Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

мусіць праціўніка звярнуцца да абароны. Чым больш эфектыў-

ны гэты прыём, тым лепшыя ўмовы ствараюцца для іншага

прыёму. У якасці пагрозы можа выкарыстоўвацца падманны

захоп, каб атакаваны вызваляўся ад яго. Калі барэц шчыльна

ўтрымлівае захоп, атакуючы пагражае выканаць абманны

контрпрыём (В.І.).

Неабходнасць даваць тлумачэнні паняццям абумоўлівае час-

тае выкарыстанне складаназалежных сказаў з даданымі азначаль-

нымі часткамі (часам ускладненымі адасобленымі азначэннямі ці

акалічнасцямі). Напрыклад: Жыллёвы кодэкс – комплексны закон,

які ўтрымлівае нормы правоў, што рэгулююць жыллёвыя гра-

мадскія адносіны, і тыя, што спадарожнічаюць ім; Рэчавы

доказ – у грамадзянскім і крымінальным працэсе прадметы,

атрыманыя і замацаваныя ва ўстаноўленым законам парадку,

якія сваімі ўласцівасцямі, знешнім выглядам, месцам знахо-

джання і г.д. могуць служыць сродкам устанаўлення абставін,

што маюць значэнне для правільнага вырашэння справы (С.К.);

Падварот можа ажыццяўляцца чатырма спосабамі: паварот

на ступні нагі, якая стаіць уперадзе, падстаўляючы яе да нагі,

якая стаіць ззаду; паварот скрыжаваннем ног; паварот на

назе, якая ўперадзе, пераносячы перад ёй нагу, якая стаіць зза-

ду; паварот на назе, якая ззаду, падстаўляючы да яе нагу, якая

ўперадзе (В.І.).

Навуковаму выкладу (як і любому іншаму выкладу) уласціва

размежаванне асноўнага і дадатковага, другаснага. Таму вельмі

зручным спосабам для выражэння думак з’яўляецца шырокае вы-

карыстанне складаназалежных сказаў, у якіх у галоўнай частцы

змяшчаецца асноўны змест выказвання, а ў залежнай частцы –

дадатковы. Аднак у навуковых тэкстах даволі часта выкарыстоў-

ваюцца складаназалежныя сказы, галоўная частка якіх тыпу вар-

та падкрэсліць, што...; будзем лічыць, што...; гэта азначае,

што... і інш. амаль пазбаўлена зместу. Асноўная інфармацыя змя-

шчаецца ў даданай частцы. Напрыклад: Даследаванні паказалі,

што спалучэнне работы з пераадольваючым і паддаючымся

рэжымамі значна больш эфектыўнае, чым практыкаванні, якія

выконваюцца ў адным рэжыме (В.І.).

У складаназалежных сказах паміж двума падпарадкавaльнымі

злучнікамі, якія стаяць паміж галоўнай і даданай часткамі, коска

ставіцца, калі пропуск даданай часткі не парушае агульны сэнс скла-

даназалежнага сказа. Параўн.: У мінулым стагоддзі адзін філо-

саф адважыўся сцвярджаць, што магчымасці чалавечага

пазнання абмежаваны. Ён гаварыў, штo, хоць людзі і выме-

ралі адлегласць да некаторых свяціл, хімічны састаў зорак яны

ніколі не змогуць вызначыць (А. Гусак).

Выклад дакладных навук у навукова-вучэбным падстылі час-

та будуецца па схеме: аксіёма > доказ> вывады. Для лагічнай

сувязі выказвання выкарыстоўваюцца спецыфічныя словы і канст-

рукцыі тыпу дапусцім, што; няцяжка заўважыць, што; пярой-

дзем да; з раскладу відаць; акрамя гэтага вынікае; атрыма-

ныя вынікі дазваляюць; такім чынам і інш., якія па-за межамі

навуковага стылю звычайна не выкарыстоўваюцца.

Аб’ектыўнасць навуковага выкладу, адсутнасць персаніфіка-

цыі (не важна хто гаворыць, важна што сказана) (асабліва пры

разнастайных формах-напамінах вядомых фактаў, пры гістарыч-

ных экскурсах) абумоўлівае выкарыстанне пасіўных канструкцый

тыпу было паказана, было вырашана, за аснову прымаецца і

інш. Напрыклад: Пры тлумачэнні сучаснай фізічнай карціны све-

ту за аснову прымаецца тэорыя адноснасці і квантавая тэо-

рыя, створаныя ў ХХ ст. (М. Шахмаеў); Пад стомленасцю ра-

зумеюць часовае зніжэнне працаздольнасці ў выніку парушэн-

ня рэгулятарных працэсаў (В.І.).

У тэрміналогіі спорту часта выкарыстоўваюцца няпоўныя сіту-

ацыйныя двухсастаўныя сказы – каманды: Антэна!, Без свістка!,

Не ў чаргу!, Ногі!, Падача збылася!, Столь!, Чатыры ўдары!,

Бягом марш!, Кругом!, На старт!, Стаць у строй! і інш.

Праверачны тэст

1. Для навуковага выкладу характэрны:

1) назоўнікі з абстрактным значэннем;

2) прыметнікі з інфармацыйнай ці класіфікацыйнай функцыяй;

3) дзеясловы цяперашняга часу з якасным значэннем для па-

казу ўласцівасцей і прыкмет прадметаў і з’яў;

4) займеннікі я, ты;

5) пабочныя канструкцыі са значэннем няўпэўненасці, сумнення.

2. Устанавіце адпаведнасць

А. Тэрміны. 1. Устойлівыя, узнаўляльныя, не менш

Б. Наменклатура. як двухкампанентныя моўныя адзінкі,

В. Прафесіяналізмы. якія спалучаюцца са словамі свабод-

нага ўжывання і маюць цэласнае зна-

чэнне, не роўнае суме значэнняў іх

кампанентаў (калі іх разглядаць на ўзроўні

слоў).

2. Словы або словазлучэнні, якія ўваходзяць у

тэрміналагічную сістэму пэўнай галіны навукі,

культуры, вытворчасці, абазначаюць спецы-

яльныя паняцці і маюць дакладнае лагічнае

азначэнне.

3. Сукупнасць уласных назваў канкрэтных

аб’ектаў навакольнай рэчаіснасці, якія выву-

чаюцца рознымі навукамі, ужываюцца ў

тэхніцы, вытворчасці.

4. Словы і выразы, уласцівыя мове прадстаў-

нікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзей-

насці.

3. Навуковы выклад вызначаецца:

1) аб’ектыўнасцю;

2) суб’ектыўнасцю;

3) лагічнай паслядоўнасцю разважанняў;

4) доказным выкладам інфармацыі;

5) інфармацыйнай насычанасцю.

Лекцыя 7. ТЭКСТ І ЯГО АРГАНІЗАЦЫЯ

Мэта – вызначыць спецыфіку семантычна-структурнай арга-

нізацыі мастацкага і навуковага тэкстаў.

Задачы:

– раскрыць паняцце звязнасці і цэласнасці тэксту;

– прааналізаваць функцыянальна-сэнсавыя тыпы маналагічнага

маўлення (апісанне, апавяданне, разважанне);

– ахарактарызаваць сродкі сувязі ў тэксце;

– выявіць асаблівасці спосабаў выкладу навуковай інфармацыі.

Пытанні

1. Тэкст як асноўная камунікатыўная адзінка.

2. Функцыянальна-сэнсавыя тыпы тэксту, мінімальныя адзінкі

тэксту, віды сувязі ў тэксце.

3. Спосабы выкладу навуковай інфармацыі.

Праблемныя пытанні

1. Што лічыцца мінімальнай адзінкай тэксту?

2. Якія тыпы абзаца пераважаюць у навукова-вучэбных тэкстах?

3. Якія тыпы тэксту (з пункту гледжання спосабаў выкладу

інфармацыі) характэрны для навуковай мовы?

Рэкамендаваная літаратура

1. Беларуская мова: энцыклапедыя. – Мінск: БелЭн, 1994.

2. Всеволодова, М.В. Теория функционально-коммуникативно-

го синтаксиса. Фрагмент прикладной (педагогической) модели языка /

М.В. Всеволодова. – М.: МГУ, 2000.

3. Гальперин, И.Р. Текст как объект лингвистического анали-

за / И.Р. Гальперин. – М.: Наука, 1981.

4. Ильенко, С.Г. Синтаксические единицы в тексте / С.Г. Иль-

енко. – Л., 1989.

5. Кананенка, Т.М. Праца з тэкстам на ўроках беларускай мовы:

вучэб.-метад. дапам. / Т.М. Кананенка, Г.М. Малажай, М.І. Паш-

кевіч / пад рэд. Г.М. Малажай. – Брэст: Пірс, 1993.

6. Кожина, М.Н. О речевой системности научного стиля срав-

нительно с некоторыми другими / М.Н. Кожина. – Пермь, 1972.

7. Лаўрэль, Я.М. Вывучэнне сінтаксісу тэксту / Я.М. Лаўрэль //

Выкладанне беларускай мовы і літаратуры: кн. для настаўніка / пад

рэд. М.А. Лазарук. – Мінск, 1983.

8. Лепешаў, І.Я. Лінгвістычны аналіз літаратурнага твора: у 2 ч. /

І.Я. Лепешаў. – Гродна, 2000. – Ч. 2.

9. Лепешаў, І.Я. Сучасная беларуская літаратурная мова:

спрэчныя пытанні: дапаможнік / І.Я. Лепешаў. – Гродна, 2002.

10. Ляшчынская, В.А. Методыка выкладання беларускай мовы:

вучэб. дапам. / В.А. Ляшчынская, З.У. Шведава. – Мінск, 2007. – 252 с.

11. Нечаева, О.А. Функционально-смысловые типы речи (опи-

сание, повествование, рассуждение) / О.А. Нечаева. – Улан-Уд э :

Бурятское книжн. изд-во, 1974.

12. Рамза, Т.Р. Сінтаксіс: тэарэтычны курс: вучэб. дапам. /

Т.Р. Рамза. – Мінск, 2006.

13. Супрун, А.Я. Исследования по лингвистике текста: сб. ст. /

А.Я. Супрун. – Минск, 2001.

14. Тураева, З.Я. Лингвистика текста: (Текст, структура и се-

мантика) / З.Я. Тураева. – М., 1986.

15. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка тэксту: вучэб. дапам. / М.Я. Цікоцкі. –

Мінск, 2002.

16. Чумак, Л.Н. К проблеме типологии текстов в практике обу-

чения зарубежных филологов-русистов / Л.Н. Чумак // Текст: фун-

кции и семантика его компонентов (функциональный подход в тео-

ретическом и прикладном языкознании): тезисы докл. конф., Минск,

3–5 февраля, 1992. – Том 5. Часть IX. – Минск, 1993.

1. Тэкст як асноўная камунікатыўная адзінка

«Тэкст (лац. textus ‘тканіна, спалучэнне, спляценне’) – гэта

маўленчае камунікацыйнае ўтварэнне, функцыянальна скіраванае

на рэалізацыю пазамоўных задач» [2, с. 337].

Тэрмін тэкст у мовазнаўчай літаратуры тлумачыцца неадна-

значна: яго ўспрымаюць як сінонім да тэрмінаў выказванне, звяз-

ная мова, звязваюць з паняццем складанае сінтаксічнае цэлае,

лічаць тэкстам любое па форме выказванне (вуснае і пісьмовае) і

г.д. Тым не менш, большасць даследчыкаў надае тэксту статус

асноўнай камунікатыўнай адзінкі, якой уласцівы звязнасць і цэлас-

насць. Паняцце звязнасці арыентуецца на структурную аргані-

зацыю тэксту, а паняцце цэласнасці – на яго зместавую аргані-

зацыю (фактуальную, канцэптуальную, падтэкставую).

Звязнасць тэксту выяўляецца праз знешнія структурныя па-

казальнікі (сказы, празаічныя строфы), выкарыстанне пабочных

канструкцый, займеннікаў, лексічных паўтораў і інш. Напрыклад:

Горы ды каменне, вузкія палоскі: гэта наша поле, поле нашай

вёскі. Курныя аконцы – каб святла хоць трошкі: гэта нашы

хаты, хаты нашай вёскі (Куп.).

Цэласнасць тэксту дасягаецца тэматычным і мадальным

адзінствам. Тэматычнае адзінства выяўляецца ў паўторнай наміна-

цыі ключавых слоў, якія могуць ствараць вакол сябе сэнсавы кан-

тэкст, куды ўваходзяць іншыя словы, звязаныя з ключавымі пэў-

нымі сітуацыйнымі сувязямі. Напрыклад: Як брыльянты, расся-

вае ночка летняя расіцу, туманамі спавівае луг зялёны над кры-

ніцай. А як раніца настане, бліскі сонца загуляюць, – рос пры-

ходзіць адцвітанне, туманы у рэчцы таюць (Куп.).

Мадальнасць тэксту ствараецца шляхам выбару аўтарам пэў-

ных маўленчых сродкаў, неабходных для рэалізацыі сваёй канцэпцыі,

асабістага пункту гледжання. Напрыклад, у паэтычнай спадчыне

С. Грахоўскага значнае месца займаюць кантэкставыя антонімы,

якія паказваюць на жаданне аўтара перайсці да новага жыцця, зрабіць

у сваім жыцці нейкія перамены: Жыццё без узлётаў, пралікаў і спа-

даў, без спрэчак калючых, нібыта асцё, без спёкі, без хмар і гус-

тых снегападаў – расклад ці інструкцыя, а не жыццё.

Па форме рэалізацыі тэксты бываюць вусныя і пісьмовыя, спан-

танныя і падрыхтаваныя; па колькасці моўцаў – маналог (маўлен-

не, звернутае да самога сябе ці да іншых і не разлічанае на слоў-

ную рэакцыю другіх асоб); дыялог (маўленне, у час якога адбыва-

ецца непасрэдны абмен выказваннямі паміж дзвюма асобамі); па-

лілог (абмен выказваннямі паміж больш чым дзвюма асобамі).

2. Функцыянальна-сэнсавыя тыпы тэксту, мінімальныя

адзінкі тэксту, віды сувязі ў тэксце

Да функцыянальна-сэнсавых тыпаў маналагічнага маўлення

адносяцца апісанне, апавяданне і разважанне.

Апісанне – гэта дэталёвая характарыстыка прадмета маўлен-

ня з боку яго формы, складу, структуры, якасці, уласцівасцей, пры-

значэння і г.д. у залежнасці ад задач выказвання, ад задумы таго,

хто гаворыць ці піша. Апісанню ўласціва статычнасць, перадача

пастаянных ці часовых уласцівасцей.

Выдзяляюцца наступныя разнавіднасці апісання: пейзаж, ці агуль-

ны выгляд якой-небудзь мясцовасці; партрэт чалавека або апісанне

знешняга выгляду нейкага прадмета, жывёліны, расліны, пабудовы,

прадмета быту і інш.; інтэр’ер ці апісанне ўнутранай часткі якога-

небудзь памяшкання; характарыстыка як пералік істотных асаблі-

васцей, прымет каго-небудзь, напрыклад, назвы рысаў характару,

схільнасцей, роду заняткаў і пад. Апісанне можа быць справавое

(шукаецца чалавек па прыметах), навуковае, мастацкае (вобразнае).

Напрыклад: Адзвінелі, адгаманілі, збягаючы з пагоркаў, шпаркія

ручаі, заліліся звонкім срэбрам жаўрукі ў паднябессі, прыгрэла

сонца, у нізінах мякка закучаравілася трава, пракінуліся зала-

тыя вочкі кураслепу, зазвінела жоўтымі галоўкамі маці-мачы-

ха. Вербалоз над канавамі і стаўкамі аздобіўся пушыстымі коці-

камі, пацямнелі рослыя бярозы каля гасцінца, павіслі на іх голлі

жаўтлявыя завушнічкі (Хадк.) – пейзаж; Вось як жывога дзядзь-

ку бачу, я тут партрэт яго зазначу. Ён невысок, не надта ёмак,

ды карчавіты і няўломак, а волас мае цёмна-русы, і зухаўскія яго

вусы умеру доўгі, густаваты, угору чуць канцы падняты; а вочы

шэры, невялічкі, глядзяць прыветна, як сунічкі (К-с) – мастацкае,

вобразнае апісанне партрэта чалавека; Выгляд яе [хаты] для кож-

най мясцовасці быў розны. Але найбольш тыповы быў такі. Ля

ўвахода, справа, месца для мыцця посуду і іншых кухонных рэ-

чаў. Пасля – печ. За печчу, па правай сцяне, – нары. Пад імі скла-

далі розныя рэчы. Часам замест нараў стаялі шырокія ложкі.

Уздоўж астатніх дзвюх сцен ішлі шырокія лавы, пакрытыя тка-

нымі налаўнікамі. На іх сядзелі. Ноччу на лавах маглі спаць, асаб-

ліва калі бывалі госці. Перад лавамі – стол. Заўсёды дужа белы,

бо яго часта скрэблі нажом. Стол і лавы часцей за ўсё былі з

тоўстых дубовых дошак. Ля той сценкі, дзе дзверы, стаялі куф-

ры і гаспадыніны кросны. Упрыгожвалі хату тканыя посцілкі. І,

вядома ж, рушнікі (Каратк.) – інтэр’ер.

Апавяданне – гэта перадача падзей, якія адбываліся з нось-

бітам маўлення або вядомыя яму ад іншых ці прыдуманыя, ство-

раныя яго фантазіяй.

Апавяданню ўласцівы дынамізм, паслядоўнасць дзеяння, руху.

Апавяданне часта будуецца па моўнай схеме: пачатак – працяг –

заканчэнне дзеяння. Напрыклад: Аднойчы паслалі мяне ў каман-

дзіроўку. Зімой гэта было. За горадам, у лесе, пайшоў снег.

Падалося, нехта дарогу пераходзіць. Націснуў я на тормаз –

машына спынілася, матор заглух. Паспрабаваў завесці стар-

цёрам – не выходзіць. Узяў ручку завадную і выскачыў з кабіны.

Раз крутнуў, другі – машына завялася, а я ў кабіну пабег. Па-

куль сеў на сядзенне, матор заглух, і я зноў узяўся за ручку. Але

зноў паўтарылася тое ж самае. Ажно спацеў ад беганіны.

Потым сеў у кабіну і сяджу.

Раптам бачу: нехта ідзе – вялізны, у калматым футры.

Прыгледзеўся – мядзведзь! Ну, думаю, машыну раздзярэ і да

мяне дабярэцца...

Мядзведзь падышоў бліжэй, узяўся за ручку завадную. Кру-

тануў – машына завялася. Што рабіць? Ці крычаць, ці падзяка-

ваць выйсці? Тым часам мядзведзь наблізіўся і сунуў мне лапу ў

кабіну. Зноў не ведаю, што рабіць. Падаць руку страшна. Але ж

ён памог завесці машыну! І я працягнуў мядзведзю руку. Ціска-

нуў ён яе так, што я ажно крыкнуў і... прачнуўся (А.П.).

Разважанне характарызуецца спецыфічнай моўнай структурай:

тэзіс – аргументацыя – выснова (дэдуктыўнае разважанне), факты –

іх аналіз і сінтэз – вывад (індуктыўнае разважанне). Напрыклад: Якая,

вы думаеце, самая цікавая кніга на свеце? Адразу не адкажаце,

не здагадаецеся. Гэта кніга – зямля, на якой мы жывём і якая з

першых год нашага жыцця штодня вучыць нас гісторыі, мове,

штодня і штораз адкрывае нам усё новыя і новыя словы, зна-

чэнне і сэнс якіх мы вучымся спазнаваць і разумець.

Жывое асяроддзе акружае нас: жывёлы, птушкі, самыя

малыя істоты, а таксама расліны, кветкі, дрэвы. І ўсе яны ма-

юць свае імёны. Тысячы і мільёны назваў існуе на зямлі. Кож-

ная яе мясціна мае сваю назву.

Добра было б, каб адзін са сваіх сшыткаў вы назвалі «Мая

бацькаўшчына», або «Мой родны кут». У ім запісвалі ўсё са-

мае цікавае, пра што дазнаецеся ад старэйшых людзей (В.).

У якасці мінімальнай структурна-семантычнай адзінкі тэк-

сту выступае звышфразавае адзінства (ЗФА) (у якасці сіноніма

выкарыстоўваецца паняцце ССЦ – складанае сінтаксічнае цэлае).

Звышфразавае адзінства – гэта «такая тэкставая адзінка,

якая складаецца больш чым з аднаго самастойнага сказа і валодае

сэнсавай цэласнасцю ў кантэксце звязнага маўлення, выступае як

частка завершанай камунікацыі» [12, с. 175].

Звышфразавае адзінства ўласцівае і вуснаму, і пісьмоваму

маўленню, яно характарызуецца лагічнасцю (з’яўляецца вынікам

аб’ектыўнага члянення), сэнсавай завершанасцю.

Мінімальнай кампазіцыйна-стылістычнай адзінкай тэксту

з’яўляецца абзац (ням. der Absatz – уступ). Абзац існуе толькі ў

пісьмовым тэксце. Памер абзаца, як правіла, залежыць ад індыві-

дуальнай манеры аўтара выкладаць думкі, ад задумы аўтара (у

гэтым выяўляецца прагматычнасць абзаца). Маючы суб’ектыў-

ную скіраванасць, абзац можа выступаць у якасці эмацыянальна-

выяўленчага сродку тэксту.

Абзац і ЗФА а) супадаюць: Ах, якія мы часам няўважлівыя

да другіх, калі ў саміх усё гладка і роўна! (Дам.);

б) у адно ЗФА могуць уваходзіць два і больш абзацаў:

А дзед быў прыгожы.

Без шапкі, у шэрай, як ралля, расхрыстанай на сухіх, зага-

рэлых грудзях кашулі. Упёршыся худымі і пругкімі, як смаля-

ныя галіны, нагамі ў рабрыну вялікай лодкі, «кароль вугроў»

паволі і няспынна разгойдваўся ўперад-назад, рытмічна ўзмах-

ваючы цяжкімі вёсламі. З вельмі дакладнай і неабходнай для

справы скупасцю заграбаў ён ціхую празрыстую ваду. Так лёг-

ка і хораша, спраўна і спорна ідуць у пракосе сапраўдныя кас-

цы. Белы маршчыністы лоб над загарэлымі скуламі шчодра

акроплены потам. Сівыя валасы, хоць і прычасаныя перад ад’-

ездам у людзі, як толькі ён зняў кепку, зноў растрэсліся, пры-

нялі свой звычайны, сціпла кучаравы беспарадак.

Прыгожая была гэтая шэрая, вельмі жыццёвая, натураль-

ная прастата, гэтая яшчэ ўсё не растрачаная сіла, якую і не

высушылі, і не прыглушылі дзевяць дзесяткаў больш катарж-

ных, чым радасных гадоў. Прыгожы быў позірк светла-блакіт-

ных вачэй пад густымі, сівымі брывамі, вачэй адкрытых і чыс-

тых, як само бясхмарнае неба, паўторанае ў крынічным люст-

ры бяскрайняга возера. Прыгожы быў, урэшце, увесь гэты звы-

чайны, будзённы малюнак: вялікая чорная лодка на вадзяной

пустыні, у лодцы – шэры дзед і светленькая ўнучка, а за кар-

мой, на буксіры, – доўгае сасновае бервяно і яшчэ даўжэйшы

трохкутнік растрывожанай вады (Б.);

в) абзац можа змяшчаць некалькі рознатэматычных ЗФА:

Крынічка б’е з-пад зямлі, і вада ў ёй не замярзае. А летам та-

кая халодная, што аж зубы сцінае. Яна наталяе смагу, надае

сілы і нават гоіць раны. // Вы паглядзіце, колькі розных слядоў

наўкола! Сюды, да крынічкі, прыходзяць ласі і ваўкі, лісы і зай-

цы, дзікі і алені, рысі і дзікія козы, прылятаюць курапаткі і яс-

трабы, цецерукі і каршуны, глушцы і ўсялякае дробнае птаства. //

Ніхто нікога не чапае. Тут нібы дзейнічае закон дружбы ў імя

захавання жыцця (Д.С.).

У тэксце даследчыкамі вылучаюцца два віды сувязі: кантакт-

ная (спалучае суседнія выказванні) і дыстантная (спалучае ад-

даленыя выказванні). «Дыстантнай сувяззю звязваюцца, як праві-

ла, інфармацыйна самыя значныя кавалкі тэксту, а таму найбольш

выразна яна і праяўляецца якраз паміж абзацамі, фарміруючы «стры-

жань» усяго тэксту і забяспечваючы яго цэласнасць» [12, с. 187].

Паводле характару сродкаў і спосабаў іх дзеяння адрозніва-

юць ланцужковую (паслядоўную) сувязь (калі выказванні чапляюц-

ца адно за адно на ўзор звёнаў ланцужка), паралельную сувязь

(будова сказаў тоесная) і далучальную сувязь (змест наступнага

выказвання дапаўняе, дадае інфармацыю да асноўнага).

Асноўнымі сродкамі паслядоўнай сувязі з’яўляюцца займеннікі,

лексічныя паўторы, кантэкставыя сінонімы, антонімы і інш. Напрык-

лад: Прыляцела ластаўка з далёкага выраю. Села яна на стра-

ху старога гумна і зашчабятала. Вясёленькая песенька яе так

і пасыпалася па ўсім двары мілым шчэбетам (К-с). Асноўнымі

сродкамі паралельнай сувязі выступаюць аднолькавы парадак слоў,

аднолькавыя формы часу і трывання дзеясловаў-выказнікаў, паў-

тор адной і той жа лексемы і інш. Напрыклад: І такуюць, такуюць

раніцай глушцы. Да штучнага возера цягнуцца цяжкія сляды

япрукоў. І клічуць-клічуць белыя лебедзі, б’юць на рэках пудо-

выя шчупакі, шумяць сонечныя дубы і грабы. І чырванеюць па-

дасінавікі. І дымок ад ранішняга вогнішча змешваецца з тума-

нам (Каратк.). На далучальную сувязь паказваюць злучнікі і, ды,

ды і, і таму, і тады і г.д., а таксама прыём парцэляцыі. Напрык-

лад: Бяссоннай ноччу думаецца многа. І светла і не надта. Як

калі (Т.Д.).

100

Калі пры спалучэнні выказванняў назіраюцца прыкметы роз-

ных відаў сувязі, – гэта змешаная сувязь. Напрыклад, прыкметы

ўсіх трох відаў сувязі знаходзім у наступнай мініяцюры: Адна рэч –

чалавекам нарадзіцца. І зусім іншая – чалавекам памерці...

Нарадзіцца – якім Бог даў. Памерці – якім Бог прыме (Гал-ч).

3. Спосабы выкладу навуковай інфармацыі

Тыпалогію тэкстаў у навуковай літаратуры звычайна прадстаў-

ляюць у наступным выглядзе: 1) функцыянальна-камунікатыўны

тып тэксту (навуковы, публіцыстычны, размоўны і г.д.); 2) камуні-

катыўны тып тэксту (інфармавальны, выяўленчы, лагічны); 3) функ-

цыянальна-сэнсавы тып тэксту (апісанне, апавяданне, разважанне);

4) прагматычны тып тэксту (наратыўны – паведамленне, камуні-

катыўны – стасункі); 5) лінгвакраіназнаўчы тып тэксту (прагма-

тычны, праекцыйны); 6) структурны тып тэксту (з ланцужковай

сувяззю, з паралельнай сувяззю і інш.) [16, с. 46]. Мы спынімся на

разглядзе функцыянальна-сэнсавага тыпу тэксту.

Мастацкім тэкстам тыпу апавядання, апісання, разважання

ўдзялялася і ўдзяляецца шмат увагі (М.М. Шанскі, Л.М. Лосева,

Г.Я. Салганік, І.Я. Лепешаў, М.Я. Цікоцкі, А.М. Юрэвіч, Г.М. Мала-

жай і інш.). Як пазначае С.Г. Ільенка, «функцыянальна-сэнсавы тып

маўлення трактуецца ў гэтым выпадку як фрагмент тэксту, аб’ядна-

ны адзінай задумай і звязаны з вырашэннем адной з трох задач: ці

1) статычна (у адных прасторавых і часавых межах) апісаць фраг-

мент рэчаіснасці, ці 2) дынамічна апісаць фрагмент рэчаіснасці на пра-

цягу пэўнага часу з магчымым перамяшчэннем у прасторы, ці 3) апі-

саць прычынна-выніковыя сувязі фактаў навакольнага свету» [4, с. 69].

Функцыянальна-сэнсавымі тыпамі навуковых тэкстаў займа-ліся

нямногія даследчыкі, у прыватнасці, М.М. Кожына, Е.С. Траянская,

В.А. Нячаева і інш. Як пазначае М.М. Кожына, «навуковая мова, з

аднаго боку, і мастацкая, з другога, адлюстроўваюць асаблівасці роз-

ных тыпаў мыслення: адпаведна – строга паняційна-лагічнага і воб-

разна-паэтычнага» [6, с. 6]. Таму, натуральна, спосабы выкладу інфар-

мацыі ў навуковым тэксце будуць мець сваю спецыфіку.

Апавяданне, на думку М.М. Кожынай, у навуковых тэкстах

займае нязначнае месца (за выключэннем гістарычных і геаграфіч-

ных тэкстаў). Паколькі апавяданне – гэта тып тэксту, у якім дына-

мічна апісваецца фрагмент рэчаіснасці на працягу пэўнага часу з

магчымым перамяшчэннем у прасторы, яго можна сустрэць у па-

ведамленнях пра ход выканання сваіх уласных эксперыментаў, у

звестках гістарычнага характару, ва ўспамінах пра факты асабі-