва ўсiх уладаннях. Прычым у

вынiку рэарганiзацыi ранейшай сiстэмы эксплуатацыi сялян на Беларусi

зацвердзiлася, па-сутнасцi, два тыпы феадальнай гаспадаркi: фальваркава-

паншчынная, якая пераважала ў цэнтры i на захадзе, i чыншавая - характэрная

для ўсходнiх раёнаў. Праўда, па асобных вiдах зямельных уладанняў такiх

рэзкiх адрозненняў не было - можна гаварыць аб змешанай рэнце пры вядучай

ролi паншчыны ў большасцi гаспадарак.

Усе гэта ў цэлым станоўча адбiлася на эканамiчных паказчыках, спрыяла

пашырэнню прыбытку землеўладальнiкаў. Аднак было б няправiльна

перабольшваць значэнне аграрных пераўтварэнняў, звязаных з рэформай

1557 года як для развiцця вытворчых сiл, так i для змен сацыяльнага

характару. Гаспадарчая дзейнасць у феадальнай гаспадарцы тады сапраўды

ажывiлася, але адбылося гэта ў асноўным за кошт узмацнення феадальнай

эксплуатацыi сялян. Пашырылiся i сувязi феадальнай гаспадаркі з рынкам,

больш выразнай станавiлася таксама сацыяльная i маёмасная

дыферэнцыяцыя сялян,

аднак няма падстаў сцвярджаць, што аграрная

рэформа мела буржуазныя рысы. Менавiта з такiх пазiцый падышлi да ацэнкi

аграрнай рэформы 1557 года аў’тары аднаго з артыкулаў, змешчанага ў

вучэбным дапаможнiку “Крыжовы шлях” (Мн.,1993). Яны прама пiшуць, што

“гэта была першая буржуазная рэформа ва Усходняй Еўропе” (с.15). На думку

аўтараў артыкула, “Устава на валокi” разбурала сельскую абшчыну i

перадавала зямлю ў прыватную ўласнасць сялян”, i ў гэтым сэнсе яны

параўноўваюць яе з рэформай, праведзенай Сталыпiным у Расii ў 1906 годзе.

А цi ж так гэта? Цi была ўведзена на Беларусi ў вынiку рэформы 1557 года

прыватная уласнасць сялян на зямлю? На нашу думку, нiякай

зямельнеўласнасцi сяляне Беларусi, як i ўсяго ВКЛ, тады не атрымалi. Яны

мелi права толькi карыстацца зямельнымi валокамi, якiмi iх надзялялi

ўладальнiкi фальваркаў, перадаваць iх у спадчыну, прычым пакiнуць землi без

дазволу свайго гаспадара было нельга. У артыкуле 29 “Уставы на валокi”

становiшча селянiна характырызуецца наступнымi словамi: “Кгдыж кмет и вся

его маетность наша есть...” Большасць гiсторыкаў хоць i падкрэслiвае важнае

значэнне рэформы 1557 года ў эвалюцыi аграрнага ладу Беларусi, тым не

менш адзначае, што яна не выходзiла за рамкi феадальна-прыгоннiцкiх

адносiн. Такой ацэнкi рэформы, напрыклад, прытрымлiваўся У.Пiчэта, якi шмат

зрабiў для яе вывучэння. Ен адзначаў, што рэформа 1557 года “умацоўвала

паншчынна-прыгоннiцкую гаспадарку і разам з тым садзейнiчала масаваму

запрыгоньванню сельскага населься нiцтва вялiкакняжацкiх маёнткаў”.

Думку

У.Пiчэты па-дзяляюць i iншыя гiсторыкi, у тым лiку i сучасныя.

Рэарганiзацыя феадальнай гаспадаркi, рост эксплуатацыi сялян сталi

пэўным штуршком i для завяршэння працэсу юрыдычнага афармлення

прыгоннага права на Беларусi, што знайшло адлюстраванне ў Статуце ВКЛ,

яго другой i трэцяй рэдакцыях. Так, у Статуце ВКЛ 1566 года былi

прадугледжаны меры па ўзмацненні барацьбы з беглымi цi выкрадзенымi

сялянамi, ён уводзiў 10-гадовы тэрмiн адшуквання такiх сялян i

адмiнiстрацыйныя пакараннi тых, хто iх хаваў Забаранялася хаваць сялян i ў

гарадах. Трэцi Статут ВКЛ (1588г.) падоўжыў тэрмiн адшуквання беглых сялян

да 20 гадоў, Ён канчаткова пазбавiў сялян права пераходу i залiчыў у стан

“непахожых людзей” тых, хто пражыў на землях феадала 10 гадоў. Праўда,

чыста тэарэтычна селянiн мог адкупiцца, заплацiўшы пану 10 коп грошаў, а

таксама ўсе пазыкi i дапамогi, якiя ён атрымаў ад феадала, аднак выплацiць

такiя грошы было вельмi цяжка (у 80-я гады ХУi ст. 10 коп грошаў каштавала

палова апрацаванай валокi зямлi). Але абмяжоўвалiся не толькi асабiстыя

правы сялян, iм забаранялася арандаваць землi, распараджацца сваей

маёмасцю, яны фактычна былi пазбаўлены юрыдычнага статуса i з’яулялiся

аб’ектамi, а не суб’ектамi феадальнага права.

Так што аб буржуазных рысах аграрнай рэформы 1557 года гаварыць не

даводзiцца. На Беларусi, як i ў iншых частках ВКЛ, працягвала панаваць i

развiвацца феадальна-прыгоннiцкая сicтэма гаспадарання, а становiшча сялян

i пасля рэформы не палепшылася, наадварот, стала пагаршацца. Вось чаму

актывiзавалася iх барацьба, асаблiва ў форме ўцёкаў, павялiчылася таксама

колькасць скаргаў, т.зв. “суплiк”. У некаторых месцах нават адбылiся адкрытыя

бунты, паўстаннi з прымяненнем зброi. Такi характар, напрыклад, мела

выступленне сялян былой гаспадарскай вёскi Багушэвiчы Свiслацкай воласцi,

якое адбылося ў 1561-1569 гадах.

Жыхары Беларусi падтрымлiвалi i

паўстаннi запарожскiх казакаў, дзеяннi iх атрадаў, якія прыходзiлі з Украiны. У

складзе гэтых атрадаў было шмат выхадцаў і з Беларусi, некаторыя гiсторыкi

ўвогуле лiчаць, што менавiта ўцекачы з беларускiх зямель палажылi пачатак

Запарожскай Сечы.

Такiм чынам, аграрная рэформа 1557 года стала значнай з’яваю ў

гiсторыi Беларусi. Яна пакінула глыбокi след у жыццi вёскi, развiццi сельскай

гаспадаркi. Не ўлiчваючы гэту рэформу, мы не можам даць адказы на многiя

пытаннi, якiя тычацца сацыяльна-эканамiчных праблем не толькi другой

палевы ХVI-сярэдзiны ХVII ст., але i далейшага развiцця Беларусi.

Раздзел III .

ГАРАДЫ БЕЛАРУСI Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XVI -

ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII СТ.

§ 1. Колькасць i тыпы гарадоў. Крынiцы росту гарадскога

насельнiцтва.

У сацыяльна-эканамiчных працэсах, якiя развiвалiся на Беларусi ў другой

палове XVI - першай палове XVII ст., важную роль адыгрывалi гарады. Хоць

феадальна-прыгоннiцкая сiстэма i не спрыяла iх росту, ёсць падставы

сцвярджаць аб ажыўленнi гарадскога жыцця ва ўсiх частках ВКЛ, асабліва на

беларускiх землях, дзе знаходзiлася асноўная колькасць гарадскiх пасяленняў.

Праўда, такога пункту гледжання ў адносiнах да гарадоў таго часу

прытрымлiваюцца не ўсе навукоўцы. У дарэвалюцыйны перыяд, напрыклад,

шэраг гiсторыкаў (В.Антановiч, М.Уладзiмiрскi-Буданаў, В.Стукалiч)

сцвярджалi, што ў XVI-XVII ст. гарады Беларусi, цi, як яны называлi iх, гарады

Заходняй Русi, не толькi не развiвалiся, але i перажывалi заняпад. Прычыны

гэтага заняпаду адны з iх тлумачылi заменай ранейшых вечавых вольнасцей

магдэбургскiм правам, другiя - развiццём саслоўнага ладу, трэцiя зводзiлi iх да

гэтых абедзвюх з’яў. Але ў працах тых гiсторыкаў не прыводзiлася колькi-

небудзь пераканаўчых фактаў, пацвярджаючых заняпад гарадскога жыцця i, у

прыватнасцi, заняпад рамеснай i гандлёвай дзейнасцi гараджан, скарачэнне

гарадскога насельнiцтва.

Вось чаму такi пункт гледжання пратрымаўся нядоўга: ужо ў другой

палове ХIХ ст. з’яўляюцца працы, у якiх гаварылася не аб заняпадзе

гарадскога жыцця на Беларусi ў XVI - першай палове XVII ст., а аб яго

ажыўленнi, далейшым развiццi. Асаблiва шмат было зроблена для

абгрунтавання канцэпцыi аб паступова-прагрэсiўным развiццi гарадоў

гісторыкамі савецкага часу. Так, ужо ў 20-30-я гады ў нашай рэспублiцы

выйшла шэраг прац, прысвечаных гарадам. Гэта былi працы гiсторыкаў

У.Пiчэты, М.Доўнар-Запольскага, А.Бурдэйкi, В.Дружчыца, Л.Даўг’ялы,

Ф.3абелы, К.Кернажыцкага, У.Iгнатоўскага, і iншых. У адрозненне ад расiйскiх

гiсторыкаў дарэвалюцыйнага перыяду, беларускiя гiсторыкi

20-30-х гадоў значную ўвагу ўдзялiлi сацыяльна-эканамiчным праблемам

развiцця гарадоў.

Новы крок у распрацоўцы гiсторыi беларускiх гарадоў быў зро-блены ў

пасляваенны перыяд, у прыватнасцi, у 50-70-я гады. У той цi iншай ступенi

жыццё беларускiх гарадоў эпохi феадалiзму знайшло адлюстраванне ў працах

Л.Абэцэдарскага, Ф.Адашчыка, А.Iгнаценкi, А.Карпачова, С.Шчарбакова,

В.Мялешкi. I тады ж з’явiлiся даследаваннi абагульняючага характару, у якiх

быў дадзены ўсебаковы i глыбокi аналiз эканамiчнага i сацыяльна-палiтычнага

аблiчча ўсiх тыпаў гарадоў i гарадскiх пасяленняў Беларусi XVI- XVIII ст. У лiку

гэтых даследаванняў у першую чаргу трэба выдзяліць манаграфii

З.Ю.Капыскага i А.П.Грыцкевiча.

Такiм чынам, у нас маецца дастаткова навуковых прац, абапiраю-чыся на

якiя,можна раскрыць усе асноўныя пытаннi станаўлення i раз-вiцця гарадоў

Беларусi ў другой палове XVI - першай палове XVII ст.

Разгледзiм перш за ўсе пытанне аб колькасцi гарадоў, тых зменах, якiя

адбылiся тут да сярэдзiны XVII ст. Трэба заўважыць, што гэта пытанне не

такое простае, як здаецца. Cправа ў тым, што ў гiстарычнай лiтаратуры аб

колькасцi гарадоў на Беларусi таго часу падаюцца розныя лiчбы i меркаваннi.

Так, па падлiках З.Капыскага, у сярэдзiне XVII ст. на тэрыторыi Беларусi было

39 гарадоў.

Гiсторык А.Грыцкевiч называе iншую лiчбу -- 42, да лiку гарадоў

ён аднёс яшчэ тры пасяленнi -- Талачын, Горы, Горкi.

У першым томе

акадэмiчнага выдання “Гiсторыя Беларускай ССР”, якi выйшаў у 1972 годзе,

прыводзiцца яшчэ адна лiчба — 37

, а ў ”Нарысах гiсторыi Беларусi”, якiя

выйшлi ў 1994 г., гэта пытанне ўвогуле абышлi, тут прыводзяцца лiчбы аб

агульнай колькасцi гарадскiх пасяленняў без падзелу iх на вiды i тыпы.

Неабходна заўважыць, што самi гiстарычныя крынiцы не дазва-ляюць

даць дакладную лiчбу аб колькасцi гарадоў на тэрыторыi Бе-ларусi, ды i

разумение горада ў тыя часы было iншым. I тым не менш можна сцвярджаць,

што iстотных змен у колькасцi гарадоў на тэрыторыi Беларусi да сярэдзiны

XVII ст. у параўнаннi з першай паловай XVI ст. не адбылося — на беларускiх

землях было каля 40 гарадоў. Безумоўна, усе гэтыя гарады не былi

аднолькавыя i па значэнні, i па колькасцi насельнiцтва. Таму гiсторыкi

падзяляюць iх на тры асноўныя групы:

1. Буйныя гарады - з насельнiцтвам 10 тыс. чалавек i больш (Брэст,

Полацк, Пiнск, Вiцебск, Магiлёу, Слуцк);

2. Сярэднiя гарады, у якiх пражывала ад 3 да 10 тыс. чалавек. (Мiнск,

Орша, Гродна, Быхаў, Мсцiслаў).

3. Малыя гарады. Да iх гiсторыкi адносяць пасяленнi з колькасцю ад 1,5

да 3 тыс. чалавек. Такая колькасць насельнiцтва пражывала ў Бабруйску,

Барысаве, Шклове, Слонiме, Лобрыне i некаторых iншых га радах.

Але прыведзеныя вышэй лiчбы аб колькасцi гарадоў i iх велiчынi не

поўнасцю адлюстроўваюць працэс урбанiзацыi, якi адбываўся тады на

Беларусi. Вось чаму ў асобную групу гiсторыкi вылучылi пасяленнi, якiя

называюцца мястэчкамi. Што ж гэта такое? Большасць навукоўцаў мястэчкi

адносяць да пасяленняў гарадскога тыпу, хоць у цэлым яны з’яўлялiся

прамежкавымi памiж сельскiмi населенымi пунктамi i ўласна гарадамi. Мястэчкi

адрознiвалiся ад гарадоў перш за ўсе колькасцю свайго насельнiцтва — менш

за 1,5 тыс. чалавек цi менш за 300 “дымаў” як лiчыў З.Ю.Капыскi. Сапраўды,

мястэчкi - невялiкiя пасяленнi. Другое адрозненне тычыцца ролi рамяства i

гандлю ў iх жыццi. Калi ў гарадах рамесна-гандлёвая дзейнасць з’яўлялася

вызначальнай, галоўнай, дык жыхары мястэчак у асноўным займалiся

сельскай гаспадаркай, але пэўнуй ролю i тут адыгрывалi рамяство, гандаль i ў

гэтых адносiнах мястэчкi адрознiвалiся ад вёсак. Вось як характарызуе

асаблiвасцi эканамiчнага ўкладу мястэчак гiсторык З.Капыскi: “У эканамiчным

аблiччы мястэчак рамяство i асаблiва гандаль... былi асновай жыцця i

дзейнасцi невялiкай часткi жыхароў. Галоўную роль у мястэчках адыгрывалi

сельскагаспадарчыя заняткi... Тым не менш, мястэчкi з моманту свайго

ўзнiкнення ўяўлялі вiд гарадскога, а не сельскага пасялення ўжо таму, што

рамяство i гандаль складалi неад’емную частку яго эканамiчнага жыцця, чаго

не ведала прыгонная вёска”.

Мястэчкi, на думку гiсторыкаў, з’явiлiся на Беларусi ў асноўным у ХV - XVI

ст. у працэсе развiцця феадальнай гаспадаркi i ўзрастання ролi таварна-

грашовых адносiн. Яны, як правiла, былi цэнтрамi магнацка-шляхецкiх

уладанняў, узнiклi на аснове гаспадарскiх двароў i фальваркаў.

Такiм чынам, пры вывучэннi гарадоў мы павiнны мець на ўвазе ўсе

пасяленнi гарадскога тыпу - уласна гарады i мястэчкi. Колькi ж iх было ў

сярэдзiне XVII ст.? Па гэтым пытанні ў гiстарычнай лiтаратуры таксама

прыводзяцца розныя лiчбы. Так, адны аўтары лiчаць, што тады на Беларусi

было 414 гарадскiх пасяленняў, у тым лiку 37 гарадоў i 377 мястэчак,

другiя

— 462, у тым лiку 37 гарадоў i 425 мястэчак,

трэцiя — 530 гарадскiх

паселiшчаў.

Як бачым, на Беларусi ў той час пераважалi мястэчкi i агульная

колькасць гарадскiх пасяленняў павялiчвалася за iх лiк. Усяго ў гарадах i

мястэчках пражывала тады прыкладна 350-370 тыс. чалавек цi 12 %

насельнiцтва.

Трэба адзначыць, што хоць колькасць гарадскiх пасяленняў i ўзрастала, у

цэлым яны развiвалiся ў складаных умовах. Ва ўсялякiм разе феадалiзм не

вельмi спрыяў урбанiзацыi грамадства, росту гарадоў. Не выпадкова тады

пераважалi дробныя гарадскiя пасяленнi, i гэта было характэрна не толькi для

ВКЛ, а i для iншых феадальных дзяржаў.

Уздзеянне панаваўшых у той час феадальна-прыгоннiцкiх адносiн на

працэс урбанiзацыi знайшло адлюстраванне i ў тым, што на Беларусi, як i ва

ўсiм Княстве, значная колькасць гарадоў належала феадалам, магнатам. Гэта

былi прыватнаўласнiцкiя гарады, яны складалi, па падлiках гiсторыкаў, да 40 %

усiх гарадоў Беларусi.

Сярод iх трэба назваць такiя даволi буйныя гарады, як

Слуцк, Ня-свiж, Мiр, Клецк, Друя, Шклоў, Ст. Быхаў. Што ж тычыцца мястэчак,

дык практычна ўсе яны знаходзiлiся ва ўладаннях феадалаў, многiя мястэчкі

былi цэнтрамi такiх уладанняў. Падрабязныя матэрыялы аб

прыватнаўласнiцкiх гарадах Беларусi выкладзены ў манаграфii А.П.Грыцкевiча

i яе неабходна выкарыстаць для больш паглыбленага аналізу гэтага пытання.

Але i тыя гарады, якiя з’яўлялiся вялiкакняжацкiмi цi каралеўскiмi,

таксама апынулiся ў сферы ўздзеяння феадалаў. У гэтых гарадах iм належалi

дамы i нават цэлыя вулiцы, жыхары якiх не былi пад-началены органам

гарадскога самакiравання, выпадалi з-пад юрыдыч-нага кантролю горада, яго

прававога статуса. Яны атрымалi назву юры-дык цi юрысдык. “Юрыдыкi, --

адзначаў З.Капыскi, — становяцца, так бы мовiць, пастаянна дзеючым

фактарам эканамiчнага i палiтычнага жыцця феадальнага горада галоўным

чынам таму, што пануючы клас уклю-чае мясцовыя рынкi, мелкатаварную

вытворчасць у тыя сферы, выкарыстанне якiх садзейнiчае росту яго

прыбыткаў. У гэтым перш за ўсе сутнасць такой з’явы, як юрыдыкi”.

З.Капыскi

i iншыя гiсторыкi адзначаюць, што сiстэма гарадскiх юрыдык не лакалiзавалiся

толькi ў межах Усходняй Еуропы i, у прыватнасцi, Вялiкага княства Лiтоўскага.

Яна была добра вядома i заходнееўрапейскiм краiнам, хоць там мела свае

асаблiвасцi.

Першыя звесткi аб юрыдыках у гарадах Беларусi змяшчаюць гра-маты

Брэсту i адвосяцца да ХV ст. У далейшым яны з’явiлiся i ў iншых гарадах, сталi

даволi распаўсюджанай з’явай. У 1563 годзе яны былi афiцыйна зацвержаны

вялiкiм князем. З.Ю.Капыскi, якi вывучаў матэрыялы аб юрыдыках, указвае,

што хоць крынiцы не даюць неабходных дадзеных аб часе з`яўлення юрыдык,

ёсць дастаткова падстаў лiчыць XVI - першую палову XVII ст. перыядам

няўхiльнага росту iх у беларускiх гарадах. Прычым большасць гiсторыкаў

ацэньваюць юрыдыкi са станоўчага боку, бо, на iх думку, яны садзейнiчалi

працэсу урбанiзацыi.

Аднак распаўсюджанне юрыдык мела i адмоўныя вынiкi, таму што яны не

толькi аслаблялi саслоўныя пазiцыi гараджан, але i супярэчылi фiскальным

iнтарэсам вярхоўнай улады. I калi на працягу XVI ст. яна падтрымлiвала

юрыдыкі, то з канца гэтага стагоддзя ўзнiкла iмкненне ўвесцi іх ў пэўныя

юрыдычныя межы, якiя б выключалi поўную аў-танамiзацыю iх насельнiцтва ў

фiскальных, а потым i юрыдычных адносiнах. У гiстарычнай лiтаратуры,

прысвечанай гарадам ВКЛ, у тым лiку i беларускiм гарадам, адзначаецца, што

з канца XVI ст. - пачатку XVII ст. у граматах вялiкiх князёў лiтоўскiх усе часцей

падкрэслiвалася прадпiсанне, якое абавязвала жыхароў юрыдык выплачваць

спаганяемые з гарадоў падаткi, несцi гарадскiя павiннасцi. Гэта палажэнне

зацвердзiла ў якасцi агульнадзяржаўнай нормы сеймавая пастанова 1611 года.

Яно было пацверджана i у 1651 годзе, а ў 1б59 годзе рашэннем Сейма Рэчы

Паспалiтай было указана, каб “усе юрыдыкi былi знiшчаны i перададзены

гарадской юрысдыкцыi”.

Трэба заўважыць, што у лiквiдацыi юрыдык былi

зацiкаўлены, як мы ўбачым, i самi гаражане.

Феадальна-прыгоннiцкая сiстэма, як ужо адзначалася, ускладняла

развiццё гарадскога жыцця на Беларусi, аднак працэс урбанiзацыi меў

аб’ектыўны характар i, нягледэячы на ўсе цяжкасцi i перашкоды, роля гарадоў

працягвала ўзрастаць, а iх насельнiцтва павялiчвацца. I гэ-павелiчэнне

адбывалася ў першую чаргу за лiк сялянства, якое рознымi шляхамi трапляла

ў гарады. Есць падставы сцвярджаць, што вярхоўная ўлада не толькi не

перашкаджала перасяленню сялян у гарады, але i заахвочвала,

падтрымлiвала iх, прадстаўляючы пэўныя льготы ў адносiнах да падаткаў, і ў

iншых сферах.

Не спынiўся прыток сялян у гарады i пасля ўсталявання на Бела-русi

фальваркова-паншчыннай гаспадаркi, юрыдычнага афармлення прыгоннага

права. Тады даволi шырокае распаўсюджанне атрымала такая з’ява, як уцёкi

сялян. Беглыя сяляне знаходзiлi прытулак у гарадах i нават дапамогу з iх боку.

Наколькi масавымi былi ўцёкi ў гарады, сведчаць шматлiкiя дакументы: у

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова XVII стст.) Частка 2

Подождите немного. Документ загружается.