Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

рэднасцю, нязмушанасцю, эмацыянальнасцю, адсутнасцю строгай

лагічнасці ў выказваннях. Для яго характэрны прастамоўныя сло-

вы, фразеалагізмы, няпоўныя і непадзельныя сказы, розныя невер-

бальныя сродкі: жэсты, міміка і інш.

Публіцыстычны стыль выкарыстоўваецца ў грамадскім

жыцці краіны, у палітыцы. Гэта стыль газет, часопісаў, радыё, тэле-

бачання. Асноўнай задачай публіцыстычнага стылю з’яўляецца

інфармацыйнае ўздзеянне на людзей, тлумачэнне грамадска-палі-

тычных пытанняў. Публіцыстычны стыль характарызуецца страс-

насцю, палымянасцю, даходлівасцю, натуральнасцю. З моўных срод-

каў яму характэрны пабуджальныя, клічныя сказы, паўторы, раз-

горнутыя звароты, ацэначная лексіка, рытарычныя пытанні.

Афіцыйна-справавы стыль функцыянуе ў афіцыйных зносі-

нах, дыпламатычнай сферы. Яго задача – рэгуляваць, рэгламента-

ваць афіцыйныя зносіны. Яму ўласцівы стандартызацыя, адсутнасць

эмацыянальнасці. З моўных сродкаў пераважаюць канцылярскія

моўныя штампы, спецыяльная лексіка.

Навуковы стыль абслугоўвае сферу навукі, тэхнікі і навучан-

ня; гэта стыль навуковых прац, манаграфій, дысертацый, падручні-

каў і пад. Навуковы выклад вызначаецца аб’ектыўнасцю, паколькі

абапіраецца часцей за ўсё на агульнапрызнаныя аб’ектыўныя ісціны,

лагічнай паслядоўнасцю разважанняў, яснасцю выказвання, доказ-

насцю, слушнасцю прыкладаў-ілюстрацый, дакладнасцю ў вызна-

чэнні паняццяў, інфармацыйнай насычанасцю.

Мастацкі стыль абслугоўвае духоўную сферу жыцця грамад-

ства. Праз апавяданні, аповесці, раманы, п’есы, вершы, казкі, бы-

ліны і інш. ён аказвае эстэтычнае ўздзеянне на духоўны свет чала-

века. Для яго характэрны мастацкая вобразнасць, эмацыянальнасць,

ацэначнасць. У ім выкарыстоўваюцца разнастайныя стылістычныя

фігуры, мастацкія эпітэты, параўнанні і інш. Мастацкі стыль вызна-

чаецца сваёй унікальнасцю, ён можа выкарыстоўваць моўныя сродкі

ўсіх іншых стыляў.

2. Навуковы стыль, яго функцыянальна-камунікатыў-

ныя характарыстыкі

У межах навуковага стылю даследчыкамі выдзяляецца не-

калькі падстыляў: уласна навуковы, навукова-папулярны, навукова-

вучэбны, навукова-тэхнічны і навукова-палемічны. «Паміж імі... няма

прынцыповай розніцы, ёсць толькі некаторыя адрозненні ў будове

маўлення, у адборы лексічных і граматычных сродкаў, у выкарыс-

танні сімвалаў і іншых нямоўных элементаў» [10, с. 57].

Уласна навуковаму падстылю (у адрозненне ад іншых падсты-

ляў) уласцівы акадэмізм, сухасць. Напрыклад, словы тыпу дадат-

ны, адмоўны ў працах з галін дакладных навук пазбаўляюцца свайго

ацэначнага значэння. Параўн.: дадатны лік, дадатная велічыня,

дадатная тэмпература ‘большы чым нуль’; дадатны зарад ‘які

мае адносіны да віду электрычнасці, часціцамі якога з

’

яўляюцца

пратоны, пазітроны і інш.’; адмоўны лік ‘меншы за нуль’, адмоўны

электрычны зарад ‘суадносны з тым відам электрычнасці, матэ-

рыяльныя часціцы якога называюцца электронамі’; і параўн.: да-

датны бок ‘які мае патрэбныя ўласцівасці, якасці, заслугоўвае адаб-

рэння’; дадатная ацэнка ‘якая выражае адабрэнне; станоўчая’;

адмоўны персанаж ‘дрэнны сваімі якасцямі, уласцівасцямі; вар-

ты асуджэння, ганьбы’; адмоўны водгук ‘неадабральны, асуджаль-

ны’ (ТСБМ). Параўн. таксама станоўчае сальда бюджэту (калі

ўрад хоча знізіць узровень нацыянальнага даходу, ён можа збіраць

больш падаткаў, чым тое патрэбна на дзяржаўныя выдаткі).

Вобразнае ўжыванне слоў – з’ява менш пашыраная (у параў-

нанні з мастацкім стылем) у навуковым маўленні, хоць вобразнасць

часам прысутнічае пры стварэнні тэрмінаў, напрыклад: кошык ва-

лютны, уцёкі капіталаў, банкаўскі рай, фірма-партызан, ча-

раўнік мяча, мёртвы мяч і інш.

Навуковы стыль характарызуецца своеасаблівай, толькі яму

ўласцівай, экспрэсіўнасцю. Перш за ўсё, як зазначае Г.Ф. Вештарт,

экспрэсіўнасць навуковага маўлення ў яго доказнасці, і гэтым яна

адрозніваецца ад экспрэсіўнасці ў іншых стылях [2] (у мастацкім

тэксце, напрыклад, экспрэсіўнасць – гэта перш за ўсё выражэнне

якіх-небудзь пачуццяў, перажыванняў і пад.).

У навукова-вучэбным падстылі даволі часта сустракаецца зва-

рот да чытача ў форме дзеясловаў будучага часу абвеснага ладу

(тыпу разгледзім (прапорцыю), выкарыстаем (уласцівасць),

сфармулюем (правіла), успомнім (закон) і інш.). Аўтарскае «мы»,

або «мы сціпласці» ці «мы сумеснасці», нясе ў сабе пэўную экспрэ-

сіўнасць, прыцягвае чытача да сумеснага разважання над пэўным

пытаннем; такім зваротам да чытача падкрэсліваецца адзінства

гаворачага або пішучага з іншымі асобамі, агульнасць інтарэсаў

аўтара і аўдыторыі, да якой ён звяртаецца. «... На першы погляд

здаецца, што мова вучонага бясстрасная, спакойная, пазбаўленая

афектыўнасці. Але... настолькі дзейсная, што міжволі паддаешся

сіле пераканання вучонага» [4, с. 108].

Характар навуковага выкладу мяняецца ў працах навукова-па-

пулярных і навукова-палемічных падстыляў. Як слушна заўважае

А.А. Каўрус, «ступень эмацыянальнасці і экспрэсіўнасці навуковай

мовы залежыць ад аўтарскай індывідуальнасці, а таксама ад галі-

ны навукі і жанру. У працах грамадска-палітычнага цыкла яна са-

мая высокая, у фізіка-матэматычных – самая нізкая» [6, с. 371].

3. Сістэма моўных сродкаў навуковага стылю

Аснову ўсіх стыляў мовы (як мастацкага, публіцыстычнага,

так і навуковага і інш.) складаюць стылістычна нейтральныя агульна-

літаратурныя словы (міжстылявая лексіка) тыпу гаварыць, пісаць,

дождж, вялікі, малы і інш.

Даволі шырока ў навуковым выкладзе ўжываюцца словы агульна-

навуковага выкарыстання (тыпу аналіз, гіпотэза, даследаванне,

мадэль, праблема, праграма, працэс, элемент, апрацоўка, апе-

рацыя і інш.). Выяўленне значэння такіх слоў залежыць ад зместу

і метадалогіі той навукі, у якой яны прымяняюцца. Параўн., напрык-

лад, значэнні слова аперацыя. Аперацыя (ад лац. operatio – дзеян-

не) – 1) ‘закончанае дзеянне або шэраг дзеянняў, накіраваных на

дасягненне пэўнай мэты (напр., аперацыя ваенная)’; ‘асобная за-

кончаная частка тэхналагічнага працэсу, якая выконваецца на

адным рабочым месцы (напр., аперацыя вытворчая)’; 2) ‘асоб-

нае дзеянне сярод многіх іншых; выкананне якой-небудзь фінанса-

вай, крэдытнай, прамысловай, гандлёвай, страхавой або іншых за-

дач, напрыклад, банкаўская аперацыя, паштовая аперацыя’;

3) ‘у вылічальнай тэхніцы выкананне лічбавай вылічальнай машы-

най якога-небудзь дзеяння з зыходнымі велічынямі, напрыклад,

арыфметычная аперацыя’ (БелЭн).

Імкненне дасягнуць гранічнай яснасці, дакладнасці навуковага

выкладу абумоўлівае выкарыстанне ўласна тэрмінаў і номенаў, якія

складаюць самую спецыфічную групу лексікі навуковых тэкстаў.

Тэрмін – гэта слова або тэрміналагічнае словазлучэнне, якое

ўваходзіць у тэрміналагічную лексіку пэўнай галіны навукі, культу-

ры, вытворчасці, абазначае спецыяльнае паняцце і мае дакладнае

лагічнае азначэнне.

Гэта цікава! Паводле падання, лац. Termin – імя рымскага бога, ахоў-

ніка межаў, памежных слупоў, межавых знакаў; рымскі цар Нума Пампілій

пабудаваў у Рыме храм Тэрміна і ў гонар бога ўвёў свята – тэрміналіі. Да

межавага знака прыходзілі жыхары бліжэйшых вёсак, упрыгожвалі яго, пры-

носілі ахвяры і весяліліся. Вось адкуль слова тэрмін абазначала «памежны

знак, пагранічны камень», пазней – «канец, мяжа», яшчэ пазней – «тэрмін,

перыяд», і, нарэшце, яго сталі выкарыстоўваць у сучасным значэнні.

У адрозненне ад тэрмінаў і прафесіяналізмаў наменклату-

ра – гэта сукупнасць уласных назваў канкрэтных аб’ектаў нава-

кольнай рэчаіснасці, прадметаў серыйнай вытворчасці. Параўна-

ем: апазнанне, ЛТП-147, ходка; брокер, «Атлант», кліка; фор-

вард, «Целяханы-190», фізрук.

Вузкаспецыяльныя тэрміны ўласцівы ўласна навуковаму пад-

стылю; у тэкстах навукова-папулярнага характару (якія разлічаны на

шырокае кола чытачоў) яны звычайна не выкарыстоўваюцца, а калі

і ўжываюцца, то з абавязковым тлумачэннем. Напрыклад: юсціра-

ваць, варант, падсед і інш. (Сярэдняя велічыня падседа (пера-

мяшчэнне вагі тазасцёгнавага сустава ад азначанага станові-

шча да пачатку разгінання) складае 18 см, вывядзенне з раўна-

вагі – 13 см, вышыня развароту ад дывана (найменшая адлег-

ласць восі плечавага сустава ад дывана перад разваротам) –

55 см). Многія вузкаспецыяльныя тэрміны не фіксуюцца ў агульна-

моўных слоўніках. Менавіта наяўнасць вузкаспецыяльных тэрмінаў

выводзіць мову навукі за межы літаратурнай мовы.

Тэндэнцыя да міжнароднай стандартызацыі навукі абумоўлі-

вае той факт, што значны працэнт агульнанавуковай і тэрмінaлагічнай

лексікі складаюць інтэрнацыянальныя тэрміны (пераважна лацін-

скага ці грэчаскага паходжання) або тэрміны са звязанымі кампа-

нентамі лацінскага ці грэчаскага паходжання (напрыклад: апеля-

цыя, дэвальвацыя, дэпартацыя, камерцыя, камбінацыя, акліма-

тызацыя і інш.).

Выдзяляюць у навуковых тэкстах такі адметны пласт, як тэр-

міны-сімвалы, формульныя абазначэнні, скарачэнні, абрэвіятуры,

графікі, схемы, малюнкі і пад. Напрыклад: КПК – Крымінальна-

працэсуальны кодэкс, Х-неэфектыўнасць, К (так абазначаецца ў

эканоміцы мультыплікатар, першай літарай прозвішча Рычарда

Кана), НАК – Нацыянальны Алімпійскі Камітэт і інш.

Часам у навуковых тэкстах выкарыстоўваюцца фразеалагіз-

мы. У такіх выпадках яны выконваюць намінатыўную функцыю (у

мастацкіх і нават публіцыстычных тэкстах фразеалагізмы выка-

рыстоўваюцца, каб надаць мове вобразнасць, выразнасць). Параўн.:

рукі – хоць рэпу сей

‘

вельмі брудныя’ і краевугольны камень ‘ас-

нова, сутнасць, найважнейшая частка чаго-н.; залаты дождж ‘вя-

лікія грашовыя сумы, прыбыткі’; залаты фонд (чаго, чый) ‘самае

лепшае, самае каштоўнае, самае значнае’, майстар дывана ‘ба-

рэц, які дасягнуў найвышэйшага выніку’, другое дыханне ‘новыя

сілы, прыліў энергіі, бадзёрасці (пасля стомы, апатыі, няўдачы і

пад.)’ і інш.

Як адзначаюць мовазнаўцы, «строгай мяжы паміж тэрмінала-

гічным, навуковым і агульнаўжывальным пластамі лексікі няма. Яна

можа мяняцца не толькі з рухам лексікі ў часе, але і залежаць ад

галіны навукі, метадалагічнага падыходу» [2].

4. Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю

Наяўнасць абстрактных паняццяў і катэгорый у тэрміналогіі

абумоўлівае шырокае выкарыстанне назоўнікаў з абстрактным

значэннем з суфіксамі -нн-, -енн- (-энн), -анн-: абнародаванне,

дазнанне, адкліканне, адчужэнне, акрэдытаванне, апазнанне,

звальванне, накрыванне, забяганне, разгінанне і інш., а таксама

з суфіксам -цыj-: асацыяцыя, датацыя, дэкларацыя і пад. У лек-

сіцы спорту даволі часта сустракаюцца назоўнікі аддзеяслоўнага

паходжання тыпу сед, дажым, разварот, высед, зачэп, абвіў,

адхоп, адхват, падсад, нахілы, павароты, падвароты, прагі-

ны, рыўкі, ныркі, пераходы, накаты, перакаты і пад.

Для навуковага выкладу характэрны назвы родавых, абагуль-

няючых паняццяў, а таксама словазлучэнняў абагульняючага зна-

чэння, напрыклад: анкетуемы, інфармант, рэспандэнт; навуко-

выя прыборы начнога бачання, аб’екты знешняга асяроддзя,

крыніцы лакальнага забруджвання; тэхнічныя прыёмы, боле-

выя прыёмы, спецыяльныя практыкаванні і інш.

Адметнай рысай навуковага стылю з

’

яўляецца частае «на-

нізванне» роднага склону назоўнікаў. Напрыклад: Асновай педага-

гічнага метаду аднаўлення з’яўляецца рацыянальная структу-

ра трэніровачных нагрузак; Прымяненне болевых прыёмаў,

захопаў за адзенне, падсечак у самба і дзюдо патрабуе нада-

ваць больш увагі масажу звязачнага апарату верхніх і ніжніх

канечнасцяў, кісцей і ступняў (В.І.); Дэвальвацыя адбываецца

шляхам афіцыйнага паніжэння курса нацыянальнай валюты ў

адносінах да золата, серабра, якой-небудзь замежнай валю-

ты ў адпаведнасці з абясцэньваннем грашовых знакаў, якое

адбылося, пры гэтым ранейшыя грашовыя знакі застаюцца ў

абароце (скрытая дэвальвацыя); Расследаванне – заснаваная

на законе дзейнасць следчага ці органаў дазнання па зборы і

замацаванні доказаў, усебаковым даследаванні ўсіх акалічнас-

цей справы з мэтай выяўлення і раскрыцця злачынства, вык-

рыцця вінаватых і прыцягнення іх да крымінальнай адказнасці,

прыняцця мер да пакрыцця нанесенай злачынствам матэры-

яльнай шкоды, папярэджання і выкаранення злачынстваў (С.К.).

Уласныя імёны часта сустракаюцца ў якасці залежнага кам-

панента словазлучэння ў назвах формул, методык, тэорый і пад.

(напрыклад: люблінская унія, магдэбургскае права, полацкае

права, кейнсіянская тэорыя, ластаўка аўэрбах і інш.). Уласныя

назоўнікі ці прыметнікі страчваюць сваё значэнне прыналежнасці

пэўнай асобе і пачынаюць перадаваць якасную характарыстыку

паняцця, у склад якога яны ўваходзяць. Напрыклад: Магдэбург-

скае права – сукупнасць юрыдычных норм, што вызначалі сас-

лоўна-прававое становішча гараджан ва ўмовах феадальнага

грамадства (М.С.).

Тэхнічныя тэксты маюць сваю спецыфіку выкарыстання на-

зоўнікаў: рэчыўныя назоўнікі ўжываюцца ў формах множнага ліку:

мылы, смолы, гліны, солі, металы, маслы, бензіны, духі, зубы,

чыгуны, пары, спірты, газы і інш.

Прыметнікі ў навуковых тэкстах уваходзяць у асноўным у склад

тэрміналагічных словазлучэнняў і выконваюць інфармацыйную ці

класіфікацыйную функцыю. Напрыклад: Кадастр – сістэматыза-

ваны збор звестак; цана – грашовае выяўленне кошту адзінкі

тавару (прадукцыі вырабаў, паслуг і інш.). Асноўныя віды цэн:

адпускныя, закупачныя, рознічныя цэны. Цана можа быць сва-

бодная, фіксаваная, дагаворная. Адрозніваюць таксама цэны:

прэйскурантныя, намінальныя, пакупніка або прадаўца, змен-

ныя, даўгачасныя, эластычныя і інш. (БелЭн); Удасканаленне вы-

буховай сілы ажыццяўляецца метадамі: паўторным, спа-

борніцкім, ударным, кароткачасовых максімальных намаганняў,

варыятыўным і кругавым (В.І.). Параўнаем: Я чула пяшчотнае,

шчырасці поўнае, маё беларускае, роднае, кроўнае, такое рап-

тоўнае, такое чароўнае, такое ласкавае, цёплае, чыстае, як сон-

ца, агністае, як Нёман, празрыстае, як казка, быліна, як песня,

жаданае, дагэтуль яшчэ ў жыцці неспазнанае, гарачае слова

ад шчырага сэрца – кахаю (Данута Бічэль-Загнетава).

Класіфікацыйная роля прыметніка абумоўлівае той факт, што

ў тэкстах дакладных навук якасныя прыметнікі даволі часта не

маюць ступеней параўнання і форм суб

’

ектыўнай ацэнкі (параўн.:

малы, маленькі, найменшы (кавалачак хлеба); вялікі, найболь-

шы, самы вялікі (кавалак хлеба) – але нельга сказаць аналагічна

ў выпадку малады спецыяліст, малое прадпрыемства, вялікія

дзяржавы, Вялікі Літоўскі трыбунал (трыбунал ВКЛ)). Адзін-

кавыя выпадкі ўжывання прыметнікаў у форме найвышэйшай сту-

пені параўнання знаходзім у тэрмінах найбольшае спрыянне, Вы-

шэйшая атэстацыйная камісія, Вышэйшы гаспадарчы суд Рэс-

публікі Беларусь, рэжым найбольшай спрыяльнасці, вышэйшая

ліга, атлет найвышэйшага класа.

Для навуковай мовы характэрны субстантываваныя прыметнікі

і дзеепрыметнікі ў форме адзіночнага і множнага ліку тыпу непаў-

налетнія, непрацаздольныя, абвінавачаны, падсудны, падаба-

ронны, атакуючы, атакаваны і пад.

Дзеепрыметнікі сустракаюцца пераважна ў складзе тэрміна-

лагічных словазлучэнняў, напрыклад: крэдыт адтэрмінаваны,

акрэдытыў непацверджаны, валюта неканверсуемая, попыт

нерэгулюемы, колючая зброя, лятаючы лыжнік, колькасць за-

бітых мячоў, колькасць страчаных ачкоў, колькасць выйграных

партый і г.д.

Паколькі навуковы выклад грунтуецца на ісцінах, аксіёмах

аб’ектыўнага асяроддзя, ён абстрагаваны ад канкрэтнага, актыўна-

га дзеяння ці руху. Гэтым і абумоўліваецца шырокае ўжыванне дзе-

ясловаў у 3-й асобе цяперашняга часу. Напрыклад: Адзыўная гра-

мата падпісваецца кіраўніком і замацоўваецца подпісам міністра

замежных спраў дзяржавы, якая прызначыла дыпламатычнага

прадстаўніка, і накіроўваецца кіраўніку той дзяржавы, пры якой

ён акрэдытаваны (С.К.); У цэнтры ўвагі мікраэканомікі знахо-

дзяцца вытворцы і спажыўцы, рыначныя паводзіны суб’ектаў,

аналіз попыту і прапанавання на асобных рынках тавараў і па-

слуг, рабочай сілы і капіталу. На мікраўзроўні ажыццяўляецца

непасрэднае выкарыстанне працоўных рэзерваў краіны, іх ук-

лад у эканоміку ў якасці рэсурсу і фактару вытворчасці (БелЭн);

Атакуючыя дзеянні выконваюцца для своечасовага контрпрыё-

му альбо актыўнай абароны. Тактыка звычайна будуецца ў за-

лежнасці ад добра вывучанага прыёму, аднак болей эфектыў-

ным спосабам будзе такі, калі з улікам выбранай тактыкі ўдас-

канальваюцца адпаведныя прыёмы (В.І.).

Дыялагічнасць навуковай мовы праяўляецца ў шырокім выка-

рыстанні дзеясловаў у форме будучага часу абвеснага ладу (са

значэннем цяперашняга часу) тыпу адзначым некалькі пунктаў,

параўнаем версіі, параўнаем вынікі і інш.

У навуковым маўленні пашырана выкарыстанне таксама не-

азначальнай формы дзеяслова ў спалучэнні з мадальнымі і іншымі

словамі, якая мае значэнне неабходнасці і выступае як сродак вы-

ражэння прадпісання, рэкамендацыі, указанняў тыпу трэба адроз-

ніваць, трэба мець на ўвазе, трэба ўспомніць, варта звярнуць

увагу, неабходна запісаць, трэба ўзяць за аснову, можна (не-

абходна) выкарыстоўваць, належыць выконваць, трэба ўваж-

ліва сачыць за, трэба больш увагі надаваць, неабходна пры-

трымлівацца і інш. Напрыклад: Пры навучанні прыёмам трэба

ўлічваць прасторавыя і часавыя характарыстыкі; Трэба мець

на ўвазе, што пры вядзенні схваткі ўвесь час адбываюцца

згінальныя і разгінальныя рухі (В.І.).

5. Асаблівасці сінтаксісу навуковага стылю

Ужыванне ў навуковым тэксце многіх сінтаксічных канструк-

цый мае сваю спецыфіку. З трох тыпаў сказаў па мэце выказван-

ня – апавядальных, пытальных, пабуджальных – перавагу атрымлі-

ваюць апавядальныя сказы. Пераважнае ўжыванне апавядальных

сказаў у навуковым выкладзе (як і ўвогуле ў мове) тлумачыцца

асноўнай іх задачай – паведаміць аб чым-небудзь, інфармаваць чы-

тача ў сцвярджальнай або адмоўнай форме.

Па эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўцы апавядальныя ска-

зы часам бываюць клічныя, у такім выпадку яны пераважна ўжы-

ваюцца ў значэнні ‘звярніце ўвагу!’. У адносінах да тэксту клічныя

сказы могуць быць аўтаномнымі або афармляцца ў выглядзе ўстаў-

ных канструкцый. Напрыклад: А пахі лесу кветак, ягад і садаві-

ны мы адчуваем таксама дзякуючы дыфузіі! (Л. Ісачанкава)

(= звярніце ўвагу на тэрмін дыфузія!).

Пытальныя сказы маюць сваю спецыфіку ўжывання: часта яны

ўжываюцца ў канструкцыі «пытанне – адказ». Напрыклад: Што

чакае сусветную эканоміку: рэцэсія ці ажыўленне? Згодна са

звесткамі АЭСР, найгоршае ў глабальным эканамічным спадзе

мы ўжо мінулі; Ці трэба замяніць нацыянальны манетарызм на

глабальны? У палітыцы неабавязкова. Карэляцыя паміж глабаль-

ным ростам грашовай масы і паказнікам ВНП у будучыні не аз-

начае кірунку прычыннасці (Б.Дж.); Паўстае пытанне: якім чы-

нам ажыццяўляць кантроль за станам барцоў? А.І. Заўялаў рас-

працаваў электракардыяграфічны метад, з дапамогай якога

можна вырашыць гэтую складаную задачу (В.І.). Часам

пытaльныя сказы ідуць адзін за адным. Такая форма падачы надае

матэрыялу падручнікаў папулярны характар, як бы «ажыўляе» яго і

разам з тым прымушае чытача задумацца над прачытаным. На-

прыклад: Растлумачце, што такое «зваротная сувязь у замеж-

ным гандлі». Ці значыць гэта, што павелічэнне экспарту заўсё-

ды станоўча ўплывае на плацежны баланс краіны? (Б.Дж.)

Пабуджальныя сказы служаць не загадам ці просьбай, а запра-

шэннем да сумесных дзеянняў (або разважанняў). Напрыклад: Зра-

біце табліцу, у якой параўноўваюцца паказнікі долі ВГП у пра-

цэнтах, што ідуць на стварэнне прыросту асноўнага капіталу

чатырох розных краінаў; Абмяркуйце, наколькі прыдатная тая

ці іншая рэч, каб выконваць функцыі грошай: а) золата, б) ікра,

в) дыяменты, г) медзь, д) буйная рагатая жывёла (Б.Дж.).

Для навуковага выкладу характэрны сказы, ускладненыя ад-

народнымі і адасобленымі членамі сказа. Аднародныя члены ска-

за служаць у навуковых тэкстах для класіфікацыі або сістэматыза-

цыі з’яў, прыкмет, прадметаў і інш. (у мастацкіх тэкстах аднарод-

ныя члены сказа служаць яшчэ для ўзмацнення экспрэсіўнасці і

эмацыянaльнасці, стварэння рытмічнай прозы і інш.). Ім уласціва

інтанацыя пералічэння або супастаўлення, і звязваюцца аднарод-

ныя члены часцей за ўсё бяззлучнікавай сувяззю або пры дапамо-

зе злучнікаў і, не толькі – але і, а, а таксама. Напрыклад: Сама-

лётны спорт, спаборніцтвы на самалётах – адзін з тэхнічных

відаў спорту. Уключае спаборніцтвы на самалётах розных ка-

тэгорый з поршневымі, турбавінтавымі і рэактыўнымі рухаві-

камі на ўстанаўленне рэкордаў скорасці, вышыні, далёкасці,

працягласці, хуткаўздымнасці і грузападымальнасці; спабор-

ніцтвы на 1-месных спартыўных і 2-месных вучэбных самалё-

тах з поршневымі і рэактыўнымі рухавікамі на выкананне фігур

вышэйшага пілатажу (у т.л. паветраная акрабатыка) у палё-

тах прамым, абернутым, па крузе; у самалётаваджэнні па

маршруце, удзень і ўначы (БелЭн).

Ужыванне пабочных і ўстаўных канструкцый у навуковым

тэксце мае свае асаблівасці: пабочныя канструкцыі звычайна па-

казваюць на сувязь і парадак думак, спосаб іх афармлення, крыніцу

паведамлення, упэўненасць. Напрыклад: Адначасовае змяненне

многіх фактараў складана ўплывае на валютны курс. Напрык-

лад, распрацоўка нафты ў Паўночным моры, па-першае, змен-

шыла патрэбы ў імпарце, і крывая прапановы зрушылася ўле-

ва; па-другое, імпарт ператварыўся ў экспарт, і крывая попы-

ту зрушылася ўправа; Такім чынам, манетарысцкая тэорыя

дзеля раўнавагі плацяжоў рэкамендуе рэжым плавальных ва-

лютных курсаў разам з жорсткім кантролем за грашовай пра-

пановай (Б.Дж.); Сярод самых знакамітых беларускіх атлетаў

пачатку XX стагоддзя быў, безумоўна, Якуба (Якаў) Чэхаў,

ураджэнец горада Гродна (В.І.).

Устаўныя канструкцыі могуць быць заўвагамі, удакладненнямі,

тлумачэннямі, папраўкамі, дадатковымі звесткамі. Напрыклад:

Інтуітыўнае ўяўленне аб парадку аб

’

ектаў звычайна звязваюць

з іх узаемным размяшчэннем у прасторы (бліжэй-далей, вы-

шэй-ніжэй, злева-справа), у часе (раней-пазней), з параўнан-

нем іх размераў, вагі (больш-менш, лягчэй-цяжэй) і г.д. (І. Ко-

жух). Пабочныя канструкцыі ў сказах звычайна выдзяляюцца кос-

камі, а ўстаўныя – дужкамі.

Для большай доказнасці сваіх разважанняў аўтар часта звяр-

таецца да параўнальна-раўналежных зваротаў. Параўнальна-

раўналежныя звароты, як пазначаецца ў «Граматыцы беларускай

мовы», служаць для вызначэння адпаведнасці, тоеснасці паміж прад-

метамі, з’явамі на аснове іх прымет або абставін, пры якіх адбыва-

ецца дзеянне; яны не маюць метафарычнасці. Параўнальна-раўна-

лежныя звароты выдзяляюцца (або аддзяляюцца) коскамі і пачы-

наюцца злучнікамі як і, як. Напрыклад: Як папяровыя грошы, так

і сучасная банкаўская практыка былі створаны ювелірамі.

Ювеліры бралі на захоўванне залатыя манеты і каштоўныя

рэчы, а наўзамен выдавалі распіску, якая, па сутнасці, была

простым вэксалем (Б.Дж.).

Ад параўнальна-раўналежных зваротаў трэба адрозніваць зва-

роты са злучнікам як, які мае значэнне ‘ў якасці’: На Беларусі ба-

рацьба як народны від спорту вядома здаўна.

З чатырох тыпаў складаных сказаў – складаназлучаных,

складаназaлежных, бяззлучнікавых, сказаў з рознымі відамі сувязі

(камбінаваных) – у навуковых тэкстах часцей выкарыстоўваюцца

складаназалежныя. «У іх падпарадкавальная сувязь, злучнікі ці злу-

чальныя словы дазваляюць больш дакладна выразіць адносіны

паміж часткамі складанага сказа, выявіць і ўдакладніць гэтыя ад-

носіны – адносіны часу, умовы, прычыны, месца і г.д.» [8, с. 158].

Напрыклад: Калі імпарт большы за экспарт, мы кажам, што

эканоміка мае гандлёвы дэфіцыт, і калі ўсе іншыя паказнікі

нязменныя, то гэта зніжае ўзровень нацыянальнага даходу. На-

адварот, калі экспарт большы за імпарт, то мы кажам пра

актыўнае, або станоўчае, сальда гандлёвага балансу, і калі ўсе

іншыя паказнікі нязменныя, гэта павышае ўзровень нацыяналь-

нага даходу; Продаж і купля тавараў і паслугаў за мяжой улу-

чае два кампаненты ў нашу эканамічную мадэль. Імпарт – гэта

адліў грошай, бо грошы, патрачаныя на тавар, ідуць за мяжу,

і, наадварот, экспарт – гэта прыліў грошай, бо людзі іншых

краінаў ствараюць даход для мясцовых хаўсхолдаў і фірмаў

(Б.Дж.); Барцы высокага класа дамагаюцца перамог з дапамо-

гай розных спосабаў тактычнай падрыхтоўкі, найбольш рас-

паўсюджаным з якіх з’яўляецца пагроза. Характэрная асаблі-

васць гэтага спосабу – актыўнае дзеянне барца з мэтай пры-