Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

301

каталікі адмовіліся пасылаць дзяцей у школу, хоць асабіста да настаўніка

прэтэнзій ня мелі. Венедыкт Гардзей пасьля гэтага эміграваў у Амэрыку

1012

Усё больш адчувальна на жыцьцё сялянаў пачынаюць уплываць і першыя

праявы індустрыялізацыі. Старажытную Гарадзенскую пушчу з поўначы на

поўдзень у 1862 г. перасякла чыгунка Вільня–Горадня, што карэнным чынам

зьмяніла жыцьцё сялянаў бліжэйшых вёсак. Некаторыя зь іх уладкаваліся

працаваць на чыгунку, а іншыя выкарыстоўвалі яе як выгодную камунікацыю

для збыту сваіх тавараў.

У 1867 г. у Расійскай імпэрыі была праведзеная рэформа дзяржаўнай вёскі,

паводле якой казённых сялянаў пераводзілі на выкуп. Апошнія фактычна

станавіліся ўласьнікамі сваіх зямельных надзелаў. У 1869 г. у Берштаўскай

воласьці пачалася новая люстрацыя сялянскіх зямельных надзелаў. Яе вынікі

былі зацьверджаныя ў Губэрнскай па сялянскіх справах прысутнасьці ў

лютым 1870 г. Сяляне Берштаўскай воласьці атрымалі ў карыстаньне 17 378,7

дзес. зямлі, якая пасьля канчатковай выплаты выкупных плацяжоў

станавілася іх прыватнай уласнасьцю. Гэтая зямля падзялялася на 240

поўных, 139 палавінных і 39 агародных надзелаў. Найбольшыя ў воласьці

надзелы былі ў Шумах — 67,34 дзес., і Засадах — 66,52 дзес. Вялікія сялянскія

сем’і атрымоўвалі паўтарачныя надзелы, а маленькія — палавінныя. У гэты

час у Берштаўскай воласьці налічвалася 1882 мужчынскія душы. Такім

чынам, у сярэднім на адну душу мужчынскага роду прыпадала блізу 9,2 дзес.

Па мерках Беларусі гэта быў вельмі высокі ровень забясьпечанасьці зямлёю.

Але тут трэба ўлічваць нізкую якасьць пушчанскіх глебаў.

Сялянам Берштаўскай сельскай грамады было выдзелена 6372 дзес. зямлі,

сярод якой было 5206 дзес. прыдатнай для апрацоўкі і 1166 дзес.

нязручнай

1013

. У параўнаньні з 1859 г. плошча прыдатнай для карыстаньня

зямлі вырасла ў 1,5 раза. Сядзібнай зямлі было 76 дзес., ворыва — 3422,

сенажацяў — 472,32 дзес., выганаў, аддадзеных у калектыўнае карыстаньне

ўсіх жыхароў вёскі — 1112 дзес. Гэтая зямля падзялялася на 106 падворных

участкаў: паўтаракаў — 4, асабнякоў — 9 (гэта былі зямельныя надзелы былых

стральцоў ва ўрочышчах Бабіна, Засады, Зубрава, Зубраўка, Крапіўніца,

Мустэйка, Прыдоўгае), поўных — 53, палавінных — 28, агародных — 4,

салдацкіх — 8. Уласна ў Берштах налічваліся 73 зямельныя участкі, а

сялянскіх двароў было 88. На поўны надзел у вёсцы звычайна прыпадала

41,96 дзес. ворыва, 5,4 дзес. сенажацяў і блізу дзесяціны на сядзібу. На адну

мужчынскую рэвіскую душу (усяго ў вёсцы налічвалася 371 мужчынская

душа, а ва ўсёй сельскай грамадзе з улікам былых стральцоў — 469)

прыпадала ў сярэднім 12,6 дзес. Да нязручнай зямлі былі аднесеныя: пяскі —

576,6 дзес., балоты — 425 дзес., дарогі й вуліцы — 96,3 дзес., азёры й рэкі —

62,3 дзес., могілкі — 5,9 дзес.

У матэрыялах люстрацыі знаходзім падрабязнае геаграфічнае апісаньне

зямельных надзелаў пушчанскіх вёсак, у тым ліку й Берштаў. Берштаўскія

землі складаліся з аднаго вялізнага суцэльнага і 37 цераспалосных

кавалкаў

1014

. У матэрыялах люстрацыі пададзеныя назовы ўрочышчаў, якія

належалі берштаўцам, але знаходзіліся па-за межамі суцэльнага зямельнага

1012

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 18, спр. 1084, арк. 206.

1013

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 2410. [Інвэнтар маёнтку Бершты. 1859 г.].

1014

НГАБ у Горадні, ф. 870, воп. 1, спр. 1064, арк. 1. [Люстрацыйны акт вёскі Бершты. 1869 г.].

302

надзелу вёскі. Паводле дакумэнта, зямельныя ўчасткі Бабіна і Плашчызна

ляжалі на адлегласьці 17 вёрст на поўдзень ад Берштаў. Урочышча Крапіўніца

знаходзілася за 15 вярстаў на паўночны ўсход ад вёскі, а ўрочышчы

Мустэйка, Цэльтавічы, Падкуяла й Купалішча — за 10 вёрстаў на поўнач.

Гэтыя лічбы сьведчаць пра раскіданасьць зямельных надзелаў.

Такім чынам, сялянам берштаўскай грамады, якая на той час складалася з

106 двароў і налічвала 469 душ мужчынскага роду, належаў велізарны абшар,

пакрыты пераважна лясамі й балотамі. Апрача ўрочышчаў, матэрыялы

паверачнай люстрацыі ўзгадваюць яшчэ 22 лясныя паляны, аддадзеныя ў

карыстаньне сялянам. За кошт чаго была павялічаная плошча сялянскай

надзельнай зямлі? На нашу думку, гэта адбылося ад перадачы сялянам менш

каштоўных земляў ляснога ведамства. Паводле дадзеных дзяржаўнай

адміністрацыі, каля 3 тыс. дзес. сваёй зямлі сяляне Берштаўскай воласьці так і

пакінулі пад лесам. Новыя надзелы прыразаліся сялянскім дваром адпаведна

колькасьці душ і якасьці глебы. Самы вялікі зямельны надзел у Берштаўскай

воласьці мела сям’я Траяновічаў зь летувіскай вёскі Кабялі. Гэтая сям’я

налічвала 6 мужчынскіх душ і мела ў карыстаньні надзел плошчай аж 110

дзесяцін. У Берштах чатыры сям’і мелі надзелы-паўтаракі пад 80 дзес.

За нарэзаныя па люстрацыі землі сяляне павінны былі выплочваць у казну

выкупныя плацяжы. Інвэнтар 1870 г. вызначыў для жыхароў Берштаўскай

воласьці суму 2671 руб. у год. У сярэднім на адну мужчынскую рэвіскую душу

прыпадала 1,4 руб. Выкупных плацяжоў берштаўцы плацілі 567 руб.

Найбольш у вёсцы мусілі выплочваць сем’і Франца Будзькі, Юр’я Токця,

Кузьмы Паўлюкевіча й Мікалая Ханевіча за надзелы-паўтаракі — у сярэднім

па 8 руб. 40 кап. Пазямельны падатак сям’і Івана Павайбы з урочышча

Краснае (16 рэвіскіх душ) дасягаў ажно 17 руб. 15 кап. А найбольшы памер

падатку ў Берштаўскай воласьці ў разьліку на адну рэвіскую душу выплочвала

сям’я Траяновічаў зь вёскі Кабялі — амаль 2 руб. на душу. Акрамя выкупных

плацяжоў, на сялян ускладаліся іншыя дзяржаўныя падаткі і “мірскія” зборы

на валасное самакіраваньне. На гарадзенскім гарадзкім рынку ў 1869 г.

сярэднія кошты былі наступныя: чвэрць жыта — ад 9 да 10,4 руб., чвэрць

грэчкі — ад 8 да 9,7 руб., пуд сала — 8,2 руб., пуд масла — 10,5–11,5 руб.,

вядро гарэлкі — да 4,6 руб., дзённая аплата пешага работніка — 45 кап.,

дзённая аплата коннага работніка — каля 1 руб. На падставе гэтых коштаў

можна ўявіць і рэальную вартасьць сялянскіх падаткаў.

Як вынікае з архіўных матэрыялаў, бальшыня сялянаў ня вельмі добра

арыентавалася ў падатковай сыстэме. У 1868 г. 76 гаспадароў Берштаўскай

воласьці скардзіліся губэрнатару, што зь іх няправільна спаганяюць падаткі.

Разабрацца з гэтым даручылі міравому пасярэдніку. Зь яго тлумачэньня

вынікала, што 19 сакавіка 1868 г. у Берштах праходзіў валасны сход.

Некалькі сялянаў зь вёскі Баброўня нібыта прыйшлі туды нападпітку і пачалі

шумна абурацца празьмернымі падаткамі. Валасны старшыня Бенедыкт

Мышкевіч загадаў пасадзіць іх у халодную цэлю, але яны самавольна выйшлі

адтуль і рушылі дадому. На думку міравога пасярэдніка, іх зьбіў з панталыку

нейкі габрай, які параіў сялянам зьвярнуцца ў павятовае казначэйства. Там ім

назвалі суму казённых падаткаў. Але апрача гэтых вяскоўцы цяпер плацілі

яшчэ й валасныя падаткі. Напрыклад, невялічкая вёска Баброўня, якая

303

складалася ўсяго з 5 двароў, выплочвала ў 1868 г. 118 руб. усіх падаткаў. У

сярэднім выходзіла каля 24 руб. на двор

1015

Пасьля 1863 г. Берштаўская сельская грамада стала называцца воласьцю, а

яе старшыня — валасным старшынёй. У воласьці дзейнічаў сялянскі валасны

суд, у які абіралі паважаных гаспадароў старэйшага ўзросту. Напрыклад, у

1872 г. берштаўскі суд прысудзіў селяніну вёскі Куляшы Пакроўскай воласьці

Адаму Седлярэвічу штраф 10 руб. і 10 дубцоў за крадзеж сена ў жыхара вёскі

Матылі Фадзея Саковіча

1016

. Апошні аспрэчваў гэты прысуд ужо ў міравым

судзе. Зрэшты, хто і як выконваў пакараньне, з архіўных матэрыялаў

невядома.

У другой палове ХІХ ст. валасным судом усё часьцей даводзілася

разьвязваць сямейныя спрэчкі, якія становяцца цяпер звычайнай зьявай. Іх

прычынай былі падзелы зямлі і маёмасьці паміж сваякамі. Неаспрэчная раней

улада гаспадара над сваімі сямейнікамі паступова занепадае. Напрыклад, у

сьнежні 1882 г. у берштаўскі валасны суд зьвярнуўся адстаўны унтэр-афіцэр

Мікалай Паўлюкевіч. Калі ён вярнуўся з войска, дык аддаў свайму бацьку і

роднаму брату 95 руб. на гаспадарку, але “нягледзячы на такую матэрыяльную

дапамогу, ягоны бацька Кузьма, брат Франц і астатнія сямейнікі ўціскаюць

яго, Мікалая Паўлюкевіча, не даюць нават хлеба, праз тое яму, Мікалаю

Паўлюкевічу, з малымі дзецьмі цяжка пражыць разам”

1017

. Мікалай

Паўлюкевіч быў згодны пакінуць бацькоўскі дом, калі яму вернуць укладзеныя

ў гаспадарку грошы. Валасны суд у складзе Бенедыкта Токця, Казіміра

Мілінкевіча і Міхала Фурмана прапанаваў баком прымірыцца, на што яны і

пагадзіліся: “Кузьма і Франц Паўлюкевічы абавязаліся добраахвотна за ўзятыя

95 рублёў даць з правага боку хату і сенцы, старое гумно і адзін хлеў, агарод

ва ўрочышчы Міжлужках, чатыры загоны ў сядзібе ад возера да Котры і

сенажаць ва ўрочышчы Бохан ад завоіны палову рыскі назаўсёды і яшчэ

жыта 12 пудоў, ячменю два пуды і грэчкі два пуды”

1018

У 1899 г. валасны суд разглядаў скаргу Уладзіміра Лебядзевіча, які

“атрымаўшы крайнюю частку агароду ад свайго дзядзькі і бацькі і таму

найбольш церпячы страту, бо родзічы топчуць ягоную зямлю, прасіў крайнюю

частку пакінуць для праезду, а астатнюю падзяліць”

1019

. Прапанову судзьдзяў

разьвязаць справу мірам бакі не прынялі. Тады суд пастанавіў “абавязаць бакі

крайні ад мяжы загон пакінуць для праезду, а агародам... карыстацца

пароўну, не разьдзяляючы зямлі, а працуючы ва ўсю даўжыню да мяжы”

1020

1015

НГАБ у Горадні, ф. 10, воп. 15, спр. 257, арк. 5 адг. [Скарга сялянаў на валасное праўленьне

Берштаў. 1868 г.].

1016

НГАБ у Горадні, ф. 10, воп.1, спр. 865, арк. 1.

1017

“несмотря на такое материальное пособие, отец его Кузьма, брат Франц и их остальное семейство

притесняют его Николая Павлюкевича, даже не дают ему хлеба, чрез то ему Николаю Павлюкевичу с

малолетними детьми нельзя жить вместе” (НГАБ у Горадні, ф. 84, воп. 2, спр. 6, арк. 112).

1018

“Кузьма и Франц Павлюкевичи обязались добровольно за взятых 95 рублей дать с правой стороны

дом и сени, старое гумно и один хлев, огород в урочище Мыжы Лужках, четыре загона в усадьбе от озера

до Котры и сенокос в урочище Бохонь от завони пол резки на завсегда и еще дадут ржи 12 пудов,

ячменя два пуда и гречихи два пуда” (НГАБ у Горадні, ф. 84, воп. 2, спр. 6, арк. 112. [Пра паляпшэньне

землекарыстаньня сялян Берштаўскай воласьці. 1910–1914 гг.]).

1019

“получив часть огорода от дяди и отца своих и будучи крайним терпит убытков, так как родичи

топчут его землю, а потому он просил крайнюю часть огорода оставить для проезда, а остальую

поделить” (НГАБ у Горадні, ф. 84, воп. 2, спр. 6, арк. 87 адг.).

1020

“обязать стороны крайний от границы загон оставить для проезда, а огородом... пользоваться

доходами по равной части не раздробляя, а работая во всю длину до границы” (НГАБ у Горадні, ф. 84,

воп. 2, спр. 6, арк. 87).

304

Такім чынам, нават самыя блізкія сваякі ўжо не маглі даць рады сваім

праблемам і зьвярталіся спачатку ў валасны суд, а затым у міравы зьезд і

далей, у губэрнскую прысутнасьць. Безумоўна, што гэта толькі аслабляла

салідарнасьць вясковай грамады, служыла прычынай варожасьці паміж

суседзямі і сваякамі, якая магла доўжыцца дзясяткі гадоў.

Трэба прызнаць, што падатковы ціск на сялянства ў канцы ХІХ ст. ужо

істотна не павялічваўся. Так, у 1892 г. жыхары Берштаўскай воласьці па-

ранейшаму ўносілі ў казну 2651,83 руб. выкупных плацяжоў. Яшчэ яны

выплочвалі 898,5 руб. казённых падаткаў і земскіх збораў, 1201 руб. “мірскіх”

збораў і 776,9 руб. абавязковых страхавых выплатаў, што ў суме складала

5528 руб.

1021

. На 1 зямельны надзел па воласьці ў сярэднім выходзіла 17,2

руб., а на 1 сялянскі двор (бальшыня сялянскіх двароў валодала ўжо

падзеленымі і здрабнелымі зямельнымі надзеламі) — каля 6 руб. падаткаў. Па

вялікім рахунку, гэта, можа, была не такая ўжо і вялікая сума. Аднак

пытаньне па-ранейшаму палягала ў тым, як гэтыя грошы зарабіць.

На працягу другой паловы ХІХ ст. назіраюцца высокія паказьнікі

дэмаграфічнага росту. Паводле дадзеных люстрацыі 1869 г., у Берштах

налічвалася 371 душа мужчынскага роду. Колькасьць мужчынскага

насельніцтва ва ўсёй Берштаўскай воласьці складала 1882 чалавекі

1022

. У 1895

г. лік мужчынскіх душ дасягнуў 3189, што складала 169 % колькасьці 1869 г.

У 1895 г. лік мужчынскага насельніцтва ў Берштах дасягнуў 603 душ, што

склала 162,5 % у параўнаньні з 1869 г.

Ці можна гаварыць пра пачатак дэмаграфічнага пераходу ў сялянскай

папуляцыі Гарадзенскай пушчы. Каб адказаць на гэтае пытаньне, варта

зьвярнуцца да царкоўных мэтрычных кніг, якія захоўваюць багатую

інфармацыю пра дэмаграфічнае разьвіцьцё грамадзтва. Берштаўцы былі

прыхаджанамі Глыбоцкай праваслаўнай, а раней вуніяцкай царквы. Гэтая

царква знаходзілася ў маёнтку Глыбокае Лідзкага павету Віленскай губэрні і,

як можна меркаваць на падставе дакумэнтаў, дзейнічала ўжо ў XVII ст. Так,

23 красавіка 1641 г. Літавор Храбтовіч надаў Глыбоцкай царкве тры валокі

зямлі

1023

. Цікава, што ў архіўных матэрыялах першай паловы ХІХ ст. амаль

няма зьвестак пра рэлігійнае жыцьцё пушчанскіх сялянаў. Таму пра ступень іх

пабожнасьці нам асабліва няма чаго сказаць. У Берштах у 1816 г. сялянамі

была збудаваная драўляная капліца сьв. Параскевы-Пятніцы. У ёй у

некаторыя сьвяты бацюхна з Глыбокага праводзіў набажэнства. У траўні 1866

г. царскі чыноўнік, які пабываў у Берштах, знайшоў мясцовую капліцу “в

самом разрушенном состоянии”

1024

. Пасьля паўстаньня 1863 г. імпэрскія

ўлады надавалі асаблівае значэньне падтрымцы праваслаўнай царквы, таму

сялянам бясплатна выдзелілі казённы лес на перабудову капліцы. Самыя

берштаўцы сабралі на гэтую справу 137 руб.

Зьвесткі пра дэмаграфічнае разьвіцьцё зьмяшчаюцца ў мэтрычных кнігах

Глыбоцкага прыходу. Там фіксаваліся нараджэньні, шлюбы й сьмерці

прыхаджан. На жаль, мэтрычныя кнігі Глыбоцкай царквы захаваліся толькі за

1021

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 1, спр. 265. [Статыстычныя дадзеныя пра памер падаткаў зь сялян

Гарадзенскай губэрні за 1892.].

1022

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 1, спр. 265, арк. 4.

1023

НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 11, спр. 119. [Справа пра захоп панам Вільканцам участка зямлі, які

належаў Глыбоцкай вуніяцкай царкве. 1820 г.].

1024

НГАБ у Горадні, ф. 97, воп. 1, спр. 141.

305

1843–1877 гг. Зь іх вынікае, што за гэты час у вёсках Глыбоцкага прыходу

нарадзілася 3846 дзяцей (сярод іх 126, ці 3,3 % пазашлюбных), памерла 2550

чалавек, зафіксавана 936 шлюбаў. Найбольшая сьмяротнасьць была ў

сярэдзіне 1850-х гадоў у сувязі з страшэннымі няўродамі і голадам. У гэтыя ж

гады вельмі моцна зьменшылася й нараджальнасьць. Так, у 1856 г. ва ўсім

прыходзе нарадзілася ўсяго 44 дзіцяці. Магчыма, што ў цяжкі час большасьць

дзяцей нараджаліся ўжо мёртвымі, а таму гэтыя народзіны не фіксаваліся ў

царкве.

За пэрыяд 1843–1877 гг. у Берштах нарадзіліся 1144 дзіцяці (10 зь іх, або

0,9 %, пазашлюбных), памерлі 793 чалавекі, шлюбаў было 328 (табл. 5).

Дэмаграфічная яміна прыпадае на 1854–1855 гг., калі сьмяротнасьць значна

перасягнула нараджальнасьць. У крытычным 1854 годзе ў вёсцы нарадзілася

ўсяго 8 дзяцей, тым часам як памерлі 103 чалавекі. Пасьля дэмаграфічнага

крызысу 1850-х гадоў перавышэньне сьмяротнасьці над нараджальнасьцю

назіраецца ў Берштах яшчэ ў 1868 г. Але на гэты раз вёска хутка пераадолела

спад (Мал. 1).

Табліца 5

Дэмаграфічнае разьвіцьцё вёскі Бершты ў 1843–1877 гг.

Год

Колькасьць

Прырост

Колькасьць

шлюбаў

народжаных

памерлых

1843

1844

1845

1846

1847

1848

1849

1850

1851

1852

1853

1854

111

103

1855

1856

1857

1858

1859

1860

1861

1862

1863

1864

1865

1866

1867

1868

1869

306

1870

1871

1872

1873

1874

1875

1876

1877

азам

1144

793

351

328

Крыніцы: НГАБ у Горадні, ф. 291, воп. 1, спр. 1–12; воп. 2, спр. 1–4.

Мэтрычныя кнігі Глыбоцкай царквы за 1843–1877 гг.

-150

-100

-50

100

150

1843

1861

1863

1865

1867

1869

1871

нар.

памерлі

прырост

шлюбы

Мал. 1. Дэмаграфічнае разьвіцьцё вёскі Бершты ў 1843–1877 гг.

Матэрыялы рэвізій 1850 г. дазваляюць падлічыць паказьнікі

нараджальнасьці, сьмяротнасьці і натуральнага прыросту ў Берштах. У 1850 г.

нараджальнасьць складала 37 ‰, сьмяротнасьць — 21 ‰, натуральны

прырост — 16,4 ‰, шлюбнасьць — 17,3 ‰. У 1858 г. карціна выглядала

наступным чынам: нараджальнасьць — 46 ‰, сьмяротнасьць — 9,2 ‰,

натуральны прырост — 36,8 ‰, шлюбнасьць — 14,7 ‰. Надзвычай высокі

прырост 1858 г. стаў кампэнсацыяй за вялізныя страты папярэдніх гадоў.

Можна меркаваць, што паказьнікі сьмяротнасьці і нараджальнасьці ў

Берштах на працягу 1843–1877 гг. заставаліся вельмі высокімі, і нейкай

выразнай тэндэнцыі іх паніжэньня не назіралася. Галоўнай прычынай

сьмяротнасьці былі інфэкцыйныя хваробы ды пошасьці. Так, у мэтрычнай

кнізе за 1877 г. чытаем: “Памерлых ад пухліны мужчынскіх душаў чатыры, а

жаночых тры, ад вераду — мужчынскіх душаў восем, а жаночых чатыры, ад

крупу — жаночых душ дзьве, ад сухотаў — мужчынскіх душ сем, а жаночых

дзесяць, ад адру — мужчынскіх душаў чатырнаццаць, а жаночых дванаццаць,

ад кашлю — мужчынскіх душ адна і жаночых адна, ад дачаснага

нараджэньня — мужчынскіх чатыры, а жаночых дзьве, ад запаленьня

лёгкіх — мужчына адзін, ад кілы — мужчына адзін, ад радоў — жанчына

307

адна”

1025

. Калі чалавек паміраў пасьля 60 гадоў, дык сьвятар нярэдка пісаў —

“памёр ад старасьці”. Гвалтоўных сьмерцяў было вельмі мала. Толькі ў 1846 г.

жыхар вёскі Сухары памёр “ад нажавой раны”. А ў 1863 г. жыхар Раганічаў

Сьцяпан Парфёнчык быў выпадкова, як запісана ў мэтрычнай кніжцы,

застрэлены пад час сутычкі царскіх войскаў з паўстанцамі Нарбута пад

Дубічамі. У 1870–1877 гг. сьвятаром было зафіксавана 17 “ненатуральных

сьмерцяў”: 12 жанчын памерлі пры родах, два мужчыны ўтапіліся, аднаго

забіла паваленым дрэвам, адзін селянін памёр, расьсекшы сабе нагу сякерай,

адзін памёр ад раку. Сьмерць жанчын пад час родаў была справай даволі

звычайнай. У 1867 г. так памерла жонка настаўніка Берштаўскай навучальні

Сафія Ігнатовіч, а неўзабаве памерла й народжаная ёю дачка. Вельмі высокім

быў паказьнік сьмяротнасьці сярод дзяцей. Так, паводле нашых падлікаў, ад

1843 да 1872 г. 37,9 % сьмерцяў датычыла дзяцей ва ўзросьце да 5 гадоў. І

толькі 2,7 % сьмерцяў прыпадала на людзей з узростам за 70 гадоў.

Мы паспрабавалі падлічыць колькасьць сьмерцяў сярод жыхароў

Глыбоцкай парафіі па месяцах ад 1846 да 1877 г. (Мал. 2). Выйшла, што

найбольш людзей памерла за гэтыя гады ў студзені (299), а найменш у

верасьні (143) і ў кастрычніку (146). Не зусім паказальныя лічбы за жнівень, бо

менавіта на гэты месяц 1855 г. прыпаў пік пошасьці халеры й тыфу.

100

150

200

250

300

350

дзе

нь

лю

сакаві

ра

са

нь

чэрвень

ліпе

нь

жнів

нь

вер

сень

кас

ік

ліст

пад

не

жа

Мал. 2. Сьмяротнасьць па месяцах (1846–1877)

1025

“Умерших от опухоли мужских душ четыре, а женских три, от вереда мужских душ восем, а женских

четыре, от круппа женских душ две, от чахотки мужских душ семь, а женских десять, от кори мужских

душ четырнадцать, а женских двенадцать, от кашля мужских душ одна, а женских одна, от

преждевременного рождения мужска четыре, а женска две, от воспаления легких мужска один, от

грыжи мужска один, от родов женска одна” (НГАБ у Горадні, ф.291, воп. 2, спр. 4. [Метрычная кніга

Глыбоцкай царквы за 1877 г.]).

308

Як сьведчаць матэрыялы мэтрычных кніг, за 1843–1877 гг.

нарадзілася 271 дзіця ад мяшаных шлюбаў паміж праваслаўнымі і

каталікамі, што складала 7 % усіх народжаных. У Бе рштах за 1846–

1877 гг. нарадзілася 98 дзяцей ад мяшаных шлюбаў (9,5 % іх агульнай

колькасьці). Такім чынам, рэліг ійныя адрозьненьні не стваралі нейкага

істотнага бар’е ру паміж мясцовымі сялянамі. Больш за тое , не стваралі

такога бар’е ру і этнічныя адрозьненьні. Шлюбы паміж бе рштаўцамі і

сялянамі-ле тувісамі зь вё скі Кабялі былі звычайнай зьявай.

Мы таксама паспрабавалі раскласьці паказьнік нараджальнасьці па

асобных ме сяцах за 1870–1877 гг. Выйшла, што найбольш дзяцей

нараджалася ў сакавіку, студзені і лістападзе , а найменш — у

красавіку, жніўні й верасьні (Мал. 3). Як бачым, зьніжэньне

нараджальнасьці па пералічаных ме сяцах карэлюе з найбольшай

занятасьцю жанчын у гэты час.

100

120

туд

зе

нь

люты

ак

ік

са

ік

ве

ліпень

чэр

вен

ень

верасень

ас

ік

ліст

ап

ад

ежань

Мал 3. Сярэдняя нараджальнасьць у Глыбоцкай парафіі па месяцах за

1870–1877 гг.

У 1843–1877 гг. у Глыбоцкай парафіі было зафіксавана 109 шлюбаў паміж

праваслаўнымі й каталікамі, што складала 11,6 % агульнай колькасьці

шлюбаў. У Берштах за гэтыя гады мяшаных шлюбаў было 48, або 14,6 %.

Падлічыўшы колькасьць шлюбаў па асобных месяцах за 1870-я гады, мы

даведаліся, што часьцей жаніліся ў траўні й ліпені (Табл. 6).

Табліца 6

Шлюбы ў Глыбоцкай парафіі па месяцах за 1870–1877 гады

Месяц году

Колькасьць шлюбаў

Студзень

10,7

Люты

14,2

Сакавік

–

309

Красавік

3,9

Травень

24,5

Чэрвень

11,6

Ліпень

25,3

Жнівень

1,7

Верасень

0,4

Кастрычнік

3,9

Лістапад

3,9

Сьнежань

–

Усяго

233

100

Крыніцы: НГАБ у Горадні, ф. 291, воп. 1, спр. 1–12; воп. 2, спр. 1–4.

У 1843 г. сярэдні ўзрост уступленьня ў першы шлюб складаў у Глыбоцкай

парафіі 22,3 году сярод хлопцаў і 21,7 году сярод дзяўчат. У далейшым

заўважаецца пэўнае падвышэньне сярэдняга ўзросту ўступленьня ў шлюб сярод

хлопцаў. Так, у 1877 г. ён быў 25,4 году, тым часам як у дзяўчат — 21 год.

Такім чынам, вельмі заўважных зьменаў асноўных дэмаграфічных

паказьнікаў у разгледжаны час не было. Высокі дэмаграфічны рост у другой

палове ХІХ ст. быў абумоўлены найперш адсутнасьцю дэмаграфічных ямінаў,

падобных да 1812 г. і 1853–1854 гг. Гэты рост істотным чынам адбіваўся на

жыцьці пушчанскіх вёсак, бо няўхільна зьмяншалася плошча зямлі ў разьліку

на адну душу, а магчымасьцяў для асвойваньня новых зямельных участкаў

ужо амаль не было. Бацькоўская зямля дзялілася паміж сынамі, якія будавалі

сабе хаты і заводзілі новыя гаспадаркі. Так, паводле інвэнтару 1850 г. у

Берштах было 82 хаты, а ў 1883 г. — 132. За 33 гады рост склаў 60 %. Гэта

выдатна адлюстроўвае працэс драбленьня пашыраных сялянскіх сем’яў.

Праўда, калодзежаў у вёсцы было толькі 28

1026

У 1896 г. з 240 поўных зямельных надзелаў Берштаўскай воласьці,

нарэзаных сялянам у 1870 г., непадзеленымі засталіся толькі 102 (42,5 %), а 2

былі ўвогуле падзеленыя аж на 8 частак. Усяго ж, паводле люстрацыі 1869–

1870 гг., жыхаром Берштаўскай воласьці было нарэзана 240 поўных, 139

палавінных і 39 агародных участкаў зямлі. Аднак да 1896 г. 114 участкаў

падзяліліся на дзьве часткі, 70 — на тры, 31 — на чатыры, 12 — на пяць, 10 —

на шэсьць, 3 — на сем, 2 — на восем. Непадзеленымі ад 1869 г. засталіся 176

поўных і палавінных участкаў. Калі ад гэтага ліку адкінем агародныя надзелы,

якія, напэўна, не дзяліліся, дык атрымаем, што захаваліся непарушнымі 137

(36 %) поўных і палавінных надзелаў

1027

. На адну мужчынскую душу ў

Берштаўскай воласьці ў 1896 г. у сярэднім прыпадала прыблізна 5,4 дзес.

зямлі (у 1870 г. — 9,2 дзес.). Акрамя таго, сфармавалася група й зусім

безьзямельных сялянаў, якая складалася з 31 чалавека.

У самой вёсцы Бершты, як вынікае з дадзеных дзяржаўнай адміністрацыі, зь

ліку 48 поўных зямельных надзелаў у 1869–1870 гг., у 1895 г. 20 ужо падзяліліся

на дзьве часткі, 13 — на тры і 1 — на чатыры. З 28 палавінных надзелаў 8

падзяліліся на дзьве часткі, 3 — на тры і 1 — на чатыры. Непадзеленымі

засталіся 14 поўных надзелаў (29 %) і 16 палавінных (21,4 %). Чацьвёра

1026

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 8, спр. 705, арк. 79, адг. 80. [Сьпісы вёсак Гарадзенскай губэрні з

дадзенымі пра колькасьць хатаў, калодзежаў, рэчак. 1882–1883 гг.].

1027

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 1, спр. 248, арк. 59–68. [Ведамасьці валасных старшыняў Гарадзенскага

павету пра колькасьць надзеленай сялянам зямлі].

310

берштаўцаў у 1895 г. былі безьзямельнымі. На адну мужчынскую душу (усяго ў

вёсцы ў 1895 г. налічваліся 603 мужчынскія душы) прыпадала 7,7 дзес. зямлі (у

1870 г. — 12,6 дзес.). На пачатку ХХ ст. працэс драбленьня сялянскіх гаспадарак

стаў яшчэ больш імклівым. У 1913 г. з 235 гаспадароў Берштаўскай сельскай

грамады толькі 3 захавалі поўныя зямельныя надзелы, вызначаныя люстрацыяй

1870 г., палавінныя ўчасткі зямлі мелі 57 гаспадароў, трацінныя — 39,

чацьвяртныя — 54, шасьцярныя — 28, васьмярныя — 27 і г.д.

1028

Такім чынам,

адваротным бокам шпаркага дэмаграфічнага росту сялянскага насельніцтва

было ня менш шпаркае яго абезьзямельваньне.

Праўда, час ад часу дзяржава прадавала сялянам невялікія ўчасткі

казённай пушчы, але такое разьвязаньне праблемы ня мела асаблівай

пэрспэктывы. Напрыклад, у 1907 г. Берштаўскае лясьніцтва выдзеліла для

продажу сялянам кавалак пушчы плошчай 42 дзесяціны, які знаходзіўся за 6

вёрстаў на поўнач ад Берштаў і за 4 ад вёскі Кабялі і прылягаў непасрэдна да

Кабельскага возера

1029

. Купіць гэты ўчастак, палова якога, зрэшты, была зусім

непрыдатная для земляробства, выказалі жаданьне 22 селяніны, сярод іх 7

берштаўцаў.

Але большасьць мясцовых сялянаў ня мела грошай, каб набыць зямлю, хоць

яна й была тут даволі танная. У 1910 г. памёр аб’езьнік Берштаўскага лясьніцтва

Васіль Сініла, які паходзіў зь мястэчка Краснасток Сакольскага павету. Ягоныя

сыны Аляксандар і Уладзімір прасілі ўлады прадаць ім на льготных умовах

надзел зямлі ва ўрочышчы Засады, дзе жыла сям’я Сінілаў. Яны ўласнымі сіламі

пераўтварылі ў ворыва 12 дзесяцін казённай зямлі, раней парослай лесам і

кустамі. Улады падлічылі, што кошт гэтага ўчастку складае 760 рублёў, ці болей

за 60 руб. за дзесяціну

1030

. Гэта была вялізная сума для мясцовых сялянаў.

Праўда, сям’я Сінілаў належала да найбагацейшых у воласьці. Арэндная плата за

дзесяціну зямлі ў Берштах вагалася ад 3 да 4 руб. у год.

Склалася сытуацыя, якая, пры захаваньні традыцыйных спосабаў

гаспадараньня, рэальна пагражала існаваньню жыхароў Берштаў і суседніх

лясных вёсак, якіх пушча карміла на працягу многіх стагодзьдзяў. Праўда, тут

трэба адзначыць, што значная частка сялянскіх зямельных надзелаў не

апрацоўвалася, а была пакінута пад зарошчваньне лесам. Сяляне разумелі, што

такім чынам яны змогуць атрымаць большы прыбытак, чым калі разараюць і

засеюць гэты ўчастак. Адбывалася і ўдасканальваньне мэтадаў земляробства і

прыладаў працы, што давала вяскоўцам магчымасьць пражыць зь меншага

надзела. Напрыклад, у 1914 г. сяляне Берштаўскай воласьці мелі ў карыстаньні

817 жалезных плугоў і толькі 104 драўляныя, а таксама 162 ужо архаічныя сахі.

Аднак бароны заставаліся пераважна драўляныя. На 1150 такіх баронаў

жалезных было толькі 3, а яшчэ 120 — драўляных, але з жалезнымі зубамі. У

воласьці таксама налічваліся 23 мэханічныя малацілкі і 3 веялкі. Трэба

адзначыць, што ў забесьпячэньні сучаснымі прыладамі працы жыхары

Берштаўскай воласьці не саступалі іншым валасьцям Гарадзенскага павету

1031

Істотнай зьменай у спосабе гаспадараньня стала таксама паступовая замена

1028

НГАБ у Горадні, ф. 84, воп. 2, спр. 6, арк. 61 адг.

1029

НГАБ у Горадні, ф. 84, воп. 1, спр. 134. [Справа аб продажы сялянам участка зямлі ў Берштаўскім

лясьніцтве. 1907 г.].

1030

НГАБ у Горадні, ф. 32, воп. 1, спр. 747. [Пра выдзяленьне ўчастку зямлі сям’і Сінілаў. 1910–1913 гг.].

1031

НГАБ у Горадні, ф. 14, воп. 1, спр. 575, арк. 38. [Ведамасьці валасных старшыняў Гарадзенскага

павету пра колькасьць сельскагаспадарчых машын. 1915 г.].

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.