Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ

Подождите немного. Документ загружается.

прыватнасцi, рашэнне Сейма Рэчы Паспалiтай, прынятае ў 1641 годзе. У iм

адзначалася, што ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм “шляхецкае саслоўе мае вялiкi

ўрон з-за таго, што гарады магдэбургскага права не выдаюць сялян-

уцекачоў”.

Быў i яшчэ адзiн шлях, якім сяляне траплялі ў гарады—гэта перасяленнi

феадаламi сваiх прыгонных з мэтай павелiчэння ўласных прыбыткаў. Менавiта

на гэтай аснове ўзнiклi юрыдыкi, аб якiх ужо гаварылася.

Насельнiцтва беларусiх гарадоў папаўнялася i за кошт жыхароў iншых,

галоўным чынам суседнiх дзяржаў: Польшчы, Лiтвы, Расii, Украiны. Значную

групу сярод гараджан складалі таксама яўрэi (у XVI ст. ад 2 да 10 % гарадскога

насельнiцтва.)

3 канца ХIV ст. у беларускiх гарадах з’явiлiся татары.

Некаторыя гiсторыкi лiчаць, што ў XVI ст. на тэрыторыi ВКЛ пражывала ад 100

да 200 тыс. татар, галоўным чынам выхадцаў з Залатой Арды.

Крынiцы

ўпамiнаюць i прадстаўнiкоў iншых народаў, аднак у складзе гарадскога

насельнiцтва пераважалi беларусы (да 80 %).

Такiм чынам, у папаўненнi гарадскога насельнiцтва тады галоўную роль

адыгрывалi знешнiя крынiцы. Не выключаўся, безумоўна, i натуральны

прырост, за лiк самiх гараджан, але ён быў нязначны.

Па меры развiцця гарадоў, узмацнення iх значэння ў жыццi дзяр-жавы,

расла i самасвядомасць гараджан, разуменне таго, што яны з’яўляюцца

асобным саслоўем са сваiмi iнтарэсамi i правамi. Гэга знайшло адлюстраванне

i ў тым найменнi, якое замацавалася за жыха-рамi гарадоў. Іх усе часцей сталi

называць “мяшчанамi”. Такi тэрмiн выкарыстоўваўся ўжо ў другой палове XVI

ст. як у штодзённым жыццi, так i ў заканадаўчых актах, у тым лiку i ў Статутах

ВКЛ.

Аднак гарадское саслоўе не было аднародным. У сацыяльнай структуры

гарадскога насельнiцтва ўжо тады вылучалiся тры групы: 1) багатыя вярхi,

куды ўваходзiлi буйныя купцы i цэхавыя майстры, (яны складалi не менш 8-10

%); 2) сярэднi слой (гэта асноўная маса рамеснiкаў i гандляроў); i 3) гарадская

бедната (у тым лiку i тыя, хто не-пасрэдна не ўваходзiў у саму гарадскую

абшчыну, г.зн. плебейская частка гараджан). Памiж гэтымi групамi цi слаямi

iснавалi глыбокiя супярэчнасцi, якiя стваралi аб’ектыўную аснову для розных

канфлiктаў, сутыкненняў i нават барацьбы. Такая барацьба праходзiла перш

за ўсе ўнутры самой гарадской абшчыны памiж нiзамi i гарадской вярхушкай i

нярэдка перарастала ў адкрытыя бунты, паўстаннi. Напрыклад, буйны

канфлiкт на глебе сацыяльных супярэчнасцей адбыўся ў 1606 годзе ў

Магiлёве. Ён працягваўся да 1610 года. Шмат хто з гiсторыкаў называюць яго

паўстаннем.

Актыўнай была i агульнасаслоўная барацьба гараджан. Яна

была накiравана ў першую чаргу супраць феадалаў, iх умяшання ў гарадскiя

справы. Менавiта ў вынiку гэтай барацьбы большасць беларускiх гарадоў

дабiлася права на самакiраванне.

Разам з тым гараджане працягвалi змагацца i супраць “юрыдык”,

iмкнулiся да таго, каб усе жыхары выплачвалi падаткi ў гарадскую казну,

выконвалi iншыя павiннасцi. Канфлiкты такога характару мелi месца ў 1590

годзе ў Мiнску, у 1616 годзе ў Полацку, iншых гарадах.

3 канца XVI ст. шырокi размах атрымаў сацыяльна-палiтычвы рух

гараджан на глебе рэлiгiйных супярэчнасцей. Так, пэўнае распаўсю-джанне ў

беларускiх гарадах атрымала рэфармацыя. Абшчыны кальвiнiстаў, напрыклад,

iснавалi ў Нясвiжы, Клецку, Полацку, Вiцебску, Мiн-ску, iншых гарадах. У 70-х

гадах XVI ст. iх агульная колькасць пе-равышала 160. Актыўна супрацiўлялiся

гараджане i мерапрыемствам рэлiгiйных улад у сувязi з распаўсюджаннем на

Беларусi каталiцызму i ўнiяцтва. Напрыклад, у Пiнску антыўнiяцкi рух

распачаўся на наступны год пасля Брэсцкай унii i працягваўся доўгі час. Са

праўднае паўстанне супраць унiяцтва адбылося ў 1623 годзе ў Вiцебску. Пад

час гэтага паўстання быў забiты унiяцкi архiепiскап Iосафат Кунцэвiч, якi

здзекваўся над праваслаўнымi. У многіх гарадах Беларусi былi створаны i т.зв.

брацтвы, якiя адстойвалi iнтарэсы праваслаўных жыхароў.

Як бачым, гарады Беларусi развiвалiся ва ўмовах глыбокiх са-цыяльных i

iншых супярэчнасцей, уласцiвых феадальнаму грамадству.

§2. Эканамiчнае развiццё гарадоў.

Узрастанню ролi гарадоў у жыццi дзяржавы i грамадства ў знач-най

ступенi садзейнiчалi поспехi ў эканамiчнай сферы i, у прыватнасцi, у развiццi

рамяства. Гарады Беларусi па-ранейшаму выступалi ў якасцi асноўных

цэнтраў рамеснай вытворчасцi, пры гэтым рамяство стала яшчэ больш

спецыялiзаваным. У сярэдзiне XVII ст., па падлiках З.Ю.Капыскага, у гарадах

Беларусi налiчвалася каля 200 рамесных прафесiй, што амаль у два разы

больш, чым гэта было ў сярэдзiне XVI ст.

Гэта даволi вузкая спецыялiзацыя,

якая адлюстравала важныя поспехi ў развiццi гарадской рамеснай

вытворчасцi. Такая спецыялiзацыя была характэрна для многiх вiдаў

рамяства. Напрыклад, з прафесii каваля да сярэдзiны XVII ст. утварылася 25

спецыяльнасцей. Асаблiва шырокую дыферэнцыяцыю ў гарадах Беларусi

мела гарбарнае рамяство. Тут спецыялiзвцыя iшла як па вiдах вырабаў, так i

па этапах вытворчасцi. У сярэдзiне XVII ст. вузкаспецыялiзаваныя прафесii

складалi да 25 % усiх вядомых тады рамёстваў.

У разглядаемы перыяд, як i раней, найбольш важнымі былi ра-мёствы,

звязаныя з апрацоўкай металаў. У гэтай сферы была вядома вялiкая

колькасць прафесiй (не менш 25), у тым лiку кавалi, слесары, кацельшчыкi,

меднiкi, лудзiльшчыкi, жасцяншчыкi, iншыя. Яны выраблялi самыя розныя i

патрэбныя людзям прылады працы, гаспадарчыя прадметы, зброю.

Шырокае распаўсюджанне ў гарадах i мястэчках Беларусi атрыма-ла

тады i апрацоўка дрэва. Без вырабаў з дрэва чалавек проста не мог iснаваць,

весцi гаспадарку. Невыпадкова гэтыя рамесныя прафесii былi самымi

шматлiкiмi i разнастайнымi, усяго iх налiчвалася да 27.

Высокага ўзроўню развiцця дасягнулi i iншыя рамёствы: ганчарная

справа, ткацтва, рамёствы, звязаныя з апрацоўкай скур, вытворчасцю

прадуктаў харчавання i розных напояў i г.д. Больш нагляднае ўяўленне аб

рамесных спецыяльнаснях і iх вiдах можна атрымаць з таблiцы 2, якая

складзена на аснове дадзеных, змешчаных у манаграфii З.Ю.Капыскага.

Табліца 2.

Структура

рамеснай вытворчасцi ў гарадах Беларусi

ў другой палове XVI - першай палове XVII ст.

№ п/

Вiд рамеснай вытворчастi Колькасць прафесiй

1 Металаздабываючая i металаапрацоўчая

вытворчасть

2 Выраб i рамонт зброi 16

3 Дрэваапрацоўчая вытворчасць 27

4 Гарбарная i мехавая вытворчасць 25

5 Апрацоўка валакнiстай сыравины i

шавецкая вытворчасць

6 Вытворчасць прадуктаў харчавання i

напояў

7 Апрацоўка мiнеральнай сыравiны 12

8 Iншыя вiды вытворчасцi 7

9 Заняткi у сферы абслугоўвання 30

Прыкладна такой была структура рамеснай вытворчасцi i ў пры-

ватнаўласнiцкiх гарадах. Яна прааналiзавана ў манаграфii А.П.Грыц-кевiча. Па

яго падлiках, у гэтых гарадах у сярздзiне ХVII ст. налiчвалася 123 рамесныя

прафесii, якiя ён разбiў на 7 груп.

З.Ю.Капыскi, i А.П.Грыцкевiч адзначаюць, што структура рамеснай

вытворчасцi залежала ў першую чаргу ад попыту на тыя цi iншыя вырабы, але

пэўны ўплыў на яе фармiраванне аказвалi i iншыя фактары: наяўнасць

сыравiны, зручныя гандлёвыя шляхі, традыцыi. Пры гэтым у

прыватнаўласнiцкiх гарадах даволi многа было рамеснiкаў, якiя абслугоўвалi

феадалаў—уладальнiкаў гарадоў, працавалі над iх заказамі.

Неаднолькавай была i ступень канцэнтрацыi рамяства ў гарадах.

Найбольш буйнымi рамеснымi цэнтрамi да сярэдзiны XVII ст. сталi Брэст,

Гродна, Слуцк, Мiнск, Магiлёу, Пiнск. Рамяство тут было прад-стаўлена

некалькiмi дзесяткамi прафесiй. У сярэднiх i дробных гарадах iх было менш.

Важную ролю у развiццi рамеснай вытворчасцi, абароне iнтарэсаў

рамеснiкаў адыгрывалi цэхi. Першы ўпамiн аб iх маецца ў каралеўскай

грамаце Мiнску ад 1552 гада. Дзейнiчалi рамесныя цэхi i ў iншых гарадах.

Усяго ёсць звесткi аб 116 цэхах у 18 гарадах Беларусi.

Рамесныя цэхі можна

падзяліць на тры вiды: 1) спецыялiзаваныя (у iх уваходзiлi рамеснiкi адной

прафесii); 2) аб’яднаныя (у iх былi рамеснiкi дзвюх i больш блiзкiх прафесiй); 3)

зборныя (уваходзiлi рамеснiкi розных прафесiй).

Некаторыя гiсторыкi (М.Уладзiмiрскi-Буданаў) лiчылi, што цэхавая

арганiзацыя ў гарадах ВКЛ была з’яваю штучнаю, звязана з нямецкiм правам,

занесеным сюды з Польшчы. Але такi пункт гледжання не знайшоў падтрымкi з

боку большасцi навукоўцаў i яны яго адверглi. Матэрыялы, якiя вывучалi

гiсторыкi, дазваляюць сцвярджаць, што цэхавая арганiзацыя беларускiх

гарадоў мела свае каранi i традыцыi. Карпарацыi рамеснiкаў тут iснавалi ўжо ў

першай палове XVI ст. пад рознымi мясцовымi назвамi: сотнi ў Гродне,

брацтвы ў Полацку, Мiнску, староствы ў Магiлёве, якiя потым да канца XVI ст.,

былi заменены назвай “цэх”.

Рамесныя цэхi беларускiх гарадоў арганiзоўвалi сваю дзейнасць на

прынцыпах, характэрных i для гарадскiх цэхаў краiн Заходняй Еуропы. Аб

гэтым сведчаць iх уставы. Такiя ўставы мелi ўсе рамесныя цэхi. каторыя

захаваліся i да нашага часу (гiсторыкам вядомы ўставы 31 цэха, па часу яны

адносяцца да канца ХV - першай паловы XVII ст.). Тэкст аднаго з уставаў (“Из

устава цеха золотых дел мастеров, кузнецов, котельщиков, латунщиков,

слесарей, часовщиков, оружейников и ножевщиков. 1591 года, декабря 2”.)

апублiкаваны ў Хрэстаматыi па гiсторыi Беларусi (Мн., 1977) i з iм можна

азнаёмiцца ў працэсе самастойнай работы.

3 уставаў вiдаць, што ў цэхi ўваходзiла розная колькасць рамес-нiкаў, у

некаторых з iх яна дасягала да 130-150 чалавек. На чале цэхаў стаялi

майстры, якія адыгрывалi галоўную ролю, былi гаспадарамi майстэрань i

дасканала валодалi прафесiяй. У якасцi падручных працавалi рамеснiкi, якiя не

прайшлi курс навучання i не мелi сваiх прылад працы (iх называлi чаляднiкамi).

У кожным цэху былi i вучнi (“хлопцы”). Тэрмiн іх навучання доўжыўся 3-4 гады,

пасля чаго трэба было здаць спе-цыяльны экзамен, на якi прадстаўляўся

адпаведны выраб (“штука”).

У гiстарычнай лiтаратуры адзначаецца, што хоць рамесныя цэхi ў

беларускiх гарадах i аформiлiся некалькi пазней, чым у заходнееўра-пейскiх, у

цэлым яны адыгралi станоўчую ролю ў развiццi рамеснай вытворчасцi.

Прычым у iх дзейнасцi склалiся i пэўныя асаблiвасцi. Напрыклад, рамесныя

цэхi беларускiх гарадоў не ведалi той строгай рэгламентацыi, якая была ў

сярэдневяковых цэхах гарадоў Еуропы. Беларускiя рамеснiкi былi больш

свабоднымi ў сваей дзейнасцi. I гэта не выпадкова, бо цэхi ў беларускiх

гарадах узнiклi тады, калi рамяство развiвалася ўжо як таварная

вытворчасць.

Таварна-грашовыя адносiны аказвалi прыкметны ўплыў на рамяство, i

яно не толькi было цесна звязана з рынкам, але i ўсе больш станавiлася

сферай дзейнасцi скупшчыка-пасрэднiка. Гэтую ролю выконваў тады галоўным

чынам купец-заказчык, нярэдка ў такой якасцi выступаў i рамесны майстар. I

тады ж у гарадах Беларусь узнiкла i ўсталёўвалася даволі разгалiнаваная

сiстэма крэдыту i лiхвярства, што ўвогуле характэрна для раннiх стадый

развiцця таварна-грашовых адносiн. Лiхвярскiя аперацыi ў гарадах Беларусi ў

той перыяд былi даволi распаўсюджанай з’явай, што, безумоўна, аказвала

ўздзеянне на эканамiчнае становiшча рамеснiкаў, садзейнiчала, у прыватнасцi,

маёмаснай дыферэнцыяцыi ў iх асяроддзi. Усе гэта выходзiла за рамкi

адносiн, якiя складвалiся ў цэхавых аб’яднаннях. Аднак магчымасцi рамесных

цэхаў яшчэ не былi вычарпаныя.

Узрастанне эканамiчнай ролi гарадоў знайшло адлюстраванне i ў сферы

гандлю. Да сярэдзiны XVII ст. выразна вызначылiся асноўныя напрамкi

гандлёвых сувязей беларускiх гарадоў. Іх можна звесцi да наступнага: па-

першае, гандлёвая сувязь горада з вёскай; па-другое, мiжгароднi гандаль; па-

трэцяе, удзел гарадоў у гандлi з iншымi краiнамi. Безумоўна, адбывалiся

гандлёвыя аперацыi i ўнутры самiх гарадоў, жыхары якiх ажыццяўлялi

пастаянны абмен сваiмi вырабамi.

Трэба заўважыць, што калi гандлёвыя сувязi гарадоў з вёскай на-сiлi

мясцовы, лакальны характар, дык мiжгароднi гандаль меў больш шырокае

значэнне i спрыяў фармiраванню ўнутранага рынку, але да сярэдзiны XVII ст.,

на думку большасцi гiсторыкаў, такi рынак на тэрыторыi Беларусi, як i ўсяго

Княства, яшчэ не склаўся, мы можам гаварыць толькi аб яго элементах.

Важную ролю адыгрывалi i знешнiя гандлёвыя сувязi беларускiх га-

радоў, якія не толькi садзейнiчалi пашырэнню рынку збыту тавараў, што

выраблялiся мясцовымі рамеснiкамi, але i забяспечвалi жыхароў Беларусi

неабходнымi матэрыяламi, прадметамi хатняга ўжытку, прыладамi працы. Па

меры развiцця гандлю ўдасканальвалiся i формы таварнага абарачэння. Гэта

асаблiва тычыцца кiрмашоў i ярмарак. Калi раней кiрмашы былi вядомыя

толькi буйным гарадам, дык у разглядаемы перыяд права на iх правядзенне

атрымалi ўсе гарады i шмат якiя з мястэчак. Практычна ва ўсiх гарадах i

мястэчках дзейнiчалi таргi (1-3 разы ў тыдзень), а ў некаторых гарадах

ажыццяўляўся штодзённы крамны гандаль. Крамы мелi як рамесныя цэхi, так i

асобныя рамеснiкi. Агульнай тэндэнцыяй развiцця гандлю стала ўзрастанне

тых форм яго дзейнасці, якiя насiлi пастаянны характар.

Трэба звярнуць увагу i на тое, што ў працэсе развiцця гандлю ў гарадах

Беларусi сфармiраваўся даволi шматлiкі слой купецтва. Так, па-водле

дадзеных мытных кнiг Брэста, Гродна, Вiцебска за 1605 год толькi замежнымi

гандлёвымi аперацыямi тут займалiся каля 800 купцоў з 30 гарадоў Беларусi.

Шмат было i тых, хто гандляваў у межах ВКЛ. Уво-гуле роль купецтва да

сярэдэiны ХVII ст. прыкметна ўзрасла ва ўсiх гарадах, гэта была ўжо даволi

ўплывовая сiла. Прычым купцы, як i рамеснiкi, мелi свае прафесiйныя

аб’яднаннi тыпу рамесных цэхаў, якiя называлiся брацтвамi цi гiльдыямi.

Характэрнай асаблiвасцю дзейнасцi купцоў стала спецыялiзацыя, якая

склалася ў шмат якiх гарадах. У Брэсце, Пiнску, напрыклад, адны купцы

прадавалi скураныя, другiя — кушнерскiя, трэцiя — футравыя, чацвёртыя —

шавецкiя вырабы. Былi купцы, што гандлявалi жывёлай, збожжам i г.д.

Нельга не адзначыць i той факт, што асаблiвай актыўнасцю ў гандлёвай

дзейнасцi на Беларусi таго часу выдзяляліся яўрэi, якiя пражывалi ў многiх

гарадах i мястэчках. Яны прымалi актыўны ўдзел як ва ўнутраным, так i ў

знешнiм гандлi. Напрыклад, буйных памераў дасягнулi на рыжскiм рынку

таваразварот i прыбыткi магiлёўскага купца Афраша Рахмаеловiча—аднаго з

найбольш вядомых яўрэйскiх гандляроў ВКЛ канца XVI ст. Актыўнай гандлёва-

камерцыйнай дзейнасцю займалiся яўрэi Полацка, Вiцебска, Мiнска, Шклова,

Оршы, Копысі, Пiнска. Вядомы расiйскi гiсторык М.Любаўскi адзначаў: “Яўрэi

вялi свае гандлёвыя аперацыi кампанiямi, складалi буйныя сумы з маленькiх

узносаў. Вось чаму каля мытняў жыла цэлая яўрэйская калонiя. Найбольш

багатыя яўрэi заключалi кантракты з казной... Яўрэi тым былi i моцныя, што

прынеслi з сабою на Лiтву ўменне выконваць тыя самыя функцыi, якiя

выконваюць цяпер банкi i акцыянерныя таварыствы”.

Было б, аднак, няправiльна звесцi заняткi гараджан гэтага часу толькi да

рамесна-гандлёвай дзейнасцi. Значнай тады была i роль сельскагаспадарчай

працы. Фактычна ўсе жыхары беларускiх гарадоў i мяс-тэчак мелi агароды,

зямельныя надзелы. Падлiк, якi правёу З.Ю.Капы-скi на аснове аналiзу

дадзеных аб зямельных надзелах 37 гарадоў i мя-стэчак, паказаў, што з 12264

уладальнiкаў дамоў i сядзiб, г.зн. галоў сямей, пералiчаных у iнвентарах,

ворыўнымi ўчасткамi валодалi 3129 цi 25,5 % усiх галоў сямей. У iх карыстаннi

знаходзiлася 2169 валок ворыўнай зямлi.

Разам з тым мы не можам гаварыць, як гэта рабiлi некаторыя гiсторыкi,

аб аграрным характары гарадоў Беларусi таго часу. Сельскагаспадарчыя

заняткi гараджан адыгрывалi дапаможную ролю i далёка не забяспечвалi

гараджан неабходнымi для iх прадуктамi, у прыватнасцi, збожжам. На думку

З.Ю.Капыскага, гэта забяспечанасць складала толькi 30-35 % гадавога

спажывання. Трэба ўлiчваць i той факт, што ў гарадах пражывалi не толькi

рамеснiкi i гандляры, але i баяры, шляхта, царкоўнаслужыцелi, прадстаўнiкi

вялiкакняжацкай адмiнiстрацыi, асобы iншага паходжання, г.зн., што

сацыяльная структура гарадоў была даволi складанай, а гэта

адлюстроўвалася i ў гаспадарчым жыццi iх жыхароў.

§ 3. Сiстэма гарадскога самакiравання.

Па меры ўзрастання эканамiчнай ролi гарадоў працягвала развiвацца i

сiстэма iх самакiравання, якая стала складвацца ў папярэднiя часы. Яна, як

ужо адзначалася, фармiравалася на нормах i прынцыпах Магдэбургскага

права, узнiкшага ў XIII ст. у Заходняй Еўропе. Але на Беларусi пры арганiзацыi

гарадскога самакiравання ўлiчвалiся i мясцовыя асаблiвасцi, ранейшыя

традыцыi. На думку многiх гiсторыкаў, яшчэ да ўвядзення Магдэбургскага

права ў гарадах Беларусi iснавала свая сiстэма самакiравання, звязаная з

вечавым ладам.

Чаму ж гэта сiстэма была заменена? Адказваючы на

пастаўленае пытанне, гiсторыкi выдзялялі перш за ўсе той факт, што

традыцыйная сiстэма самакiравання ўжо не адпавядала дасягнутаму ўзроўню

развiцця беларускiх гарадоў. Гэта разумелi i самi гараджане, якiя iмкнулiся

пашырыць свае правы, актыўна змагалiся супраць умяшання ў iх справы

феадалаў, прадстаўнiкоў вялiкакняжацкай цi каралеўскай адмiнiстрацыi.

“Прадстаўленне гарадам самакiравання, — адзначае З.Ю.Капыскi, — было,

несумненна, прызнаннем за iмi пэўнай грамадскай сiлы, важнай ролi ў лёсе

дзяржавы. Яно склада цэлы этап яго сацыяльна-палiтычнай гiсторыi.”

развiццi гарадскога самакiравання была зацiкаўлена i вярхоўная ўлада, якая

выходзiла з агульнадзяржаўных інтарэсаў, улiчвала значэнне гарадоў у

вырашэннi фiнансава-фiскальных праблем. Агульнадзяржаўныя інтарэсы

вельмi выразна сфармуляваны ў граматах Магiлёву, Мазыру за 1557 год i

Вiцебску за 1597 гады. Першыя дзве граматы, па-сутнасцi, змяшчаюць

iдэнтычны тэкст, у якiм гаворыцца, што прадстаўленне гораду прывiлеяў

паможа “увеличить доход казны Великого княжества Литовского... Не

подлежит сомнению, что где мещане беднеют, там уменьшаются доходы и

прибыль, а где мещанам обеспечены большие права и более справедливый

порядок, в такой город стекаются люди, в нём лучше живётся, такой город

защищен и доходы растут”.

Клопатам аб росце дабрабыту дзяржавы

матывавалася прадстаўленне магдэбургскага права Вiцебску, Дзiсне, Нясвiжу,

iншым гарадам. У некаторых граматах выдача прывiлеяў гарадам тлумачыцца

жаданнем агарадзiць iх жыхароў ад свавольства шляхты i вялiкакняжацкай

адмiнiстрацыi, на што гараджане часта скардзiлiся, цi проста просьбай самiх

гараджан.

Прыватнаўласнiцкiя гарады i мястэчкi атрымлiвалi магдэбургскае права

не толькi ад галавы дзяржавы, але i ад магнатаў. Яны iмкнулiся выкарыстаць

гэта права ў сваiх як эканамiчных, так i палiтычных мэтах.

Варта зазначыць, што прадстаўленне магдэбургскага права гарадам ВКЛ

не з’яўлялася аднаразовым актам цi эпiзодам, гэта была цэлая сiстэма

мерапрыемстваў, ажыццяўленне якiх пачалося ўжо ў канцы ХIV ст. Прычым

нормы магдэбургскага права падвяргалiся зменам з улiкам мясцовых умоў,

часу, агульнай палiтычнай сiтуацыi ў краiне, iншых фактараў.

Асаблiва

актыўна праходзiла развiццё гарадскога самакiравання на аснове

магдэбургскага права у ХV - першай палове XVII ст., калi гарады Беларусi, як i

ўсяго ВКЛ, дасягнулi найбольшых поспехаў у сацыяльна-эканамiчным развiццi.

Да сярэдзiны XVII ст. вялiкакняжацкiя граматы на магдэбургскае права

атрымалi практычна ўсе беларускiя гарады, шмат якiя з мястэчак. Так, у другой

палове XVI - першай палове XVII ст. ужо карысталiся правам на самакiраванне

Магiлёу, Вiцебск, Мазыр, Нясвiж, Орша, Чавусы, Мсцiслаў, Чэрыкаў, Пiнск,

шэраг iншых гарадоў i мястэчак (гл. таблiцу 3).

Таблiца 3.

Гарады i мястэчкi Беларусi, якія мелі магдэбургскае

права ў другой палове XVI -- першай палове XVII ст.

Гарады i

мястэчкi

Год выдання

граматы на

магдэбургскае

права

Гарады i

мястэчкi

Год выдання

граматы на

магдэбургскае

права

Брэст 1390 Мазыр 1577

Гродна 1391- няпоўнае Пiнск 1581

1496- поўнае Нясвiж 1586

Слуцк 1441 Кобрын 1589

Полацк 1498 Вiцебск 1597

Мiнск 1499 Друя 1618

Браслаў 1500- няпоўнае Орша 1620

Ваўкавыск 1503 Чавусы 1634

Навагрудак 1511 Бешанковiчы 1634

Слонiм 1531 Мсцiслаў 1636

Рэчыца 1561- няпоўнае Ружаны 1637

Магiлёў 1577 Чэрыкаў 1641

Крынiцы, якiя маюцца ў распаражэннi гiсторыкаў, не заўжды даюць

магчымасць дакладна ўстанавiць дату прадстаўлення гораду цi мястэчку

магдэбургскага права, але ёсць ускосныя звесткі аб тым, што такое права

дзейнiчала не толькi ў тых з iх, якiя прыведзены ў таблiцы 3, але i ў iншых

гарадах i мястэчках Беларусi - Бабруйску, Быхаве, Давыд Гарадку, Копысi,

Крычаве, Лiдзе, Тураве.

Прадстаўленне гарадам права на самакiраванне

значна пашырала правы гараджан як у сферы фiнансавай, так і ў

адмiнiстрацыйна-судовай дзейнасцi. Так, гарады, якiя атрымалi магдэбургскае

права, замест шматлiкiх натуральных павiннасцей сталi плацiць адзiны

грашовы падатак (дарэчы, ён быў даволi значны). Напрыклад, у 1551 г. больш

за 100 коп грошаў уносiлi ў дзяржаўную казну такiя гарады, як Брэст, Полацк,

Мiнск, Магiлёу, Вiцебск, Пiнск, ад 60 да 30 коп плацiлi Бабруйск, Клецк,

Кобрын, Мазыр, Слонiм, Слуцк, некаторыя iншыя. Самую меншую стаўку — да

30 коп — уносiлi астатнiя гарады i мястэчкi.

Гарады, якiя атрымалi магдэбургскае права, вызвалялiся таксама ад

улады i суда вялiкакняжацкiх цi каралеўскiх чыноўнiкаў i феадалаў. Яны

стваралi свае органы — органы самакiравання — гарадскiя рады або

магiстраты (назва “магiстрат”, на думку А.Грыцкевiча, ужо ў XVII ст. выцеснiла

першапачатковую назву органа гарадскога самакiравання — Раду,

замацавалася на ўсей тэрыторыi Беларусi i праiснавала да канца XVIII cт.)

Гiсторыкi адзначаюць, што колькасны склад гарадскiх рад у агульна-

дзяржаўным маштабе не рэгуляваўся. Ён быў розным: большы ў гарадах

вялiкакняжацкiх цi каралеўскiх, меншы ў прыватнаўласнiцкiх (на думку

А.Грыцкевiча, у апошнiх колькасць сяброў рады даходзiла да 12).

Практычна ва ўсiх граматах на магдэбургскае права ў лiку тых, хто

ўваходзiў у органы гарадскога самакiравання, названы войт, лентвойт,

бурмiстры, радцы, лаўнiкi. Але асобнае месца ў гэтай сiстэме займаў войт,

якому была прадстаўлена вышэйшая адмiнiстрацыйная i судовая ўлада,

нярэдка большая, чым гэта прадугледжвалася магдэбургскiм правам. Не

выпадкова некаторыя гiсторыкi ўвогуле выводзяць войта за межы гарадскога

самакiравання. На iх думку, ён стаяў па-за i над гарадскiм самакiраваннем.

Напрыклад, беларускi гiсторык В.Дружчыц лiчыў, што войт не ўваходзiў у

магiстрат, а прадстаўляў сабой асобны орган улады. Сучасныя беларускiя

гiсгорыкi не падзяляюць такi пункт погляду. Разам з тым яны ўказваюць на

вельмi шырокiя паўнамоцтвы войта i не выключаюць таго, што ў некаторых

гарадах (Вiцебск, Магiлёу, Брэст,iншыя) войты iснавалi яшчэ да атрымання

магдэбургскага права. Аднак у працэсе развiцця гарадскога самакiравання

войт стаў яго неад’емнай часткай.

Аналiз грамат на магдэбургскае права паказвае, што войт часцей за ўсе

прызначаўся вялiкiм князем з лiку буйных феадалаў, але былi i выключэннi з

гэтага правiла. У некаторых гарадах самi жыхары цi выбiралi войта са свайго

асяроддзя, цi прапаноўвалі яго кандыдатуру вялiкаму князю. Але ў любым

выпадку войт зацвярджаўся галавою дзяржавы i павiнен быў прадстаўляць i

абараняць iнтарэсы гараджан. ”Ад таго, што войтам, як правiла, быў феадал,

— пiша З.Капыскi, — мяняўся характар тых або iншых яго дзеянняў, але не

сутнасцi самой установы як пэўнага звяна гарадскога самакiравання. Войт,

заступаючы на пасаду, прыносiў прысягу, прадугледжаную магдэбургскiм

правам. Яна абавязвала ва ўсiм садзейнiчаць дабрабыту горада. 3усiм

вiдавочна, што войт заставаўся часткай гарадской адмiнiстрацыйна-

палiтычнай арганiзацыi, а не чужой ей уладаю.”

Што ж тычыцца лентвойта, якi таксама ўпамiнаецца ў крынiцах, дык гэта

быў намеснiк войта. Ён прызначаўся самiм войтам i прыносiў яму прысягу, але

гэтыя прынцыпы (назначэнне i прысяга) на працягу другой палевы XVI -

першай палевы XVII ст. не раз парушалiся i былi ў рэшце рэшт зменены —

лентвойта сталi выбiраць гараджане.

Важную ролю ў сiстэме гарадскога самакiравання адыгрывалi лаўнiкi,

бурмiстры, радцы; у адных выпадках яны выбiралiся цi прызначалiся войтам,

іншыя выбiралiся самiмi гараджанамi. Асаблiва значнай была іх роля пры

вырашэннi судовых спраў. Тады ў гарадах фактычна дзейнiчалi дзве судовыя

ўстановы: войтаўска-лаўнiчная i бурмiстраўска-радцаўская. Аднак падзел

судовай дзейнасцi не азначаў поўнай аўтаномii вышэйназваных устаноў, у

прыватнасцi, аўтаномнасцi войтаўска-лаўнiчнага суда. Раздзельнае

функцыаванне двух судоў больш прыкметна ў буйных гарадах i менш у малых

гарадах i мястэчках. Датычылася яно ў асноўным рэалiзацыi судовых

прэрагатыў i кампетэнцыi. Апошнія былi больш высокiмi ў войтаўска-лаўнiчнага

суда. У цэлым жа гэта былi часткi адной адмiнiстрацыйна-судовай установы -

гарадской рады.

Аналiз пiсьмовых крынiц, праведзены гiсторыкамi, паказвае, што хоць

самакiраванне знаходзiлася ў руках гарадскiх вярхоў, органы i асобы, якiя яго

ажыццяўлялi, павiнны былi ўлiчваць iнтарэсы ўсiх слаёў гарадскога

насельнiцтва. Высокую актыўнасць праяўлялi i самi гараджане, калi праходзiлi

выбары ў гарадскiя органы. Яны не толькi iмкнулiся вылучыць у гарадскую

раду тых, каму давяралi, але i патрабавалi ад iх улiчваць i адстойваць

агульныя iнтарэсы горада. Аб актыўных адносiнах гараджан да выбараў сваiх

прадстаўнiкоў у органы гарадскога самакiравання сведчаць матэрыялы па

многiх гарадах. Вядомы i факты, калi гараджане патрабавалi перавыбрання

рады, замены яе складу. Так было, напрыклад, пад час паўстання ў Магiлёве

1606 года.

Неабходна адзначыць, што ў развiццi гарадскога самакiравання ўжо ў XVI

ст. намецiлiся дзве тэндэнцыi. Першая праяўлялася ва ўзмацненнi пазiцый

войта, якi iмкнуўся адыгрываць вызначальную ролю у гарадскiм самакiраваннi.

Такая лiнiя знаходзiла падтрымку i з боку вярхоўнай улады, вялiкiх князёу

лiтоўскiх i каралёў польскiх. Яны iмкнулiся замацаваць прынцып назначэння

войта з лiку феадалаў, сумясцiць з iм пасаду намеснiка, старосты, ваяводы цi

другога прадстаўнiка вялiкакняжацкай адмiнiстрацыi.

Аднак была i другая лiнiя ў гэтым развiццi. Яна тычылася дзейнас-цi

гарадскiх рад, якiя прымалi меры, накiраваныя на тое, каб не толькi захаваць

правы i прывiлеi гарадоў, але i пашырыць iх. Рады пастаянне звярталiся да

вялiкага князя з рознымi просьбамi, хадайнiчалi аб прадстаўленнi льгот па

падатках i наборах, скардзiлiся на незаконныя дзеяннi ваявод, стараст,

замкавай адмiнiстрацыi, войтаў. Улiчваючы ўсе гэта, вялiкiя князi лiтоўскiя i

каралi польскiя павiнны былi неаднаразова цi падцвярджаць ранейшыя

граматы цi выдаваць гарадам новыя граматы. Па падлiках З.Капыскага,

Гродна за перыяд з 1496 па 1633 гады атрымала 40 грамат, Брэсту з 1390 па

1603 гады было выдадзена 14 грамат.

Прадметам пастаянных клопатаў

гарадскiх рад было распаўсюджанне iх юрысдыкцый на ўсiх гараджан,

лiквiдацыя т.зв. юрыдык. Гарадскiя рады займалiся таксама гандлёвымі

справамi: устанаўлiвалi цэны на хлеб, адзiныя меры продажу зерна на рынку,

ажыццяўлялi збор падаткаў, розных пабораў, ведалi гарадскiмi даходамi i

зямельнымi ўчасткамi, устанаўлiвалi нормы i правiлы ўнутрыгарадскога жыцця,

займалiся i iншымi пытаннямi. Як відаць, гарадскiя рады былi дзеючымi не

толькi судовымi, але i адмiнiстрацыйнымi, распарадчымi органамi.

Усе гэтыя факты трэба ўлiчваць, ацэньваючы гарадское самакiраванне

яго развiццё у другой палове XVI - першай палове XVII ст. На думку

боольшасцi навукоўцаў, самакiраванне, якое атрымалi беларускiя гарады i

мястэчкi, у той перыяд з’яўлялася актыўнай i важнай сiлай, што супрацьстаяла

феадальнаму самавольству i садзейнiчала ўмацаванню саслоўных пазiцый

гараджан. Прычым некаторыя гiсторыкi бачылi ў гарадскiм самакiраваннi таго

часу праяўленне дэмакратыi, народаўладдзя.

Але ёсць i iншыя ацэнкi сiстэмы гарадскога самакiравання, якая склалася

тады на Беларусi. Напрыклад, беларускi гiсторык-прававед Я.Юхо ў гэтай

сiстэме не бачыць сапраўднага самакiравання. Яно, на яго думку, было вельмi

абмежаваным. “Пад самакiраваннем” - пiша ён, - мы разумеем такi парадак,

пры якiм мясцовае кiраўнiцтва ажыццяўляецца органамi, выбiраемымi самiм

насельнiцтвам i залежным ад яго. У вывучаемы перыяд пераважная

большасць насельнiцтва гарадоў Беларусi не прымала ўдзелу ў стварэннi

органаў кiравання ў гарадах i не аказвала прамога ўздзеяння на iх дзейнасць”.

I далей ён адзначае: “Устанаўленне войтаўска-бурмiстарскай улады ў горадзе

не вяло да сапраўднага самакiравання, а толькi змяняла яго формы, Замест

улады i суда стараст або намеснiка ўлада пераходзiла ў рукi войта, бурмiстраў

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова XVII стст.) Частка 2

Подождите немного. Документ загружается.