Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ

Подождите немного. Документ загружается.

Аналiзуючы ўмовы Люблiнскай унii, трэба адзначыць, што на iх аснове

прадугледжвалася ўтварэнне новай дзяржавы пад назвай ”Рэч Паспалiтая”.

Гэта галоўны вынiк Люблiнскай унii. У акце, зацверджаным Люблiнскiм

сеймам, запiсана, што “Каралеўства Польскае i Вялiкае княства Лiтоўскае

ўяўляюць сабою ўжо адно непадзельнае i неаддзельнае цэлае, а таксама не

асобную, а адну агульную рэспублiку, якая злучылася i злiвалася ў адзiны

народ з дзвюх дзяржаў i народаў.”

Як бачым, ВКЛ i Польшча не проста

аб`ядноўвалiся, а злучалiся ў адну дзяржаву, прычым павiнны былi злучыцца,

злiцца i народы падпiсаўшых унiю дзяржавай. Менавiта такога характару унii i

дабiваўся польскi бок, фактычна ставiлася задача стварыць унiтарную

дзяржаву, лiквiдаваць ВКЛ, супраць чаго выступалi яго прадстаўнiкi на

Люблiнскiм сейме.

Новая дзяржава павiнна была мець i свае органы ўлады. Так,

узначальваў яе адзiны гасудар цi ўладар, якi насiў тытул караля Польскага,

вялiкага князя Лiтоўскага, Рускага, Прускага, Мазавецкага, Жмудскага,

Кiеўскага, Валынскага, Падляшскага i Інфляндскага (Лiтоўскага). Як бачым,

тытул вялiкага князя лiтоўскага захаваўся ў якасцi састаўной часткi тытула

агульнага гасудара, разам з тым было лiквiдавана спадчыннае права

лiтоўскiх князёў на Лiтву, усе гэтыя правы перадавалiся Кароне. Паводле акта

Люблiнскай унii, кароль Рэчы Паспалiтай выбiраўся на агульным сейме ў

Варшаве, а яго каранацыя адбывалася ў Кракаве. Асобнае выбранне яго ў

Лiтве i ўзвядзенне на вялiкакняжацкi пасад, як гэтага спачатку дамагалася

дэлегацыя ВКЛ, не прадугледжвалася. Пасля абрання кароль пацвярджаў усе

правы i вольнасцi абодвух народаў.

Аб`яднанне ВКЛ i Польшчы ў адну дзяржаву павiнна было прывесцi i да

спынення дзейнасцi асобных сеймаў, ствараўся агульны сейм. Ен меў дзве

палаты: сенат, у якi ўваходзiлi магнаты, прадстаўнiкi цэнтральнай i мясцовай

адмiнiстрацыi, вярхi каталiцкай царквы i пасольскую iзбу, у яе выбiралiся па 2

дэпутаты (паслы) ад кожнага павета. Сейм станавiўся вышэйшым органам

улады ў Рэчы Паспалiтай, яе парламентам. Павiнна была дзейнiчаць i адна

Рада. І кароль, i сейм, i рада прымалi рашэннi, якiя былi абавязковымі для

выканання на ўсёй тэрыторыi дзяржавы.

Актам Люблiнскай унii прадугледжвалася i скасаванне дзяржаўнай мяжы

памiж ВКЛ i Польшчай. Дазваляўся свабодны гандаль на ўсёй тэрыторыi

Рэчы Паспалiтай. Устанаўлiвалася адзiная манетная сiстэма. Праўда, манета

чаканiлася асобна ў Лiтве i Польшчы, але яе вага i найменне былi

аднолькавыя. Падданыя караля Рэчы Паспалiтай маглi набываць маёнткi i

валодаць iмi ва ўсiх яе частках: палякi ў ВКЛ, жыхары ВКЛ у Польшчы. Усе

ранейшыя законы i дагаворы, што былi накiраваны супраць адной з частак

новай дзяржавы цi супярэчылі агульнаму злучэнню, “узаемнай братэрскай

любовi i Унii”, нiякай сiлай ўжо не павiнны былi мець. Адзiнай станавiлася i

знешняя палiтыка. Дагаворы i саюзы з iншымi краiнамi заключалiся толькi з

агульнага ведама i згоды абодвух народаў.

Як бачым, Любюлiнская унiя па сваiх умовах iстотна адрознiвалася ад

тых, якiя былi падпiсаны раней, i iх рэалiзацыя магла б сапраўды прывесцi да

лiквiдацыi ВКЛ, злiцця яго з Польшчай. Такую аценку яе ўмоў давалi многiя

навукоўцы. “Вялiкае княства, - адзначае Я.Юхо, - павiнна было перастаць

iснаваць адразу пасля падпiсання ўнii...”

Аднак гэтага не адбылося, ВКЛ усё

ж захавала пэўную аўтаномiю, а Рэч Паспалiтая пераўтварылася”, па-

сутнасцi, у федэратыўную дзяржаву. Прычым за захаванне гэтай аўтаномii,

дзяржаўнасцi ВКЛ выступалi не толькi магнаты, але i шляхта, якая дабiвалася

аб`яднання з Польшчай. І пасля ўтварэння Рэчы Паспалiтай у ВКЛ працягвалi

дзейнiчаць адмiнастрацыйна-дзяржаўныя органы, ранейшае заканадаўства,

судовая сiстэма, захавалiся i яго ўзброеныя сiлы, рэгулярна збiралiся таксама

i агульнадзяржаўныя сеймы, а ў пачатку 80-х гадоў быў створаны i стаў

дзейнiчаць Галоўны трыбунал Вялiкага Княства - вышэйшы судовы орган

дзяржавы.

На захаванне самастойнасцi ВКЛ былi накiраваны i шмат якiя прававыя

акты, прынятыя у Княстве пасля Люблiнскай унii. Сярод iх у першую чаргу

трэба вылучыць Статут 1588 года. Работу па яго падрыхтоўцы ажыццяўляла

спецыяльная камiсiя, створаная яшчэ да Люблiнскага сейма. Пасля сейма яе

склад змянiўся (дарэчы, прадстаўнiкi Польшчы туды не трапілі, узначалiў

камiсiю Леў Сапега), i яна павiнна была прывесцi заканадачыя нормы ВКЛ,

дакладней, нормы статута 1566 года, у адпаведнасць з польскiм правам i з

улiкам Люблiнскай унii, што магло б скасаваць законы Княства. Аднак гэтага

не адбылося. Падрыхтаваны камiсiяй Статут, не толькi не злiў права ВКЛ з

польскiм, але i разыходзiўся з умовамi унii. Ён фактычна адмяняў многiя

пастановы Люблiнскага сейма i юрыдычна замацоўваў адасобленасць i

суверэннасць ВКЛ. У Статуце нават не ўпамiнаўся акт Люблiнскай унii,

рашэнне сейма 1569 года аб утварэннi Рэчы Паспалiтай, акрамя таго, у

артыкуле 4 раздзела трэцяга выкладзена праграма вяртання раней

адарваных тэрыторый i аднаўлення старых межаў Княства.

Статут 1588 года адмяняў i такi важны i прынцыповы для самастойнасцi

ВКЛ пункт Люблiнскага сейма 1569 г., як набыццё iншаземцамi, у тым лiку

ўраджэнцамi Польшчы, зямельнай уласнасцi, права займаць дзяржаўныя

пасады, чыны i званнi. У артыкуле 12 раздзела трэцяга Статута запiсана

было: “Так же мы, гасподар, обецуем i шлюбуем под прiсягою нашою,

которую учiнiлi есмо Велiкому князеству Лiтовскому i всiм станам,

обывателям его ... достойностей духовных i светскiх городов, дворов, грунтов,

староств, держав, врядов земскiх i дворных посесый або в держанье i

пожiванье i вечностей жадных чужоземцам i загранiчнiком, анi суседом того

паньства не маем, але то все мы i потомкi нашi велiкiе князi лiтовскiе даватi

будем повiнны только лiтве, русi, жмойтi, родiчом старожiтным i уроженцом

Велiкого Князства...”

Многiя гiсторыкi падкрэслiвалi, што ў ВКЛ па-ранейшаму Статут

разглядалi як асноўны закон дзяржавы, якi павiнен быў служыць яе iнтарэсам.

Гэту думку вельмi дакладна выразiў дарэвалюцыйны расiйскi гiсторык

I.Лаппа. Ён пiсаў: “Вырабатываючы трэццi Лiтоўскi статут, шляхецкi народ

вялiкага княства Лiтоўскага стварыў свой звод законаў ў такiм вiдзе, што б яго

дзяржава магла iм кiравацца, захоўваючы яго ў значэннiдзейнiчаючага права,

так i пражываючы без уступлення ў якую б то нi было федэрацыю”.

Трэба адзначыць, што прыняцце Статута ВКЛ у рэдакцыi, якая iстотна

разыходзiлася з умовамi Люблiнскай унii, стала магчымым у значнай ступенi

дзякуючы намаганням Льва Сапегi, які ўзначальваў камiсiю. “Статут Лiтоўскi -

справа Льва Сапегi”, - пiсаў польскi гiсторык XIX ст. Казiмiр Туркоўскi.

Патомак полацкiх баяр, князь Леў Iванавiч Сапега, падканцлер, а потым i

канцлер ВКЛ не толькi добра арганiзаваў работу камiсii, але i дапрацоўваў

Статут i выдаў яго ўласным коштам у 1588 годзе ў Вiльнi. “Выдаючы новы

статут, -адзначаў М.Шкаленак, - Леў Сапега зламаў пастановы Люблiнскага

Сойму ў двух найглаўнейшых кiрунках: фармальным i матэрыяльным.”

Такiм чынам, ёсць падставы сцвярджаць, што i на гэты раз польскiм

правячым колам не ўдалося лiквiдаваць Вялiкае княства Лiтоўскае,

ажыццявiць iнкарпарацыю яго зямель. Праўда, польскi бок не адмовiўся ад

такой мэты i рабiў усё, каб змянiць аўтаномнае становiшча Княства, зрабiць

Рэч Паспалiтую унiтарнай дзяржавай. Аднак здарылася гэта толькi ў канцы

XVIII ст., калi была прынята Канстытуцыя 3 мая 1791 года, але тады Рэч

Паспалiтая дажывала свае апошнiя днi.

Нельга не адзначыць i той факт, што ў ВКЛ было шмат прыхiльнiкаў

самастойнага развiцця дзяржавы, тых, хто выступаў супраць узмацнення

польскага ўплыву. Больш тага, тут неаднойчы рабiлiся спробы змянiць умовы

Люблiнскай унii i нават разарваць яе. Першая такая спроба была

прадпрынята ў 1572 годзе, калi памёр Жыгiмонт-Аўгуст - апошнi прадстаўнiк

роду Ягайлавiчаў. Тады, у час т.зв. першага безгаспадарства, многiя магнаты

i шляхта ВКЛ не толькi адвярнулiся ад Польшчы, але i сталi схiляцца да

саюза з Маскоўскай дзяржавай, яны прапанавалi выбраць каралём Польшчы i

Вялiкага Княства спачатку сына маскоўскага цара Iвана IV - Федара, а потым i

самаго Iвана IV. Цiск на Польшчу ажыццяўляўся i ў дальнейшым.

Не выпадкова правячыя колы Рэчы Паспалiтай iмкнулiся пашырыць

правы беларуска-лiтоўскай шляхты, зрабiць яе галоўнай апорай вярхоўнай

улады. I гэта iм у значнай ступенi ўдалося. У ВКЛ, як i ва ўсёй Рэчы

Паспалiтай, сталi развiвацца шляхецкiя вольнасцi, актыўна праводзiлася

палiтыка акаталiчвання мясцовага насельнiцтва, што павiнна было

прыцягваць яго да Польшчы.

Як жа ацэньвалi Люблiнскую унiю 1569 года, стварэнне Рэчы Паспалiтай

гісторыкі? На гэтым пытаннi коратка таксама трэба спынiцца. Перш за ўсё

неабходна адзначыць, што ўнiтарнае пытанне, г. зн. пытанне аб адносiнах

ВКЛ i Польшчы на аснове iснаваўшых памiж iмi пагадненняў, увогуле займала

важнае месца як у польскай, так i ў расiйскай гiсторыяграфii. Гэтым пытаннем,

у тым лiку i Люблiнскай унiяй, займалiся такiя вядомыя гiсторыкi, як

С.Кутшэба, О.Галецкi, А.Прахаска, М.Любаўскi, М.Доўнар-Запольскi, I.Лаппа,

М.Грушэўскi, У.Пiчэта, У.Iгнатоўскi, Ф.Уманец, В.Мякоцiн i iнш. Безумоўна,

падыходы да Люблiнскай унii не былi аднолькавыя i ацэньвалася яна з

розных пазіцый. Так, фактычна ўсе гiсторыкi ўказвалi на важнае

агульнаеўрапейскае значэнне Люблiнскай унii. Нiхто не можа адмаўляць таго

факта, што на карце Еўропы пасля Люблiнскай унii з’явiлася новая i даволi

буйная дзяржава, (гл. карту), з якой павiнны былi лiчыцца ўсе iншыя краiны.

Гэта, як гаворыцца, бяспрэчны факт.

Аднак, гэта дзяржава (такой думкi прытрымлiваюцца многiя гiсторыкi) не

адрознiвалася адзiнствам, трываласцю свайго дзяржаўна-палiтычнага ладу,

раздзiралася глыбокiмi сацыяльнамi i нацыянальна-рэлiгiйнымi

супярэчнасцямi, што адмоўна адбiвалася i на развiццi Беларусi. Як адзначаў

У.Iгнатоўскi, Беларусь у 1569 годзе “увайшла ў дзяржаўны арганiзм такога

гаспадарства, каторае ўжо пачало хварэць i палiтычна i сацыяльна.

Разумеецца, гэта хвароба перадалася i Беларусi”.

Большасць навукоўцаў пры ацэнцы Рэчы Паспалiтай зыходзiлi з таго,

што гэта дзяржава стала федэратыўнай, што i пасля Люблiнскай унii ВКЛ

захавала свой дзяржаўна-палiтычны арганiзм, што яно не з’яўлялася, як гэта

сцвярджалi некаторыя польскiя i расiйскiя дваранскiя гiсторыкi, звычайнай

правiнцыяй Польшчы. “Рэч Паспалiтая не была дзяржавай унiтарнага тыпу, -

пiсаў У.Пiчэта. - Пры адзiнстве ўлады каралеўскай i заканадаўчай Вялiкае

княства Лiтоўскае i Польскае каралеўства захоўвалi поўную ўнутраную

самастойнасць i працягвалi жыць сваiм унутраным палiтычным жыццём,

адносячыся з вядомым недаверам адзiн да аднаго”.

Такога пункту

гледжання прытрымлiвалiся гiсторыкi I.Лаппа, М.Любаўскi, М.Доўнар-

Запольскi i некаторыя iншыя. Аднак ў расiйскай гiсторыяграфii як

кансерватыўнага, так i лiберальнага напрамкаў шырока была распаўсюджана

думка аб гвалтоўным далучэннi ВКЛ да Польшчы. Прычым большасць

расiйскiх гiсторыкаў лiчыла, што Люблiнская унiя адбылася па польскім плане

i не ўмацавала ВКЛ, а толькi прывязала яго да Польшчы, якая iмкнулася

выкарыстоўваць Княства ў сваiх мэтах. “Унiя - пiсаў М.Доўнар-Запольскi, -

зменшыла межы Вялiкага Княства i не дала яму тых даброт, на якiя яно магло

б разлiчваць, i ўблытала яго ў складаную сетку ўласнапольскай палiтыкi”.

Толькi некаторыя з гэтых гiсторыкаў адзначалi ўзаемавыгаднасць Люблiнскай

унii, створанай на яе аснове федэратыўнай дзяржавы (Ф.Уманец, В.Мякоцiн,

М.Любаўскi).

Аб’ектыўна падыходзяць да ацэнкi Люблiнскай унii многiя сучасныя

навукоўцы. Вось словы вядомага беларускага пiсьменнiка Н.Гiлевiча. “На

бяду-няшчасце, - пiсаў ён ў адным з артыкулаў, - наша вымушаная унiя

Вялiкага Княства з Каралеўствам Польскiм прывяла паступова нашу

суверэнную дзяржаву да поўнага заняпаду, да лiквiдацыi яе суверэннасцi, да

гволтоўнай паланiзацыi насельнiцтва Вялiкага княства, а ўрэшце - да амаль

поўнага выцяснення беларускай мовы з афiцыйнага i лiтаратурнага ўжытку.”

Мiж тым у апошнiя гады ў перыядычным друку сталi з’яўляцца

публiкацыi, аўтары якiх зусiм з iншых пазiцый характарызуюць Рэч

Паспалiтую. Яны падаюць яе ў якасцi дэмакратычнай дзяржавы, федарацыi

свабодных народаў i супрацьпастаўляюць яе Расii як дэспатычнай дзяржаве.

Але такiя характарыстыкi не зусiм абгрунтаваныя i не адпавядаюць

гiстарычнай рэчаiснасцi. Рэч Паспалiтая сапраўды была дзяржавай

федаратыўнага тыпу, але аб свабодзе народаў, што ўваходзiлі ў яе, гаварыць

не даводзіцца. Гэта тычыцца i беларускага народа. Беларускi народ, калi не

лiчыць шляхту, не быў свабодным. Ды i шляхта, хоць яе правы з утварэннем

Рэчы Паспалiтай i пашырылiся, не заўсёды была задаволена, аб чым

сведчаць гiстарычныя крынiцы. Што ж да сялян (а менавiта яны складалi

большасць насельнiцтва беларускiх зямель), то iх становiшча не толькi стала

лепшым, але i пагоршылася. “Цяпер мужыку, - пiсаў У.Iгнатоўскi, - стала яшчэ

горш. На беларусь прыйшла рэспублiка паноў, якiх нiхто не могло ўстрымаць.

Уся ўлада была ў iх руках. Яны мелi ў сваiх руках Сойм, соймiкi, караля,

цэнтральную i мясцовую адмiнiстрацыю i ўзброеную сiлу. Iх “злата

вольнасць” была цяжкай няволяй для гаротнага простага народу, каторы

павiнны быў кармiць гэтую кiруючую клясу дармаедаў белай косцi,

нягледзячы на тое нават, што сам быў у цяжкiм эканамiчным палажэннi”.

Усё гэта трэба ўлiчваць, ацэньваючы Люблiнскую унiю i Рэч Паспалiтую, у

якой апынулiся беларускiя землi пасля 1569 года.

Раздзел ІІ.

АГРАРНАЯ РЭФОРМА 1557 ГОДА. СТАНАЎЛЕННЕ I РАЗВIЦЦЁ

ФАЛЬВАРКАВА-ПАНШЧЫННАЙ ГАСПАДАРКI НА БЕЛАРУСI

(ДРУГАЯ ПАЛОВА XVI - ПЕРШАЯ ПАЛОВА XVII CТ.)

§ 1. Прычыны рэформы, яе вытокi.

Аграрная рэформа 1557 года займае важнае месца ў гісторыі са-

цыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі. Яна ўвайшла ў навуковую літаратуру

пад рознымi назвамі і вядома, як аграрная рэформа Жыгімон-та-Аўгуста,

“валочная памера” ці проста “аграрная реформа 1557 года”.

Вывучэннем гэтай рэформы займаліся многія вучоныя, як

дарэвалюцыйныя, так і савецкія. У той ці іншай ступені яе закраналі ў сваіх

працах М.Доўнар-Запольскі, М.Любаўскі, А.Грушэўскі, М.Улашчык, Д.Пахілевіч,

Б.Капыскі, М.Спірыдонаў, П.А.Лойка, Б.Ф.Голубеў, некаторыя іншыя гісторыкі.

Але найбольш грунтоўна і глыбока прааналізаваў усе асноўныя пытанні

рэформы вядомы савецкі гісторык У.Пiчэта. Яшчэ у 1917 годзе выйшла яго

манаграфія “Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-русском

государстве. Ч. 1”, якая з’явiлася найбольш буйнай працай, прысвечанай

дадзенай праблеме. У далейшым пытанні, ўзнятыя ў ёй, развіваліся і

удакладнялiся і ў іншых яго працах.

Практычна ўсе навукоўцы, якія вывучалі рэформу, адзначаюць, што яна

адлюстравала важныя змены ў развіцці сельскай гаспадаркi Беларусі i ў сваю

чаргу аказала істотны ўплыў на яе далейшую эвалюцыю. Галоўным вынікам

рэформы стала ўсталяванне на Беларусі фальваркава-паншчыннай сістэмы

феадальнай гаспадаркі, замацаванне новых прынцыпаў землекарыстання і

эксплуатацыі сялян, што дазволіла землеўладальнікам павысіць свае

прыбыткі, лепей прыстасавацца да новых сацыяльна-эканамічных умоў.

Разглядаючы становішча ў сельскай гаспадарцы ў папярэднія часы, мы

ўжо адзначалі, што вядучай тэндэнцыяй яе развіцця быў рост таварнасці,

пашырэнне сувязёй з рынкам. Гэту з’яву не маглі не ўлічваць феадалы,

асаблiва тых уладанняў, якiя размяшчалiся вакол буйных гарадоў i гандлёвых

шляхоў i рэк. Менавiта пад уздзеяннем рыначных адносiн ужо ў ХV ст. на

Беларусi сталi з’яўляцца двары i маёнткi з феадальнай ворыўнай зямлёю, за

якiмi замацавалась назва фальваркi.

Упершыню такiя фальваркi былi створаны ў Панямоннi i Падзвiннi —

раёнах, якiя мелi выхад на знешнi рынак. Так, у 1450 годзе фальваркам

называлася панская гаспадарка ў маёнтку Менедыкаўскiм на Нава-гародскай

зямлi. Фальваркi ўпамiнаюцца таксама ў запiсах Браслаўскага земскага суда за

1481 год у маёнтку Вiдзы, а ў 1490 годзе - “подле реки Дисны”, у 1499 годзе, - у

маёнтках “Нясвiж, Холхла,Менскага павета”. Яшчэ больш звестак аб

фальварках утрымлiваюць пiсьмовыя крынiцы першай паловы ХVI ст.

Як

бачым, колькасць фальваркавых гаспадарак на Беларусi ўзрастала,

павялiчвалася, а гэта -- сведчанне ўстойлiвасцi працэсаў, якiя развiвалiся ў

аграрным сектары эканомiкi беларускiх зямель.

Чым жа адрознiвалiся фальваркi ад ранейшых панскiх цi гаспа-дарскiх

двароў? Галоўнае адрозненне ў тым, што фальваркавая гаспадарка

арыентавалася на рынак, яе асноўная мэта — не ў задавальненнi асабiстых

патрэб землеўладальнiка, а ў павiлiчэннi даходнасцi шляхам продажу

сельскагаспадарчай прадукцыi. У сувязi з гэтым у фальварках сталi змяняцца i

павiннасцi сялян, на першы план тут выходзiць паншчына, адработная рэнта.

Аб росце сувязей феадальных гаспадарак з рынкам, укараненнi ў iх новых

форм рэнты ў той час больш падрабязна можна пазнаёмiцца ў кн.:

М.Ф.Спиридонов “Закрепощение крестьянства Беларуси (ХV-ХVI вв)” (Мн.,

1993. С. 49-83). Абагульнiўшы фактычны матэрыял па дадзеным пытанні,

М.Спiрыдонаў, у прыватнасцi, адзначае, што “пад уздзеяннем спрыяльнай

рынкавай кан’юктуры на прадукцыю сельскай гаспадаркi i промыслаў ужо ў

другой палове ХV ст. i асаблiва ў ХVI ст. значнае развiццё атрымала

адработачная рэнта ў выглядзе разнастайных сельскагаспадарчых работ

сялян у панскай гаспадарцы: узорвання, баранавання, пасеву, жнiтва, касьбы

сена, малацьбы i г.д.”

Далейшае развiццё фальваркава-паншчынная сiстэма на Беларусi

атрымала з сярэдзiны ХVI ст. Прычым асаблiва хутка яна замацавалася на

гаспадарскiх, вялiкакняжацкiх землях, i гэта не выпадкова. Упраўленне

гаспадаркай вялiкага князя лiтоўскага (т.зв. “скарб”) не магло не ўлiчваць

новыя тэндэнцыi ў развiццi сельскагаспадарчай вытворчасцi i стала прымаць

меры па паляпшэнні кiравання вялiкакняжацкiмi маёнткамi, больш

рацыянальнай арганiзацыi iх дзейнасцi. Гэтага патрабавалi i тыя фiнансавыя

цяжкасцi, якiя меў галава дзяржавы ў сувязi са шматлiкiмi войнамi, iншымi

расходамi.

Такiм чынам, прычыны рэфармавання феадальнай гаспадаркi Беларусi

тлумачацца эканамiчнымi працэсамi i, у прыватнасцi, ростам яе таварнасцi,

пашырэннем сувязей з рынкам, перш за ўсе знешнiм. “Рост знешняга рынку,

вялiкi попыт на прадукты сельскай гаспадаркi, — пiсаў У.Пiчэта, -

падштурхоўвала зямельных уласнiкаў — вялiкага князя, паноў i шляхту да

ўздыму як вытворчасцi, так i даходнасцi свайго феадальнага маёнтка”

Як адзначалася вышэй, усталяванне фальваркавай гаспадаркi на

Беларусi пачалося ўжо ў ХV ст. Аднак тады гэта з’ява насiла спарадычны

характар. Устойлiвае значэнне двары з панскай ворнай зямлёй, г.зн.

фальваркавыя гаспадаркi, сталi набываць у першай палове ХVI ст. Прычым

найбольшая актыўнасць у стварэннi такiх фальваркаў была праяўлена ў

гаспадарскiх уладаннях. Так, першыя крокi па рэарганiзацыi сваiх гаспадарак

вялiкi князь лiтоўскi прадпрыняў у 1514 i 1529 гадах.

3 канца 40-х гадоў ХVI ст.

пачынаецца рэарганiзацыя гаспадаркi ва ўладаннях каралевы Боны (мацi

вялiкага князя лiтоўскага i караля польскага Жыгiмонта-Аўгуста) — Ковенскiм,

Кобрынскiм, Гродзенскiм староствах, а ў 1552-1555 гадах у Пiнскiм i Клецкiм

княствах.

Прыкладна ў гэты час на аснове асобнай iнстукцыi (“Уставы”) пачаў

праводзiць такую рэарганiзацыю i яе сын -- Жыгiмонт-Аўгуст. Да сярэдзiны ХVI

ст. яна ў асноўным была завершана ў многiх уладаннях заходняй часткi ВКЛ.

Гiсторыкi адзначайць, што мерапрыемствы таго часу сталi не толькi штуршком

для аграрных пераўтварэнняў ва ўсiх вялiкакняжаскiх гаспадарках, але i

выклікалі неабходнасць вырашэння новых пытанняў, удакладнення самiх

прынцыпаў аграрнай рэформы. 3 улiкам гэтага ў 1557 годзе быў распрацаваны

яшчэ адзiн дакумент — «Устава на валокi», на аснове якога пачаўся новы этап

аграрных пераўтварэнняў у ВКЛ.

§2. “Устава на валокi” 1557 года. Асноўныя палажэннi аграрнай

рэформы.

Трэба адзначыць, што “Уставу на валокi” 1557 года аналiзавалi многiя

гiсторыкi, але найбольш усебакова i падрабязна гэта зрабiў у сваiх працах

У.Пiчэта.

Перш за ўсе ён звярнуў увагу на тое, што артыкулы Уставы (а іх 49)

былi выкладзены бессiстэмна i слаба звязаны адзiн з другiм па зместу. Акрамя

гэтага, у ей адсутнiчаюць уводзiны, не ўказаны мэты, дзеля якiх яна

ўводзiлася, “быццам бы, — пiша У.Пiчэта, - намераннi ўрада былi ўсiм вядомы

i не патрабавалi нiякiх дадатковых тлумачэнняў, i толькi з iншых дакументаў

мы даведваемся, што рэформа была задумана Жыгiмонтам-Аўгустам для

“примножения господарских пожитков”.

Такiя дакументы выйшлi 20

кастрычнiка 1558 года.

I тым не менш у адроэненне ад iншых, раней выдадзеных гаспадар-

чых iнструкцый i палажэнняў, «Устава на валокi» 1557 года мела

агульнадзяржаўнае значэнне. Менавiта ў ей змяшчалiся прынцыпы, на аснове

якiх павiнна была перабудоўвацца вялiкакняжацкая гаспадарка на ўсей

тэрыторыi ВКЛ, хоць спачатку яна тычылася толькi заходняй часткi Княства.

Галоўнай мэтай рэформы было стварэнне фальваркаў. Аб гэтым гаворыцца ў

артыкул 20 “Уставы на валокi”. У iм, у прыватнасцi, запiсана: “Фольварки хочем

мети, абы везде становены, яко наболышы быти могуть, при каждых замках i

дворех нашых...”

Аналiз “Уставы на валокi”, дапаўненняў да яе, паказвае, што для

стварэння фальваркавых гаспадарак прадугледжваўся цэлы комплекс

тэхнiчных i сацыяльна-эканамiчных мер, у лiку якiх у першую чаргу трэба

вылучыць землеўпарадкавальныя работы на аснове ўвядзення новай адзiнкi

вымярэння зямлi i аб’екта абкладання сялян павiннасцямi, т.зв. валокi —

зямельнага ўчастка памерам 21, 36 га. Гэта было асноўным, цэнтральным

мерапрыемствам аграрнай рэформы (правiла вымярэння зямлi на валокi

выкладзены ў арт. 29). Невыпадкова яе называюць “валочнай памерай”.

На валокi разбiвалася ўся зямля маёнтка, i тая, якая адыходзiла

непасрэдна пад фальваркi,i тая, якой карысталiся сяляне. Пры гэтым

прадугледжвалiся суадносiны зямельных валок 1:7, г.зн. на адну валоку

фальваркавай зямлi павiнна было прыпадаць сем валок сялянскай зямлi

(гэтыя валокi знаходзiлiся, як правiла, паблiзу ад гаспадарскага двара i яго

ворыўных зямель). На думку iнiцыятараў рэформы, менавiта такiя суадносiны

дазвалялi ўладальнiкам фальваркаў рацыянальна весцi свае гаспадаркi

(парадак арганiзацыi фальваркаў вызначалi арт. 20-25)

У адпаведнасцi з “Уставай на валокi”, кожная сялянская сям’я мела права

атрымаць адну валоку зямлi цi яе частку i гэта зямля лiчылася спадчынным

утрыманнем, аднак пакiнуць валокi селянiн мог толькi са згоды гаспадара

фальварка. Калi ж ён пакiдаў яе самавольна, яго лiчылi ўцекачом i маглi

вярнуць.

Пры размеркаваннi зямель улiчвалася i iх якасць. У гэтых адносiнах землi

падзялялiся на “добрыя”, “сярэднiя”, “дрэнныя” i “вельмi дрэнныя”, што

ўплывала на павiннасцi сялян, дакладней, на нормы павiннасцей. Але добрыя

землi, як правiла, адводзiлiся пад фальваркi (калi такiх зямель не было, дык

фальварк не заводзiўся, гл. арт. 20), сялянам заставалiся валокi з дрэннай

зямлёй. Прычым яны павiнны былi абавязкова размяшчацца ў трох палях, што

забяспечвала прымусовы трехпольны севазварот, лiквiдацыю цераспалосiцы,

стракатасцi ў размеркаваннi сялянскiх зямельных надзелаў, як гэта было

раней. Прадугледжвалася таксама i акругленне гаспадарскiх зямель за лiк

прыватнаўласнiцкiх, за якiя аддавалiся ўчасткi ў другiх месцах, калi ўладальнiкi

мелi законнае права на гэтыя ўчасткi.

На аснове новага землеўладкавання вызначалiся i павiннасцi ся-лян. Па

характару гэтых павiннасцей усе валокi размяркоўвалiся на “цяглыя”,

“асадныя” i “вольныя”. Галоўнай павiннасцю сялян з цяглай валокi (такiх сялян

сталi называць цяглымi) была паншчына па 2 днi на тыдзень на працягу 49

тыдняў, г.зн. на працягу амаль усяго года. Акрамя гэтага цяглыя сяляне

абавязвалiся выконваць i т.зв. талокi цi гвалты па 4 днi ў час летнiх работ

(сенакос, уборка ўраджаю i г.д.), а таксама плацiць чынш ад 6 да 21 гроша з

валокi ў залежнасцi ад якасцi глебы, аддаваць уладальнiку фальварка

некаторыя натуральньн прадукты цi выплачваць за iх грошы.

3 асадных валок прадугледжваўся грашовы чынш, ён быў галоўнай

павiннасцю для сялян такiх валок, iх называлi сялянамi асаднымi цi

чыншавымi. Сумма чынша была ўстаноўлена ў памеры 30 грошаў з валокi.

Разам з тым i асадныя сяляне павiнны былi выконваць дадатковыя павiннасцi

--адбываць талокi цi гвалты (гвалт—тэрмiновыя работы ў час стыхiйных

бедстваў: пажары, паводкi i г.д.) або плацiць за iх грошы — па 12 грошаў за

талокi i 10 за гвалты. Агульная сума ўсiх грашовых павiннасцей для асадных

сялян складала, як бачым, 52 грошы. Гэта даволi значная сума па тым часе, за

яе можна было купiць, лiчаць гiсторыкi, 1 вала, 6 бараноў, i свiнню, 20 курэй i 4

гусей (павiннасцi сялян вызначаны ў арт. 15-19).

Але i гэта не ўсе павiннасцi сялян. Акрамя асноўных, сяляне як цяглыя,

так i асадныя, абавязаны былi выконваць i шэраг дадатковых павiннасцей:

перавозiць (сваiмi транспартнымi сродкамi) грузы для фальваркаў, будаваць цi

рамантаваць панскiя двары, вартаваць iх i г.д. Не вызвалялiся яны i ад уплаты

дзяржаўнага падатку - “серабшчыны” незалежна ад якасцi глебы (гл. арт. i8).

Больш нагляднае ўяўленне аб павiннасцях сялян можа даць таблiца, якая

змешчана ў манаграфii М.Спiрыдонава “Закрепощение крестьянства Беларуси

(ХV - ХVI вв) Прыводзiм яе цалкам (гл. табл.1).

Таблiца 1.

Вiды i нормы асноўных павiннасцяў сялян з цяглых i асадных валок па

Уставе на валокi 1557 г.

№

вiды адзiнкi Нормы павiннасцяў

п/п

павiннасцяў вымярэння цяглыя сяляне асадныя сяляне

якасць замлi

добрая сярэдняя дрэнная вельмi

дрэнная

добрая сярэдняя дрэнная вельмi

дрэнная

1 Паншчына дзен

(у тыдзень)

2 2 2 2 - - - -

2 Талокi цi

грошы

дзен (у год)

грошаў

4 4 4 4 12 12 12 12

3 Асада -//- - - - - 30 30 30 30

4 За гвалты:

жыта бочкi - - - - 1 1 1 1

цi грошы грошаў - - - - 10 10 10 10

5 Чынш -//- 21 12 8 6 21 12 8 6

6 Дзякла:

авёс бочкi 2 2 1 - 2 2 1 -

цi грошы грошаў 10 10 5 - 10 10 5 -

за дастаўку -//- 10 10 5 - 10 10 5 -

сена вазы 1 1 1 - 1 1 1 -

цi грошаў грошаў 3 3 3 - 3 3 3 -

за дастаўку -//- 2 2 2 - 2 2 2 -

гусi штукi 1 1 1 1 1 1 1 1

цi грошы грошаў 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5

куры штукi 2 2 2 2 2 2 2 2

цi грошы грошаў 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6

яйцы штукi 20 20 20 20 20 20 20 20

цi грошы грошаў 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4

7 На невады -//- 2 2 2 2 2 2 2 2

8 Стацыi цi: -//- 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5

ялавiцы галоў 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03

бараны гало-ў 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07

куры штук 1 1 1 1 1 1 1 1

яйцы штук 10 10 10 10 10 10 10 10

Кошт чыншу,

дзякла,

невадоўшчыны

i стакцыi

грошаў 54 45 31 14 54 45 31 14

Кошт усiх

павiннасцяў

-//- (106) (97) (83) (66) 106 97 83 66

Заўвагi: 1. Цяглыя сяляне за чатыры днi талок вызвалялiся ад шасцi дзен паншчыны на працягу

трох тыдняў зiмовых i вясеннiх рэлiгiйных свят. 2. Дзяклавый авёс сяляне павiнны былi адвозiць на

адлегласць да 20 мiляў (каля 160 км), а сена - да 15 мiляў (каля 120 км). 3. Акрамя павiннасцяў,

указаных у таблiцы, сяляне павiнны былi таксама касiць фальваркавыя загоны, перавозiць розныя

грузы, будаваць i рамантаваць масты, вартаваць двары. 4. Спагнанне плацяжоў натурай цi грашыма

вызначалася гаспадаром.

Неабходна адзначыць, што аграрная рэформа закранула i такую

катэгорыю сялян, як “чэлядзь нявольная”. Яны надзелялiся невялiкiмi

ўчасткамi зямлi ў 3 моргі i павiнны былi выконваць паншчыну ў 1 дзень

мужчынскай i 6 дзён жаночай працы ў тыдзень. Калi ж яны атрымлiвалi зямлi

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова XVII стст.) Частка 2

Подождите немного. Документ загружается.