Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

101

стай біяграфіі ці з жыцця іншых даследчыкаў (своеасаблівыя ад-

ступленні ад уласна навуковых праблем тэксту), у расказе аб ціка-

вых ці незвычайных працэсах, з’явах, сітуацыях у гісторыі развіцця

навукі, у мімаходных заўвагах, устаўках-агаворках і інш. Такім тэк-

стам уласцівы пераважны зварот да дзеясловаў прошлага часу.

Напрыклад: Жангаловіч Іван Данілавіч (20.02.1892–29.07.1981).

Нарадзіўся ў г. Гродне. Скончыў Петраградскі універсітэт.

Заслужаны дзеяч навукі РСФСР. Выкладаў у Ваенна-марской

акадэміі імя К.Я.Варашылава, працаваў дырэктарам Інстыту-

та тэарэтычнай астраноміі АН СССР. Удзельнічаў у экспеды-

цыях па вывучэнні Курскай магнітнай анамаліі, па даследаванні

Паўночнага Ледавітага акіяна, у высокашыротных экспеды-

цыях у раёны Арктыкі і інш. Распрацаваў спосаб вызначэння

масы Зямлі па назіраннях штучных спадарожнікаў Зямлі. Яго

імем названа малая планета (Астраномія, 11 кл.).

Апісанне – гэта разнавіднасць апавядання [6, с. 94], якая ўяў-

ляе сабой рознабаковую і сістэматычную характарыстыку аб’екта

маўлення (прадметы, асаблівасці, састаў і пад.) у статычным (у

адных прасторавых і часавых межах) аспекце. Апісанне выкарыс-

тоўваюць пры характарыстыцы як пераліку істотных асаблівасцей,

прымет ці ўласцівасцей якога-небудзь прадмета або даследуемых

аб’ектаў. Апісанню ўласціва значная перавага дзеясловаў цяпераш-

няга часу, гэты спосаб выкладу інфармацыі часцей сустракаецца ў

тэкстах школьных падручнікаў. Напрыклад: Ад усіх іншых жывёл

птушкі адрозніваюцца многімі асаблівасцямі будовы і біялогіі,

звязанымі з палётам. Цела птушкі складаецца з параўнальна

невялікай галавы, доўгай рухомай шыі, яйцападобнага тулава,

хваста і канечнасцей. У час палёту птушка выцягвае галаву,

прыціскае да цела або выцягвае назад ногі, і ўсё цела прымае

абцякальную форму.

Ва ўсіх птушак ёсць дзюба, пры дапамозе якой птушкі зда-

бываюць корм, будуюць гнёзды, абараняюцца ад ворагаў. Зубоў у

птушак няма. Гэта аблягчае масу цела, што мае вялікае значэн-

не пры палёце.

Для хады ў птушак прыстасаваны заднія канечнасці. Ад-

метная асаблівасць шкілета ног – наяўнасць цэўкі. У птушак

звычайна чатыры пальцы: тры накіраваны ўперад, адзін – на-

зад... (Біялогія, 8 клас).

Пад разважаннем разумеюць тып тэксту, у якім разгляд пэў-

ных пытанняў, праблем грунтуецца на лагічнасці, аргументаванасці.

Лінгвісты прапаноўваюць адрозніваць тры семантычныя разнавід-

102

насці разважання: разважанне-доказ, разважанне-роздум, разважан-

не-тлумачэнне.

Разважанне-доказ будуецца па схеме: тэзіс у выглядзе сцвяр-

джэння і яго абгрунтаванні, якія даюцца без адлюстравання працэ-

су мыслення ў пошуках доказу. Звычайна адрозніваюць прамы до-

каз і ўскосны. Прыклад прамога доказу:

Тэарэма. Процілеглыя грані паралелепіпеда ляжаць у па-

ралельных плоскасцях.

Доказ. Дакажам, напрыклад, што грані АА1В1В і DD1C1C

паралелепіпеда ABCDA1B1C1D1 ляжаць у паралельных плос-

касцях. Паколькі ABCD – паралелаграм, то AB ||CD. Чатырох-

вугольнік AA1D1D – паралелаграм, значыць, AA1 ||DD1. Такім

чынам, дзве прамыя АВ і АА1 плоскасці, у якой ляжыць грань

АА1В1В, адпаведна паралельныя дзвюм прамым DC і DD1 плос-

касці, у якой ляжыць грань DD1C1C, значыць, па прыкмеце

паралельнасці, гэтыя плоскасці паралельныя.

Тэарэма даказана. (Геаметрыя, 10 кл.).

Пры ўскосным доказе дапускаецца супрацьлеглы тэзіс і да-

казваецца яго немагчымасць, што пацвярджае правільнасць прапа-

наванага тэзіса.

Разважанне-роздум будуецца па наступнай схеме: прапануец-

ца прадмет роздуму, у адпаведнасці з гэтым прадметам роздуму

актуалізуюцца ўсе веды, затым аўтар спрабуе ўстанавіць прычын-

на-выніковыя адносіны (з’ява – заканамернасць), у сувязі з імі пра-

пануе гіпотэзу (ці некалькі), правярае яе, робіць вывад. Напрыклад:

Як вы ўжо ведаеце, Галілео Галілей эксперыментальна дака-

заў, што ўсе целы падаюць на Зямлю з адным і тым жа паска-

рэннем, якое называецца паскарэннем свабоднага падзення.

Чаму ж гэта паскарэнне аднолькавае для ўсіх цел? Якія пры-

чыны выклікаюць рух Месяца вакол Зямлі практычна па круга-

вой арбіце? Чаму планеты Сонечнай сістэмы, у тым ліку наша

Зямля, рухаюцца вакол Сонца?

Ньютан быў першым вучоным, які спачатку выказаў гіпо-

тэзу, якая растлумачвае гэтыя з’явы, а потым строга яе дака-

заў. Ён выказаў меркаванне, што паміж любымі целамі існу-

юць сілы прыцягнення і, напрыклад, падзенне каменя і рух Ме-

сяца па сваёй арбіце вызначаюцца сілай прыцяжэння Зямлі. Каб

устанавіць закон, якому падпарадкоўваюцца сілы прыцягнен-

ня, Ньютан параўнаў траекторыі і паскарэнні гэтых цел.

Камень, кінуты гарызантальна, калі не ўлічваць супраціў-

ленне паветра, як вы ведаеце з кінематыкі, рухаецца да Зямлі з

103

паскарэннем свабоднага падзення па траекторыі, якая ўяўляе

сабой парабалу. Калі ж павялічваць пачатковую скорасць і вы-

шыню кідання, то далёкасць палёту цела таксама ўзрастае і

з-за крывізны паверхні Зямлі пры пэўнай пачатковай скорасці

камень наогул можа не дасягнуць Зямлі і пачне рухацца вакол яе

падобна да Месяца. З гэтага мысленнага эксперыменту Нью-

тан зрабіў вывад, што рух каменя і рух Месяца абумоўлены ад-

ной і той жа прычынай – прыцяжэннем Зямлі... (Фізіка, 9 кл.).

У аснове разважання-тлумачэння ляжыць схема дэдуктыўна-

га разважання: для кожнага аб’екта сапраўдна, што калі ён мае

ўласцівасць S, то ён мае ўласцівасць P. Дадзены аб’ект мае ўлас-

цівасць S. Значыць, аб’ект мае ўласцівасць P. Напрыклад: Два про-

стыя лікі называюцца простымі лікамі-блізнятамі (P), калі іх

розніца роўная 2 (S). Розніца простых лікаў 3 і 5 складае 2 (S),

значыць, 3 і 5 – простыя лікі-блізняты (P).

Спосаб выкладу разважанне сустракаецца пры доказе пэўных

навуковых палажэнняў, праверцы гіпотэз, тлумачэннях, палеміцы з

іншымі аўтарамі і г.д. Выбар разнавіднасці разважання залежыць

ад жанру, тэмы, стылю і ўстаноўкі аўтара. Для тэкстаў тыпу раз-

важання характэрна выкарыстанне разнастайных часавых форм

дзеясловаў, але з перавагай цяперашняга часу.

Доля розных спосабаў выкладу ў тэкстах мяняецца ў залеж-

насці ад прадмета навукі, яе метаду і накіраванасці зместу. У экс-

перыментальных навуках (якія шырока выкарыстоўваюць экспе-

рымент, – фізіка, хімія і інш.) часцей выкарыстоўваецца апавядан-

не. У логіка-тэарэтычных навуках (матэматыка, філасофія і інш.)

часцей выкарыстоўваецца разважанне (доказ). У навуках апісаль-

нага характару (біялогія, астраномія і інш.) пераважае апісанне.

Як заўважае М.М. Кожына, спосабы выкладу інфармацыі не

ахопліваюць усёй разнастайнасці метадаў ці спосабаў паведамлення

ў навуковай літаратуры. Яна прапануе выдзеліць спосаб выкладу

абагульненне-фармулёўка і разглядаць гэты спосаб не толькі як

кампазіцыйную частку тэксту, а як спецыфічны спосаб выкладу для

навукі [6, с. 206]. Абагульненне-фармулёўка заўважаецца пры вык-

ладзе вывадаў, рознага роду абагульненняў, фармулёўцы законаў,

вызначэнні паняццяў і катэгорый навукі і пад. Напрыклад, абагуль-

ненне па тэме «Закон сусветнага прыцягнення»: 1. Сілы гравіта-

цыйнага ўзаемадзеяння (прыцягнення) універсальныя, дзейні-

чаюць паміж любымі целамі і прапарцыянальныя здабытку мас

узаемадзейных цел.

104

2. Сілы прыцягнення залежаць ад адлегласці: для матэры-

яльных пунктаў яны адваротна прапарцыянальны квадрату

адлегласці паміж імі, для аднародных шароў адваротна пра-

парцыянальны квадрату адлегласці паміж іх цэнтрамі.

3. Гравітацыйныя і інертныя масы цела роўныя (Фізіка, 9 кл.).

Для сучаснай навуковай літаратуры не ўласціва такая з’ява, каб

цалкам увесь тэкст навуковай работы выкладаўся якім-небудзь ад-

ным спосабам (апісанне, апавяданне ці разважанне). Як правіла, спо-

сабы выкладу пераплятаюцца: аўтар ад апавядання пераходзіць да

разважання ці апісання, доказу, абагульнення і інш. В.А. Нячаева звяр-

тае ўвагу, што варта размяжоўваць «кантамінаваны функцыя-

нальна-сэнсавы тып» і спалучэнне розных функцыянальна-сэнса-

вых тыпаў у адным мікратэксце. Кантамінаванасць праяўляецца ў

напластаванні сэнсавых адценняў, уласцівых розным тыпам тэкстаў.

«Кантамінаванае маўленне не з’яўляецца тэматычным спалучэннем

розных тыпаў маўлення, што вядзе да ўтварэння новай (трэцяй) моў-

най адзінкі, г.зн. кантамінаванага тыпу маўлення» [11, с. 202]. На-

прыклад: Адной з самых цікавых зорак Персея з’яўляецца б Пер-

сея. Старажытныя арабы звалі яе Рас Аль-Гуль, або Галава д’яб-

ла. Цяпер яна вядомая пад назвай Альголь. Сама зорка ўвесь час

змяняе свой бляск, нібы падміргвае. Магчыма таму старажыт-

ныя астраномы далі зорцы такую д’ябальскую назву. Упершы-

ню зоркай зацікавіўся ў канцы 60-х гг. XVIII ст. італьянскі аст-

раном і матэматык Мантанары. Але яго даследаванні згубіліся.

Толькі ў 80-я гг. XVIII ст. пераменнасць Алголя адкрыў глуханя-

мы англійскі юнак Джон Гудрайк. Амаль праз сто гадоў астра-

номы здолелі растлумачыць пераменнасць зоркі: гэта зацьмен-

на-пераменная зорка, нават сістэма з дзвюх зорак, якія кружацца

вакол агульнага цэнтра масы. Адна, халаднейшая, засланяе са-

бой гарачэйшую. Тады мы назіраем памяншэнне бляску. Калі,

наадварот, яна заходзіць за больш гарачую, мы бачым, што зор-

ка становіцца ярчэйшай. Вось так яна нам і падміргвае (К. Цыр-

кун). Кантамінаванасць у гэтым тэксце фармальна выражаецца праз

выкарыстанне дзеясловаў цяперашняга часу, прыметнікаў у розных

формах ступеней параўнання, што ўласціва апісанню. Аднак сам тэкст

застаецца пры гэтым апавяданнем.

Праверачны тэст

1. Апісанню ўласцівы:

1) статычнасць;

2) перадача пастаянных ці часовых уласцівасцей;

105

3) паслядоўнасць дзеяння, руху;

4) лагічнасць, аргументаванасць;

5) дынамізм.

2. Устанавіце адпаведнасць

А. Звязнасць тэксту выяўляецца

Б. Цэласнасць тэксту дасягаецца

1. Супадзеннем колькасці абзацаў і звышфразавых адзінстваў

(ССЦ).

2. Тэматычным і мадальным адзінствам (паўторнай наміна-

цыяй ключавых слоў, шляхам выбару аўтарам пэўных маўленчых

сродкаў).

3. Праз знешнія структурныя паказальнікі (сказы, празаічныя

строфы), выкарыстанне пабочных канструкцый, займеннікаў, лексіч-

ных паўтораў.

1. Абзац і ЗФА

1) часам супадаюць;

2) у адно ЗФА ўваходзяць абавязкова 2 абзацы;

3) у адно ЗФА могуць уваходзіць 2 і больш абзацаў;

4) абзац можа змяшчаць некалькі рознатэматычных ЗФА;

5) абзац павінен змяшчаць не больш 3-х рознатэматычных ЗФА.

Лекцыя 8. ЖАНРЫ НАВУКОВАГА МАЎЛЕННЯ

Мэта лекцыі – раскрыць характэрныя асаблівасці асобных

жанраў навуковай літаратуры (анатацыя, рэферат), вызначыць ролю

гэтых жанраў у павышэнні прафесійнай кампетэнтнасці будучых

юрыстаў, эканамістаў, спартсменаў.

Задачы:

– прааналізаваць кампазіцыю анатацыі, рэферата;

– выявіць падабенства і розніцу паміж названымі жанрамі на-

вуковай літаратуры;

– раскрыць сутнасць рэфератыўнага віду чытання, спосабаў

кампрэсіі навуковага тэксту;

– пазнаёміць студэнтаў з асновамі падрыхтоўкі і афармлення

навуковай працы ў адпаведнасці з нарматыўнымі дакументамі.

106

Пытанні

1. Спосабы кампрэсіі навуковага тэксту.

2. Рэферат і анатацыя як вынік кампрэсіі навуковага тэксту.

3. Афармленне цытат. Даведачна-бібліяграфічны апарат наву-

ковай літаратуры.

Праблемныя пытанні

1. У чым падабенства і розніца паміж звычайным пераказам і

рэфератам?

2. У чым падабенства і розніца паміж рэфераваннем і канспек-

таваннем?

3. Чаму рэзюмэ як навуковы жанр нельга атаясамліваць з аса-

бістым рэзюмэ?

Рэкамендаваная літаратура

1. Бахтина, Л.Н. Обучение реферированию научного текста /

Л.Н. Бахтина, И.П. Кузьмич, Н.М. Лариохина. – М., 1988.

2. Кобков, В.П. Способы сжатия текста при переводе научно-техни-

ческой литературы / В.П. Кобков // Язык научной литературы. – М., 1975.

3. Маршэўская, В.В. Беларуская мова. Прафесійная лексіка ў сінтак-

січным і стылістычным аспектах / В.В. Маршэўская. – Гродна, 2002.

4. Методические рекомендации для переводчиков и редакто-

ров научно-технической литературы ВЦП. – М., 1988.

5. Навуковы стыль мовы. Водгук, рэцэнзія, анатацыя, рэферат,

дыпломная работа / склад. Н.Я. Савіцкая [і інш.]. – Мінск, 1999.

6. Троянская, Е.С. К вопросу о технико-стилистических при-

ёмах в научной речи / Е.С. Троянская // Язык научной литерату-

ры. – М., 1975.

7. Сушков, Ю.А. О специфике термина в процессе научно-техниче-

ского перевода / Ю.А. Сушков // Язык научной литературы. – М., 1975.

1. Спосабы кампрэсіі навуковага тэксту

Навуковая і навукова-інфармацыйная літаратура ўмоўна дзе-

ліцца на тры тыпы: 1) навукова-тэхнічная літаратура (артыкулы, ма-

награфіі, падручнікі, патэнты, тэхнічныя справаздачы і апісанні і пад.);

2) прававая і палітычная літаратура (пастановы, указы, дагаворы і

інш.); 3) дакументальная літаратура кіраўніцтва (загады, дырэкты-

вы, справавыя паперы і пад.) [7, с. 246].

Даволі часта ў навуковай літаратуры сустракаюцца працы зме-

шанага характару, а таксама працы папулярнага жанру, дзе аўтар

выкарыстоўвае нават вобразныя сродкі мастацкай літаратуры.

107

Аўтару часам прыходзіцца павялічваць часткі тэксту, дзе змя-

шчаюцца ілюстрацыі, прыводзяцца аргументы і пад., каб перака-

наць чытача ў доказнасці свайго выкладу. Як толькі мэта дасягну-

та – аўтар спыняе разгортванне элементаў тэксту.

Закон эканоміі, які дзейнічае ў незлічонай колькасці інфарма-

цыі, патрабуе ад чытача выпрацоўкі ўмення заўважаць істотнае,

галоўнае, асноўнае ў навуковым тэксце і апускаць другаснае, менш

важнае. Праца над навуковым тэкстам прымушае таксама заўва-

жыць пазіцыю аўтара, вучонага па пэўных пытаннях, праблемах.

Асноўным працэсам аналітыка-сінтэтычнай перапрацоўкі на-

вуковага матэрыялу з’яўляецца яго кампрэсія (сцісканне). Мова-

знаўцы называюць два асноўныя шляхі кампрэсіі навуковага тэк-

сту: 1) змяншэнне інфармацыі, якая заключаецца ў тэксце; 2) заха-

ванне інфармацыі ў адносна поўным аб’ёме [2].

Змяншэнне інфармацыі звычайна адбываецца за кошт про-

пуску падрабязнасцей і абагульнення тых частак тэксту, якія зас-

таюцца. Шляхам змяншэння інфармацыі часта карыстаюцца пры

напісанні рэфератаў, анатацый навуковых прац, а таксама пры пад-

вядзенні вынікаў доследаў, эксперыментаў у параграфах, раздзе-

лах ці заключэннях навуковых прац.

Найбольш тыповымі памылкамі пры змяншэнні інфармацыі

лічацца неапраўданыя страты неабходнай інфармацыі, скажэнне

сэнсу першакрыніцы, адсутнасць логікі ў падачы інфармацыі.

Выкарыстаем шлях змяншэння інфармацыі пры апрацоўцы

наступнага тэксту. Чытаем тэкст рэфератыўным відам чытан-

ня. Рэфератыўны від чытання прадугледжвае сэнсавы аналіз вы-

казванняў: падзел на тэму і рэму, выдзяленне ключавых фрагмен-

таў (найбольш інфарматыўных элементаў тэксту: асобных слоў,

словазлучэнняў або цэлых сказаў).

Дэфекты зроку. Акуляры

Аптычная сістэма нармальнага вока дае відарыс прадме-

та на сятчатцы, які затым ператвараецца ў зрокавы вобраз.

Але калі адлегласць паміж хрусталікам і сятчаткай не-

нармальна вялікая, то відарыс аддаленага прадмета ў факаль-

най плоскасці будзе перад сятчаткай, і вока будзе бачыць ад-

даленыя прадметы дрэнна, а блізкія прадметы, відарыс якіх

знаходзіцца за фокусам, нармальна. А калі адлегласць паміж

хрусталікам і сятчаткай нармальная, але сам хрусталік вельмі

выпуклы, г.зн. аптычная сістэма вока мае малую фокусную

адлегласць? I ў гэтым выпадку відарыс аддаленага прадмета

108

будзе перад сятчаткай, а значыць, дрэнна бачны. Такі дэфект

вока называецца блізарукасцю. Блізарукасць бывае прыроджа-

най і набытай. Прычынай з’яўлення блізарукасці ў дзяцей можа

быць празмернае захапленне чытаннем пры блізка размешча-

най да вачэй кнізе. Пры напружаным разглядванні блізкіх прад-

метаў вочны яблык настолькі «прывыкае» падаўжацца, што

хрусталік страчвае здольнасць сплюшчвацца пры пераводзе

вока на аддалены прадмет.

Як выправіць блізарукасць? З гэтай мэтай выкарыстоўва-

юць акуляры з рассейваючымі лінзамі. Рассейваючая лінза

робіць паралельны пучок святла разыходным. Прамяні пасля

праламлення ў воку факусіруюцца на сятчатцы.

Калі ж адлегласць паміж хрусталікам і сятчаткай малая

або хрусталік ненармальна выцягнуты (сплюшчаны), відарыс

блізкага прадмета, які дае аптычная сістэма вока, будзе за

сятчаткай. Вока тады дрэнна бачыць блізкія прадметы, хоць

далёкія бачыць нармальна. Гэты дэфект вока называецца даль-

назоркасцю. Выправіць дальназоркасць можна, выкарыстаў-

шы акуляры са збіраючымі выпуклымі лінзамі. Пасля пралам-

лення ў збіраючай лінзе пучок паралельных прамянёў становіц-

ца сыходным і, прайшоўшы аптычную сістэму вока, факусі-

руецца на сятчатцы.

Такім чынам, правесці карэкцыю зроку можна пры дапамо-

зе акуляраў. Часам замест акуляраў выкарыстоўваюць кантак-

тавыя лінзы. Гэта пластмасавыя лінзы, якія накладваюцца не-

пасрэдна на вочны яблык. Асноўным недахопам кантактавых

лінзаў з’яўляецца раздражненне вачэй пры працяглым іх нашэнні.

Для любой жывой істоты вока з’яўляецца вельмі каштоў-

ным органам. Валодаючы ўласцівасцю захоўваць зрокавы воб-

раз на працягу 1/16 с, вока дае магчымасць чалавеку адчуваць,

як бесперапынны падзеі, дадзеныя на экране, хоць мы добра

ведаем, што ў сапраўднасці на экран праецыруюцца 24 неру-

хомыя малюнкі-кадры ў секунду. Менавіта дзякуючы зроку мы

пазнаём навакольны свет.

Для нармальнага зроку мінімальная адлегласць ад вока да

прадмета, пры якой вока бачыць дэталі прадмета не напруж-

ваючыся, роўная 25 см. Гэта адлегласць найлепшага бачання.

Пры меншых адлегласцях да прадмета вока ўжо напружваец-

ца і стамляецца.

Стамляльнасці вока садзейнічае як недастатковае асвят-

ленне прадмета, так і залішняе. Каб вока, як самае адчыненае

109

акно ў свет, праслужыла доўга, неабходна яго берагчы, г.зн.

ствараць умовы для яго ненапружанай працы (Л. Ісачанкава).

Ідучы шляхам змяншэння інфармацыі і абагульняючы сказы,

якія нясуць асноўную думку, мы атрымліваем наступны тэкст.

Блізарукасць – гэта дэфект зроку, пры якім відарыс аддале-

ных прадметаў знаходзіцца перад сятчаткай вока. Выпраў-

ляецца блізарукасць прымяненнем рассейваючых лінзаў. Дальна-

зоркасць – гэта дэфект зроку, пры якім відарыс блізкіх прад-

метаў знаходзіцца за сятчаткай вока. Выпраўляецца дальна-

зоркасць выкарыстаннем збіраючых лінзаў. Для нармальнай

работы вока неабходна разглядаць прадмет з адлегласці, не

меншай за 25 см, і мець нармальнае асвятленне.

Другі шлях кампрэсіі навуковага тэксту – шлях захавання

адносна поўнага аб’ёму інфармацыі – адбываецца пры дапамозе

прыёмаў апушчэння, сумяшчэння і замяшчэння.

Прыём апушчэння – гэта пропуск, выключэнне з тэксту эле-

ментаў, якія паўтараюцца (напрыклад, выказнікаў у складаных ска-

зах, калі яны ёсць у папярэднім кантэксце; дублетных слоў (зме-

шчаных у дужках); спасылак на мaлюнкі, графікі і інш.). Напрык-

лад: Імунітэт дыпламатычны прадастаўляецца прадстаўніц-

тву, прадастаўляецца непасрэдна кіраўніку і прадастаўляец-

ца персаналу прадстаўніцтваў і членам іх сямей (асабістыя

імунітэты). – Пасля апушчэння: Імунітэт дыпламатычны пра-

дастаўляецца прадстаўніцтву, непасрэдна кіраўніку, персана-

лу прадстаўніцтваў і членам іх сямей.

Прыём сумяшчэння заключаецца ў тым, што два або некалькі

сказаў падобнай канструкцыі накладваюцца адзін на другі, і ў вы-

ніку гэтага накладання ўтвараецца скарочаны сказ з аднароднымі

членамі, звязанымі злучнікамі. Параўн.: Нагляднае ўяўленне аб

прамой, паралельнай плоскасці, даюць нацягнутыя тралейбус-

ныя або трамвайныя правады – яны паралельныя плоскасці

зямлі. Другі прыклад дае лінія перасячэння сцяны і столі – гэта

лінія паралельная плоскасці падлогі (Л.А.). – Пасля сумяшчэн-

ня: Нагляднае ўяўленне аб прамой, паралельнай плоскасці, да-

юць нацягнутыя тралейбусныя або трамвайныя правады (ад-

носна плоскасці зямлі), а таксама лінія перасячэння сцяны і

столі (адносна плоскасці падлогі).

Прыём замяшчэння – замена доўгіх элементаў тэксту больш

кароткімі з захаваннем сэнсу змененых злементаў. Напрыклад: Поле

матэрыяльнае; яно існуе незалежна ад нас, ад нашых ведаў пра

яго (Г.М.) – Пасля замены: Поле матэрыяльнае, аб’ектыўнае.

110

Асноўная памылка шляху захавання адносна поўнага аб’ёму

інфармацыі – залішняя інфармацыя. Варта адзначыць, што, працу-

ючы над навуковым тэкстам, чытачу часта прыходзіцца карыстац-

ца разнастайнымі прыёмамі кампрэсіі тэксту адначасова.

2. Рэферат і анатацыя як вынік кампрэсіі навуковага тэксту

Працэс сціскання (кампрэсіі) навуковага тэксту да галоўных

абагульняльных фармулёвак – гэта працэс складання тэксту рэфе-

рата і анатацыі.

Рэферат (ад лац. referre – дакладваць, паведамляць) – карот-

кае паведамленне зместу навуковай працы, артыкула, кнігі і пад.;

даклад, заснаваны на крытычным аглядзе кніг і пад. (ТСБМ).

У навуковай літаратуры існуе падзел рэфератаў па паўнаце

выкладу на дзве разнавіднасці: інфарматыўныя (рэфераты-канспек-

ты) і індыкатыўныя (апісальныя, указальныя – рэфераты-рэзюмэ).

Інфарматыўныя рэфераты змяшчаюць у сабе асноўную

інфармацыю рэферыруемай працы ў абагульненым выглядзе; у іх

таксама ўказваюцца мэта і задачы даследавання, звесткі пра ме-

тодыку даследавання, сферу прымянення, прыводзяцца вынікі пра-

цы, якія маюць навуковую і практычную значнасць, і інш.

Індыкатыўныя рэфераты (рэфераты-рэзюмэ) займаюць

прамежкавае становішча паміж рэфератам і анатацыяй (іх называ-

юць рэфератыўнай анатацыяй). Яны толькі «падказваюць» чытачу,

патрэбна яму звяртацца да першаснага дакумента ці не. У такіх

рэфератах называюцца асноўныя палажэнні, звязаныя з тэмай рэ-

ферыруемай працы, пералічваюцца назвы раздзелаў, глаў, парагра-

фаў, прыводзяцца ключавыя словы і словазлучэнні (звычайна тэрмі-

ны, якія грунтуюцца на асноўных ідэях і паняццях рэферыруемай

працы) [5].

Схема інфарматыўнага рэферата (рэферата-канспекта):

1) уступ (загалоўкавая частка);

2) апісанне (уласна рэфератыўная частка);

3) заключная частка.

Ва ўступе даецца бібліяграфічнае апісанне (яно афармляецца

ў адпаведнасці з ДАСТам).

Уласна рэфератыўная частка ўключае ў сябе змест асноўных

пытанняў і праблем, закранутых у артыкуле, манаграфіі і інш. (пры-

чым выклад пазіцыі аўтара ідзе аб’ектыўна, без суб’ектыўнай ацэнкі

рэферэнтам выкладаемага); пазначаюцца вынікі даследаванняў;

таксама ўказваецца колькасць табліц, ілюстрацый і інш. Напрык-

лад: У дапаможніку разглядаецца; у 1-й тэме аўтар адзначае,