Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

291

1855

500

422

сам

1856

685

568

сам

1857

862

611

сам

1858

874

622

сам

Крыніца: НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 2410, арк. 18.

Такім чынам, няўрод стаў галоўнай бядой берштаўскіх сялянаў, гаспадарка

якіх не была дастаткова трывалай. Нават да начальніка Гарадзенскай губэрні

ўвосень 1854 г. дайшлі чуткі, “што ў казённай вёсцы Бершты празь

нядбайнасьць старшыні Ханевіча і пісара Крыгера сяляне зусім ня мелі хлеба і

елі ліпавую кару ды папараць і што ў гэтай вёсцы памерлі ад голаду каля ста

чалавек”

984

. Губэрнатар даў чыноўнікам загад праверыць гэтыя зьвесткі. У

кастрычніку 1854 г. засядальнік палаты крымінальнага суду Наглоўскі

паведамляў: “Прыехаў я ў гэтую вёску зь іншай нагоды; пытаўся, дарэчы,

шмат у каго зь сялянаў, ці ўрадзіла сёлета збожжа, ці даволі будзе хлеба да

новага ўраджаю, ці галадавалі яны летась і г.д. На такія пытаньні ўсе

аднолькава адказвалі, што летась не было чаго есьці, што зьбіралі вядомае ім

пажыўнае зельле, а таксама кару, таўклі яе і, дамешваючы да мукі, пяклі хлеб

і гэтым жывіліся; што сапраўды ў вёсцы Бершты памерла блізу ста чалавек ад

розных хваробаў — ліхаманкі, гарачкі і халеры, якія лютавалі больш за два

месяцы, што ўраджаю сёлетняга ня хопіць да новага хлеба і што яны чакаюць

такой жа нястачы, як і летась”

985

У траўні 1855 г. тлумачальную запіску аб прычынах цяжкога становішча

берштаўскіх сялян даслаў віленскаму генэрал-губэрнатару старшыня

Гарадзенскай палаты дзяржаўных маёмасьцяў Кажэўнікаў: “Сяляне

Берштаўскай і Сабалянскай грамадаў, што здаўна жывуць сярод лясоў

Гарадзенскай пушчы, маюць самыя неўрадлівыя, пяшчаныя, пустыя і месцамі

нізінныя, балоцістыя землі; напачатку жылі яны не зь земляробства, якое не

магло іх забясьпечыць, а самавольна расчышчаючы лес, займаючыся

кантрабандаю і разводзячы хмель; першыя два заняткі як незаконныя

строгімі і пільнымі захадамі спыненыя, разьвядзеньне ж хмелю значна

паменшылася само ад заняпаду і скарачэньня вінакурства. Гэтыя промыслы

прывязалі сялян да няўдзячнай глебы, якая ім дасталася; для павелічэньня

нормы надзелу паводле люстрацыі ім было прапанавана высяленьне, па колькі

сем’яў з кожнага паселішча, на што і яны пагаджаліся, але, не атрымаўшы ад

ураду грашовай дапамогі, дзеля сваёй незаможнасьці не маглі на гэта

наважыцца, і таму зь перасяленьня нічога ня выйшла <...> паводле люстрацыі

сялянам далі зямлю ў падвойнай прапорцыі, але й гэтага мала. Палата

984

“что в казенной деревне Бершты по нерадению старшины Ханевича и писаря Кригера крестьяне не

имели вовсе хлеба и питались липовою корою и папоротником и что в этой деревне умерли от голода

около ста человек” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 28, спр. 584, арк. 1. [Справа пра сьмерць ад голаду

сялянаў вёскі Бершты. 1854–1855 гг.]).

985

“Прибыл я в эту деревню под другим предлогом, спрашивал между прочим многих крестьян, каковы

урожаи у них в нынешнем году, будет ли достаточно хлеба до нового урожая, не терпели ли они в

прошлом году голода и прочее. На таковые вопросы все согласно отвечали, что в прошедшее лето они

терпели большой недостаток в продовольствии, что собирали известные им питательные травы и

древесную кору, толкли ее и примешивая к муке пекли хлеб и этим питались, что действительно в одной

деревне Бершты умерло до ста человек от разных болезней, лихорадки, горячки и холеры,

продолжавшихся у них более двух месяцев, что урожая нынешнего недостаточно до нового хлеба, и что

они в предыдущее лето ожидают такого же недостатка как и в прошедшее” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп.

28, спр. 584, арк. 2 адг.).

292

дзяржаўнай маёмасьці склала асобны праект і прасіла крэдыт на высяленьне

150 сем’яў”

986

Паводле высновы палаты дзяржаўных маёмасьцяў: “Страта 100 душ

адбывалася цягам двух гадоў, у 1853 г. яны (сяляне. — С.Т.), акрамя ліхаманкі

і гарачкі, пакутвалі ад халеры, а ў 1854 г. эпідэмія тыфусу пакінула тут свой

страшны сьлед”

987

. Чыноўнікі сьцьвярджалі, што імі былі прынятыя ўсе

неабходныя захады для ратаваньня сялян ад голаду: быў выдадзены ўвесь хлеб

з запаснога хлебнага магазына і таксама падвезена зерне з суседніх вёсак і

сельскіх грамадаў дзяржаўных сялянаў. Палата бараніла таксама службоўцаў

сялянскага самакіраваньня: “...сельскі старшыня Ханевіч, адзін з найлепшых

гаспадароў усёй грамады паводле прыстойнага жыцьця, цьвярозых

паводзінаў і руплівасьці карыстаецца павагай сялян... а сельскі пісар проці

Ханевіча ніякай вагі і тым больш улады ня мае”

988

Голад і пошасьці 1853–1854 гг. не паўплывалі на падатковую палітыку

ўраду ў дачыненьні да казённых сялянаў Гарадзенскай пушчы. Пра гэта

сьведчыць параўнаньне дадзеных люстрацыі 1853 г. і праверкі 1859 г.

989

Пазямельны аброк у 1853 г. складаў па маёнтку Бершты 1565,5 руб., а ў 1859

г. — 3116 руб. Рост грашовых выплат дасягнуў 1551 руб., або амаль 100 %. З

аднаго цяглага надзелу зямлі аброк павялічыўся з 5,5 да 11,5 руб., а з аднае

рэвіскае душы — з 99 кап. да 2 руб. 62 кап. Такім чынам, у разьліку на адну

рэвіскую душу пазямельны аброк вырас амаль утрая. Пасьля правядзеньня

праверкі галоўны люстратар, разумеючы нерэальнасьць спагнаньня

вызначанай сумы, прапанаваў часова зьменшыць грашовыя выплаты сялянаў

маёнтку Бершты на 45 %. Агульная сума пазямельнага аброку пасьля гэтага

склала 1714 руб., што ўсё роўна на 148 руб. перасягала паказьнік 1853 г. Зь

цяглага зямельнага надзелу аброк склаў 6 руб. 15 кап., або на 62 кап. больш,

чым у 1853 г., а з рэвіскае душы — 1 руб. 44 кап., або на 45 кап. болей, чым у

1853 г.

Наколькі цяжкімі для берштаўскіх сялянаў былі гэтыя павіннасьці? Адразу

неабходна падкрэсьліць пэўную абстрактнасьць нашых разважаньняў.

Праблема палягала ў тым, як зарабіць гэтыя грошы, бо зерневая гаспадарка ў

Берштах была разьвітая вельмі слаба. Таму, як мы ўжо адзначалі, грошы на

986

“Крестьяне Берштовского и Соболянского обществ поселенные с давнего времени среди лесов

Гродненской пущи имеют земли самые бесплодные, песчаныя, тощия, и местами низменныя,

болотистыя, первоначально быт их поддерживался не хлебопашеством, которое не могло их обеспечить,

но самовольными расчистками леса, контрабандою и разведением хмеля, две первые промышленности,

как незаконные, мерами строгости и бдительности прекращены, разведение же хмеля значительно

уменшилось само собою, по случаю упадка и сокращения винокурения. Эти промыслы привязали

крестьян к неблагодарной почве, доставшейся им в удел; для увеличения нормы надела угодиями, по

люстрации предложено было им назначить выселение, по нескольку семейств из каждого селения, что и

они признали необходимым, но как правительству неугодно было ссудить выселяющихся денежным

пособием, то они по своей малозажиточности не могли на это решиться и за тем переселение не

возымело действия <...> по люстрации крестьяне были наделены землёй по удвоенной пропорции, но и

этого мало. Палата государственных имуществ составила особый проект и запросила ссуду на выселение

150 семейств” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 28, спр. 584, арк. 9 адг. – 10).

987

“Убыль 100 душ происходила в течение двух лет, в 1853 г. они кроме лихорадки и горячки поражены

были и холерою, а в 1854 г. повсеместный тифус оставил у них следы своей свирепости” (НГАБ у

Горадні, ф. 1, воп. 28, спр. 584, арк. 9 адг. – 10).

988

“...сельский старшина Ханевич принадлежащий к лучшим хозяевам всего общества по порядочному

образу жизни, трезвому поведению и усердной заботливости пользуется уважением крестьян... а

сельский писарь при распорядительности Ханевича никакого веса и тем менее власти не имеет” (НГАБ у

Горадні, ф. 1, воп. 28, спр. 584, арк. 7 адг.).

989

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 1218, арк. 6 адг. – 7.

293

выплату падаткаў жыхары пушчы зараблялі з дапамогай лясных промыслаў.

Напрыклад, архіўныя матэрыялы сьведчаць, што ў 1846 г. берштаўскія

сяляне, каб пакрыць недабор падаткаў, падпісалі кантракт з гарадзенскімі

бізнэсоўцамі-габраямі на сплаў да Горадні 300 бярвёнаў будаўнічага лесу і 300

сажняў дроў

990

. І хутчэй за ўсё, такія заробкі былі рэгулярнымі. Так ці інакш,

але пушчанскія сяляне ня мелі магчымасьці спраўна выплочваць падаткі

дзяржаўнай казьне. У галодных 1855–1856 гадох недабор падаткаў у Берштах

склаў 424,5 руб. У 1859 г. да гэтай сумы дадаліся яшчэ 394 руб. Агулам

выйшла 819 руб.

991

У некаторых сялянскіх сем’ях недабор аброчных выплат

перавышаў 7 руб.

Паводле гаспадарчага інвэнтару 1859 г., ворыўнай зямлі ў маёнтку Бершты

было 10 328 дзес., малапрыдатнай для ворыва — 13 322, лесу — 10 131

дзес.

992

Люстратар прапанаваў перадаць сялянам таксама “вакантную”

(ачышчаную ад лесу) зямлю — 1179 дзес. Па маёнтку, паводле праверкі,

налічвалася 279,5 сялянскіх надзелаў: 235 дзес. сядзібнай зямлі, 7790 дзес.

ворыва, 1801 дзес. сенакосаў, 619 дзес. выганаў. Параўнальна зь люстрацыяй

1853 г. плошча сялянскай зямлі вырасла з 9956 да 11 135 дзес. А ў пераліку на

адну рэвіскую душу — з 6,32 да 8,35 дзес. Усяго ў маёнтку Бершты на 1859 г.

налічвалася 445 сялянскіх двароў, гэта значыць у сярэднім на 1 двор

прыпадала блізу 25 дзес. зямлі. Цікава, што адна з прапановаў люстратара па

сутнасьці апярэджвала добра вядомую пазьнейшую сталыпінскую рэформу:

“...землі маёнтку падзяліць на асобныя ўчасткі (асабнякі) пры шматпольным

севазвароце ад 20 да 50 дзес. прапорцыі і адпаведна гэтаму каляніяльнае

ўладкаваньне ў вёсках праводзіць паступова, пераконваючы сялян у карысьці

такой сыстэмы гаспадараньня”

993

Самыя ж берштаўцы лічылі, што зямлі ім паводле люстрацыі нарэзана мала.

30 чэрвеня 1858 г. сход сялянаў пастанавіў: “Хоць нам на кожны двор, акрамя

сялібы, дадзена 40 дзесяцін, але з увагі на нізкую ўрадлівасьць тых земляў,

якія амаль цалкам складаюцца з сыпкіх пяскоў і вымагаюць шматгадовага

адпачынку, мы маем яшчэ пільную патрэбу ў землях... зь лясных палян і

сенажацяў, здаўна абробленых нашымі рукамі”

994

. Такім чынам, сяляне па-

ранейшаму трымаліся экстэнсіўнай стратэгіі выжываньня.

Як мы ўжо адзначалі, неўрадлівасьць пясчаных глебаў падштурхоўвала

жыхароў Берштаўскай пушчы да заняткаў ляснымі промысламі, сярод якіх

асаблівую ролю адыгрывалі высечка і сплаў лесу па рацэ Котра да Горадні.

Апрача таго, яны выкопвалі асмол (карані дрэваў) і здабывалі зь яго драўняны

вугаль. Варта адзначыць, што зарабляць грошы ляснымі промысламі было

даволі няпроста. Напрыклад, у 1846 г. берштаўцы сплавілі ў Горадню лес,

990

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 13, спр. 524, арк. 36. [Скарга сялянаў Берштаўскай грамады на

злоўжываньні сельскага начальства. 1852–1853 гг.].

991

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 2410, арк. 17.

992

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 1218, арк. 1.

993

“...земли имения поделить на отдельные участки (особняки) при многопольном севообороте от 20 до 50

дес. пропорции и соответственно этому колониальное устройство деревень проводить постепенно па

мере убеждения крестьян в полезности такой системы хозяйствования” (НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2,

спр. 1218, арк. 5 адг. [Праект інвэнтару маёнтку Бершты. 1859 г.]).

994

“Хотя нам на всякий двор наделено 40 десятин, кроме усадьбы, но как по плодородности таковых

земель, составляющихся почти из сыпучих песков и требующих долголетнего отдыха, мы необходимо

нуждаемся в добавке нам еще земель... из лесных полян и сенокосов обделанных нашими собственными

силами с давних времен” (НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 2410, арк. 21. [Інвэнтар маёнтку Бершты за

1859–1860 гг.]).

294

куплены гарадзенскім купцом Мендзелем Собалем. Апошні падпісаў зь імі

кантракт на суму 314 руб.

995

Аднак потым Собаль адмовіўся плаціць па

кантракце нібыта дзеля адсутнасьці свайго даверанага Бэркі Флета, у якога

быццам знаходзіліся ўсе рахункі. А пазьней ён ужо сьцьвярджаў, што увогуле

ня меў ніякіх справаў зь берштаўскімі сялянамі. Урэшце Собаль абвесьціў, што

сяляне не выканалі нейкіх умоваў кантракту, і зьехаў па сваіх справах у

Пецярбург. Праўда, пры асабістых сустрэчах зь сялянамі ў прысутнасьці

губэрнскіх чыноўнікаў габрайскія бізнэсоўцы абяцалі выплаціць усе грошы. На

загад губэрнатара гарадзенская паліцыя ўсё ж такі спагнала 307 рублёў на

карысьць берштаўцаў з даверанай асобы Собаля Бэркі Флета, які й падпісваў

той няўдалы кантракт зь сялянамі. Для дзяржавы гэта было выгадна: большая

частка тых грошай пайшла якраз на выплату сялянамі падаткаў. Бэрка Флет у

сваю чаргу зьвярнуўся з скаргай у вышэйшую судовую ўстанову Расійскай

імпэрыі — Сэнат. У студзені і чэрвені 1852 г. там двойчы разглядалася справа

аб спрэчцы габрайскіх купцоў і берштаўскіх плытагонаў. Сэнат пастанавіў,

што губэрнскія ўлады незаконна спагналі грошы з купца, і рэкамэндаваў

перадаць справу на новы разгляд у губэрнскія судовыя ўстановы. Чым усё

гэта скончылася, з архіўных дакумэнтаў невядома.

Дачыненьні зь мясцовымі паліцыйнымі ўладамі ў берштаўскіх сялянаў

таксама складваліся няпроста. У 1841 г. у гарадзенскае губэрнскае праўленьне

прыйшла скарга на паліцыйнага прыстава Віткоўскага, які крыўдзіў жыхароў

Гарадзенскай пушчы. Так, Віткоўскі прымушаў працаваць на сваёй

гаспадарцы вясковых паліцыйных дзясятнікаў, загадваў берштаўскім сялянам

ачысьціць лясную паштовую дарогу (замест азёрскіх габраяў, якія ад гэтай

працы адкупіліся). Урэшце, ён забраў у берштаўца Мацея Будзькі 120 руб.

серабром “нібыта за вызваленьне ад арышту”

996

. Зразумела, што той Мацей

Будзька, напэўна, меў нейкія непаразуменьні з законам. Бо зарабіць такія

грошы можна было толькі кантрабандай ці незаконнай расчысткай лесу.

Мясцовыя службовыя асобы часьцяком заплюшчвалі на гэта вочы. У выніку

сфармавалася складаная сетка сацыяльных узаемадачыненьняў, угрунтаваная

на дробных хабарах, пачастунках, узаемных саступках. Калі нехта, як той

Віткоўскі, перабіраў меру, дык сяляне скардзіліся вышэйшым уладам. У цэлым

жа гэтая сыстэма выяўляла вельмі моцную жывучасьць.

У выніку рэформы графа Кісялёва ў дзяржаўных вёсках паўставалі

ўстановы сялянскага самакіраваньня. На яго сходах вяскоўцы абіралі з свайго

асяродзьдзя старшыню грамады, сельскіх старастаў, судзьдзяў і зьбіральнікаў

падаткаў. Менавіта стварэньне самакіраваньня можна лічыць, на нашу думку,

першай заўважнай праявай працэсу мадэрнізацыі мясцовага сялянскага

грамадзтва. Трэба адзначыць, што выбарныя асобы падпадалі пад поўны

кантроль дзяржаўных чыноўнікаў, аднак гэта не перашкаджала ім

злоўжываць сваімі паўнамоцтвамі. У красавіку 1851 г. некаторыя берштаўскія

жыхары скардзіліся ў палату дзяржаўных маёмасьцяў і асабіста губэрнатару

на сваё выбарнае сельскае начальства — старшыню Канстанціна Ханевіча,

995

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 21, спр. 1002, арк. 19–20. [Справа пра ўхіленьне купцоў ад сплаты грошай

берштаўскім сялянам. 1846 г.].

996

НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 30, спр. 2055. [Скаргі сялянаў Гарадзенскай пушчы на начальства. 1843–

1845 гг.].

295

зьбіральніка падаткаў Казіміра Ушкевіча і пісара Крыгера

997

. Выканаўца

абавязкаў гарадзенскага губэрнатара Сымон Парай-Леанткоўскі прызначыў

сьледзтва па гэтай справе. У Бершты было накіравана часовае аддзяленьне

земскага павятовага суду. Пад час сьледзтва селянін Франц Будзька пасьля

допыту адмовіўся падпісваць свае ўласныя паказаньні, за што быў пасаджаны

пад арышт. Страх падпісваць любыя паперы і даваць прысягу быў тады

агульнай зьявай сярод беларускага сялянства. Часовае аддзяленьне

паліцыйнага суду нават зьвярнулася да губэрнатара з просьбай прыслаць у

Бершты жандарскага афіцэра, які б мог адпаведна паўзьдзейнічаць на

сялянаў. Але тыя неўзабаве пакаяліся і пагадзіліся падпісваць свае ўласныя

паказаньні. Паводле іх, палясоўшчык Казімір Ушкевіч спаганяў з

аднавяскоўцаў падаткі і не заводзіў пры гэтым ніякіх рэгістраў: “...таму

невядома, колькі з каго ўзяў”. Часовае паліцыйнае судовае аддзяленьне

пастанавіла, каб кожны гаспадар быў забясьпечаны аркушам паперы, у які б

запісваў плату за палі і лугі, а Казімір Ушкевіч быў адхілены ад пасады

зьбіральніка падаткаў.

У студзені 1852 г. берштаўскія сяляне Рыгор Васілевіч, Якуб Будзька й

Хведар Касьцевіч зноў скардзіліся на сваё сельскае начальства. Паводле іхнае

скаргі, у 1841 г. стральцу Казіміру Ушкевічу і Хведару Касьцевічу былі

аддадзеныя ў арэнду казённыя лугі за 462 руб. у год. Але гэтыя лугі прыняў

адзін Казімір Ушкевіч і разам з старшынёй Ханевічам пакрываў арэндную

плату, па меркаваньні сялянаў, за кошт казённых падаткаў. Навакольныя ж

азёры былі аддадзеныя сельскім начальствам у арэнду габраям бяз права лову

для сялян, і габраі “з згоды старшыні Ханевіча забараняюць сялянам гэтую

выгоду”. За недабор падаткаў старшыня, паводле аўтараў скаргі, выганяў

сялян на розныя работы, але атрымліваючы за іх грошы, ня ўносіў гэтыя

грошы ў казначэйства для пагашэньня доўгу, а клаў сабе ў кішэню. Сяляне

таксама скардзіліся, што разьмешчаныя ў вёсках корчмы аддадзеныя ў

арэнду габраям, а старшыня прымушае вяскоўцаў рамантаваць іх за ўласныя

грошы. Так, у 1849 і 1850 гг. Ханевіч аддаваў берштаўскую карчму ў арэнду

габраю зь мястэчка Каменка — нейкаму Бэрку, а ў 1851 г. тры шынкі ў

Берштаўскім маёнтку трымаў габрай зь мястэчка Азёры Вулька Баравік.

Сяляне таксама скардзіліся, што старшыня пасылаў іх сплаўляць лес і капаць

асмол. За кожны сажань асмолу паводле кантракту мусілі плаціць 3 руб., але

старшыня, на думку сялянаў, браў з габрая Давыда Гінзбурга па 3 руб. 60

кап., а рэшту пакідаў сабе. Акрамя ўсяго іншага, сяляне скардзіліся, што

старшыня спаганяў большую суму падаткаў, чым належала па законе. Ён,

напрыклад, абклаў чыншам у памеры 1 руб. бабылёў Максіма Гардзея, Восіпа

Грыгарэвіча і Паўла Паўлюкевіча, якія зусім не карысталіся зямлёй. Плацілі

чынш удовы Кацярына Даніловіч і Крысьціна Стасюкевіч, якія таксама не

карысталіся зямлёй, а іхныя надзелы ўтрымліваў сам старшыня Ханевіч.

Апрача таго, сельскае начальства несправядліва, на думку сялянаў, карала

вяскоўцаў дубцамі.

Аднак вынікі рассьледваньня, праведзенага чыноўнікамі, фактычна былі на

карысьць службовых асобаў. Аргумэнты сельскага кіраваньня былі такія:

Казімір Ушкевіч узяў у арэнду 130 дзес. ворыва і 317 дзес. сенакосаў, якія

997

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 13, спр. 524. [Скаргі сялянаў Берштаўскай грамады на сельскае

начальства. 1852–1853 гг.].

296

знаходзіліся ў казённых лясных дачах, з умовай выплаты ў год 190 руб.

Прыблізна столькі ж узяў і Хведар Касьцевіч, аднак ня выплаціў грошы

паводле кантракту й перадаў сваю частку ў 1845 г. таму ж Ушкевічу, а ягоную

нядоімку бралі з грамады, бо яна за яго паручылася. Наконт перадачы

корчмаў габраям сельскае кіраўніцтва тлумачыла, што ўсе аброчныя артыкулы

Гарадзенскага лясьніцтва 15 красавіка 1850 г. былі аддадзеныя ў арэнду ўжо

згаданаму шляхцічу Імбру, які ў сваю чаргу таксама меў права аддаваць на

водкуп трэцім асобам корчмы, млын, рыбныя ловы ды іншыя аброчныя

артыкулы. Для рамонту карчмы берштаўскія сяляне прыцягваліся паводле

шарварку на падставе пастанаўленьня самой палаты дзяржаўных

маёмасьцяў. Дзеля пагашэньня недабору дзяржаўных падаткаў сельскае

кіраваньне 15 сакавіка 1846 г. падпісала з габраямі кантракт на сплаў у

Горадню 300 бярвёнаў для будаўніцтва і 300 сажняў дроў. Сплаў капы лесу (60

штук) каштаваў 14 руб. 50 кап., сажань дроў — 1 руб. 20 кап. Сельскае

кіраваньне атрымала з гэтага толькі 50 руб., а астатнія 314 руб. спаганяліся

на той момант з габрайскіх купцоў гарадзенскай паліцыяй, пра што мы ўжо

гаварылі. У сплаве лесу бралі ўдзел 30 сялянаў, кожны зь якіх атрымаў па 15

кап., а астатнія 44 руб. 30 кап. былі пералічаныя ў казначэйства з улікам у

асабовыя падатковыя кніжкі сялянаў па 35 кап. 14 жніўня 1852 г. сельскае

кіраваньне падпісала кантракт з габраем Гінзбургам на пастаўку 50 сажняў

асмолу па 3 руб. за кожны сажань. Кошт 3,5 руб. за сажань асмолу, паводле

старшыні Ханевіча і чыноўнікаў палаты, прыдумалі самыя сяляне. І нарэшце,

адкідаючы адно з апошніх абвінавачваньняў, сельскае кіраваньне

сьцьвярджала, што сяляне вёскі Шчанец Іван і Рыгор Хохі і Раман Токць

паводле прыгавору сельскай расправы былі пакараныя 30 дубцамі за зьбіцьцё

нейкага Сакалоўскага, “прыказчыка” абшарніка Мацееўскага, які за патраву

забраў у панскі двор іхную жывёлу. Кіраўніцтва палаты дзяржаўных

маёмасьцяў палічыла прыведзеныя аргумэнты досыць грунтоўнымі і

старшыня Ханевіч застаўся на сваёй пасадзе. Тут выклікае цікавасьць той

факт, што сяляне, якія скардзіліся на тутэйшых службовых асобаў, зусім ня

згадвалі арандатара “чыншавых артыкулаў” Імбру. Напэўна, пра яго яны

нават ня ведалі, бо мелі справы толькі зь сельскім старшынёй і пісарам.

28 чэрвеня 1852 г. сяляне Берштаў Іван Ушкевіч, Сямён і Міхал

Сяргейчыкі, Хведар Касьцевіч і Лаўрэн Саковіч зноў пішуць скаргу з просьбай

пазбавіць пасадаў старшыню Ханевіча (якую той займаў з 1840 г., а раней

солтысам Берштаў быў ягоны бацька) і сельскага пісара Крыгера, а таксама

прыслаць для правядзеньня сьледзтва жандарскага афіцэра і чыноўніка для

надзвычайных даручэньняў

998

. З архіўных дакумэнтаў па гэтай справе, якія

захаваліся, цяжка высьветліць, на чыім баку была праўда. Хутчэй за ўсё,

старшыня Ханевіч супольна зь пісарам Крыгерам дапускаў пэўныя

злоўжываньні і прысвойваў нейкую частку грамадзкіх грошай. Аднак гэтакая

практыка была ўсеагульнай і адступленьняў ад яе практычна не было.

Натуральна, што службовыя асобы звычайна карысталіся падтрымкай

чыноўнікаў палаты дзяржаўных маёмасьцяў, якім патрэбны былі паслухмяныя

выканаўцы ў сялянскім самакіраваньні. Цалкам магчыма, што гэта быў

канфлікт розных сялянскіх груповак у барацьбе за ўладу ў сельскім кіраваньні.

Прынамсі “апазыцыя” вызначалася настойлівасьцю і пасьлядоўнасьцю.

998

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 13, спр. 524, арк. 40–41.

297

Прычым сяляне, у большасьці сваёй непісьменныя (праўда, асабістыя подпісы

на дакумэнтах сьведчаць, што некаторыя зь іх умелі расьпісвацца па-польску),

карысталіся пад час судовых працэсаў паслугамі адукаваных людзей іншых

станаў. У архіўнай справе захаваўся цікавы дакумэнт — запіска губэрнатару

нейкага гарадзенскага абываталя Язэпа Грушчынскага, які быў даверанай

асобай берштаўскіх сялянаў у судовых справах: “Грамада казённых сялян,

адпаведна 1049 арт. Крымінальных законаў, прасіла мяне быць пасярэднікам

у іхнай справе, у адказ на што часовае аддзяленьне <...> дапусьціла мяне да

выкананьня гэтага прашэньня”

999

. За гэта чыноўнікі губэрнскай палаты

дзяржаўных маёмасьцяў намерыліся, на думку Грушчынскага, “загубіць” яго,

абвінаваціўшы ў прысвойваньні казённых сялян

1000

. Такім чынам,

малапісьменныя сяляне карысталіся паслугамі адукаваных мяшчан ці

дробных шляхцічаў, якія, фактычна, выступалі ў ролі адвакатаў вяскоўцаў, а

таксама перакладалі і тлумачылі ім афіцыйныя дакумэнты з расійскай і

польскай моваў. Нярэдка гэтыя грамацеі, як правіла небагатыя, прыносілі ў

вясковае асяродзьдзе радыкальныя сацыяльныя ідэі ды бунтарскі дух, таму

стаўленьне да іх з боку ўладаў звычайна было вельмі непрыязным. Напрыклад,

у вёсках Азяркі і Яскялевічы, якія знаходзіліся ў заходняй частцы

Гарадзенскай пушчы, сяляне ў 1809 г. адмовіліся выконваць усе павіннасьці

на карысьць арандатара віцэ-губэрнатара Максімовіча, спасылаючыся на

нейкі царскі дакумэнт. Гэты дакумэнт, які сяляне старанна захоўвалі, у вёску

прынёс адстаўны пратакаліст Ляшчынскі. Ён і жыў у вёсцы на поўным

утрыманьні мясцовых сялянаў

1001

. Ну а стараста Канстанцін Ханевіч урэшце

вымушаны быў пакінуць сваю пасаду і, больш за тое, разам з сваёй сям’ёй

перасяліўся зь Берштаў у іншую пушчанскую вёску Навасёлкі.

У студзені 1858 г. у Берштах быў праведзены новы рэвіскі перапіс

1002

Паводле яго, у вёсцы налічвалася 77 двароў і 6 бабылёў. Насельніцтва

складала 538 душ (247 мужчын і 291 жанчына) і ў параўнаньні з папярэднім

перапісам скарацілася на 34 %. Такімі былі наступствы голаду і пошасьцяў

1853–1854 гг. Так, пасьля 1850 г. памерлі 129 мужчын, а нарадзіліся і дажылі

да часу перапісу толькі 20. У некаторых дварах іх зусім не засталося.

Адзінокімі сталі жанчыны Разалія Васілевіч і Агата Мышкевіч. Нягледзячы на

гэта, 22 хлопцы былі ўзятыя ў рэкруты, прычым у некаторых сем’ях бралі

адразу двух. Імпэрыі патрэбна было гарматнае мяса для бойні пад

Севастопалем, а лёсы сялян яе цікавілі ў апошнюю чаргу. Колькасьць мужчын

у вёсцы нават зьменшылася параўнальна зь перапісам 1795 г. (тады было

248). Такім чынам, два дэмаграфічныя правалы — 1812 і 1853–1854 гг. —

паглынулі ўвесь 60-гадовы прырост насельніцтва.

У 1863 г. абшар Гарадзенскай пушчы стаў месцам актыўнай дзейнасьці

паўстанцкіх аддзелаў пад камандаваньнем Лянкевіча й Нарбута. Так,

Берштаўскае валасное праўленьне паведаміла губэрнскім ўладам, што 18

сакавіка 1863 г. у вёсцы Шумы (цяпер тэрыторыя Летувы) быў аддзел

999

“Общество казенных крестьян просило меня со стороны их находиться сообразно 1049 ст. Уголовных

законов переводчиком, на что по поданному ими прошению временное отделение <...> допустило меня к

исполнению сего крестьян домогательства” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 20, спр. 521, арк. 40–41).

1000

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 13, спр. 524, арк. 28.

1001

НГАБ у Горадні, ф. 2, воп. 2, спр. 216. [Справа пра адмову сялян Гарадзенскага лясьніцтва

выконваць павіннасьці. 1809–1810 гг.].

1002

НГАБ у Горадні, ф. 24, воп. 15, спр. 552. [Рэвіскія сказкі Гарадзенскага павету за 1858 г.].

298

паўстанцаў колькасьцю блізу 30 чалавек (службовыя асобы сялянскага

самакіраваньня пад страхам жорсткага пакараньня павінны былі

паведамляць царскім уладам пра кожнае зьяўленьне паўстанцаў у іх

мясцовасьці). Да паўстанцаў далучыліся некалькі жыхароў Шумаў. 4

красавіка, паводле зьвестак чыноўнікаў палаты дзяржаўных маёмасьцяў,

інсургенты (так улады называлі паўстанцаў) пашкодзілі масты праз рэчку

Котру каля Берштаў і праз рэчку Нявішу каля Якубавічаў. На наступны дзень

яны забралі стрэльбы у стральцоў Міхала Ушкевіча зь Пілаўні і Язэпа

Лебядзевіча з Падберштаў. 21 красавіка аддзел колькасьцю амаль у тры сотні

паўстанцаў увайшоў у мястэчка Азёры (суседняя зь Берштамі воласьць). Яны

спалілі ўсе паперы ў канцылярыі лясьніцтва, забралі 316 казённых рублёў за

продаж лесу і 134 рублі, прыгатаваныя на пабудову дома пад лясьніцтва, а

таксама 125 рублёў у самога лясьнічага Дольмаца. Паўстанцы таксама захапілі

ў Азёрах 55 стрэльбаў, 2 пісталеты й рэвальвэр. Да іх далучыліся каля 20

жыхароў мястэчка. У пошуках паўстанцаў па пушчы гойсалі і ўрадавыя

войскі. Так, паводле скаргі валаснога праўленьня, у ноч з 4 на 5 красавіка

салдаты разабралі хлеў ля берштаўскай карчмы, каб раскласьці агонь.

24 чэрвеня 1863 г., паводле зьвестак губэрнскай адміністрацыі, паўстанцы

былі ў вёсцы Лакно Азёрскай гміны, дзе “сталі чытаць абуральныя

праклямацыі, але жыхары разышліся, а слухалі толькі дзеці”

1003

. У гаспадара

гэтай вёскі Адама Карэлы паўстанцы ўзялі хлеб і квас, прычым, калі

гаспадыня адмовілася браць грошы, паўстанцы паклалі іх на зямлю. Такія

паводзіны сялянаў былі прадыктаваныя страхам перад пакараньнем з боку

ўладаў за ўсякую дапамогу інсургентам. Вайскоўцы зусім не цырымоніліся зь

мясцовымі жыхарамі, калі падазравалі іх у сувязях з паўстанцамі. Чыноўнікі

палаты дзяржаўных маёмасьцяў нават паскардзіліся гарадзенскаму

губэрнатару на царскіх салдат за зьдзекі зь сям’і палясоўшчыка Івана

Ушкевіча з урочышча Пагарэнда: “Капітан... двойчы загадваў вешаць 67-

гадовага гаспадара гэтай сям’і, дапытваючыся, куды ён схаваў нейкага

Гудачэўскага, пра якога Ушкевіч зусім ня ведаў. Затым загадаў прывязаць яго

да дрэва і пасьля доўгага катаваньня і страшэнных пагроз нарэшце

адпусьціў... Астатніх сямейнікаў... загадаў біць перш нагайкамі, зь якіх дзьве

пасьля некалькіх удараў паламаліся, а потым розгамі”

1004

. Нават 70-гадовая

Разалія Ушкевіч атрымала 4 удары нагайкай “из уважения, что более не

выдержит”, а жонка стральца Мар'яна атрымала 20 нагаек. Праз два тыдні

той самы капітан загадаў сваяку палясоўшчыка Хрыстафору Ушкевічу весьці

салдат у лес і паказаць, дзе хаваюцца паўстанцы. Калі апошні адмовіўся, дык

атрымаў 350 нагаек.

Паводле дадзеных мясцовых уладаў, зь Берштаўскай воласьці за ўдзел у

паўстаньні былі высланыя ў Сібір і Астраханскую губэрню жыхары вёскі

Шумы: Іван Юр’евіч Сяргейчык, ягоны сын Марцін, Іван Міхайлавіч

1003

“стали читать возмутительные прокламации, но жители разошлись, а слушали только дети” (НГАБ у

Гродне, ф. 3, воп. 1, спр. 15, арк. 77).

1004

“Капитан... приказал вешать двукратно хозяина этого семейства 67-и летнего старика, допытываясь,

куда он спрятал какого-то Гудачевского, о котором хозяин Ушкевич вовсе не знал. Затем велел

привязать его к дереву и после долгого мучения и страшных угроз наконец отпустил... остальных членов

семейства... приказал бить сперва нагайками, из которых две после нескольких ударов перешиблись, а

потом розгами” (НГАБ у Горадні, ф. 3, воп. 1, спр. 15, арк. 86. [Падзеі паўстаньня 1863 г. у Гарадзенскай

губэрні]).

299

Сяргейчык і яго брат Дамінік, Аўгусьцін Юр’евіч Малевіч, яго сын Міхал і брат

Бенедыкт, Казімір Ігнатавіч Саковіч, бабыль Казімір Андрэевіч Гудачэўскі; зь

вёскі Зубрава: Якуб Паўлавіч Сакалоўскі з сынамі Пятром, Адамам і Апанасам;

з Новай Руды: Іван Тамашавіч Абухоўскі

1005

. Усе яны належалі да рымска-

каталіцкага веравызнаньня. Найбольш актыўна падтрымалі паўстаньне

жыхары вёскі Шумы. Таму ўлады таксама прызналі карысным пасяліць у

Шумах “некалькі сем’яў земляробаў-расіян”

1006

. Але апошняя ідэя так і не была

рэалізаваная.

Ужо ў 1864 г. за дапамогу паўстанцам былі выселены з сваёй вёскі сяляне

Зубрава. Іх пазбавілі нерухомай маёмасьці і параскідвалі па розных вёсках

Берштаўскай воласьці. У лютым 1868 г. выселеныя сяляне зьвярнуліся да

гарадзенскага губэрнатара з просьбай дазволіць ім вярнуцца ў родную вёску.

Прашэньне падпісалі 11 гаспадароў: Міхал, два Сымоны, Ігнат і Іван

Сяргейчыкі, Ігнат Грык, Андрэй Багдзевіч, Антон Мышкевіч, Варфаламей

Сакалоўскі, Якуб Павядайка, Рыгор Швед і Сымон Мілінкевіч. За добрыя іх

паводзіны паручылася ўсё валасное праўленьне. Гарадзенскі губэрнатар

паслаў запыт у далёкі Краснаярск з просьбай да Енісейскага губэрнскага

праўленьня прыслаць паказаньні ў гэтай справе палітычнага ссыльнага Якуба

Сакалоўскага, які разам зь сям’ёй быў высланы з Зубрава ў студзені 1864 г.

Аднак зубраўскім сялянам усё ж адмовілі вярнуцца ў родную вёску

1007

Трэба адзначыць, што пад час паўстаньня ў пушчанскіх сялянаў

канфіскавалі ўсю агняпальную зброю. Гэта ў сваю чаргу спрычынілася да

вялікай шкоды ад ваўкоў. У кастрычніку 1863 г. палата дзяржаўных

маёмасьцяў пісала гарадзенскаму губэрнатару: “Дзяржаўныя сяляне вёсак,

разьмешчаных пры Гарадзенскай пушчы: Берштаў, Новай Руды, Глушнева,

Кабялёў, Сухароў, Навасёлкаў, Якубовічаў, Пілоўні, Зуброва, Замасьцянаў і

Матылёў, заходзячы ў сельскую ўправу, скардзіліся, што пасьля канфіскацыі ў

іх стрэльбаў у скарбовым лесе разьвялося гэтулькі драпежных зьвяроў, што

ваўкі амаль штоночы прыходзяць у вёску, падкопваюцца пад адрыны і

выцягваюць па некалькі штук рознай жывёлы, а ўдзень нападаюць на статкі

рагатай жывёлы, сьвіньняў, авечак і коней, хапаюць здабычу і цягнуць у лес;

таму сяляне, ня маючы як зьнішчаць ваўкоў і шторазу ўсё болей церпячы ад

іх, просяць дазволу набыць хоць па тры стрэльбы на вёску для аховы ад

ваўкоў, як і дзеля бясьпекі начной варты пры вясковых заставах”

1008

. Рэакцыя

1005

НГАБ у Горадні, ф. 3, воп. 1, спр. 43. [Сьпісы асобаў, высланых з Гарадзенскай губэрні за ўдзел у

паўстаньні 1863 г.].

1006

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 2409, арк. 107. [Інвэнтар маёнтку Бершты за 1859 г.].

1007

НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 6, спр. 1288. [Прашэньне сялян вёскі Зубрава пра дазвол вярнуцца на

ранейшае месца жыхарства. 1868 г.].

1008

“Государственные крестьяне деревень, расположенных при Гродненской пуще, как то: Бершт, Новой

Руды, Глушнево, Кобель, Сухаров, Новоселок, Якубович, Пиловни, Зуброва, Замостян и Мотылей являясь

в сельское правление жаловались, что за отнятием у них ружей размножились в казенном лесу хищных

зверей до той степени, что волки почти всякую ночь приходят в деревню, подкапываются под сараи и

вытаскивают по несколько штук разного скота, а днем нападают на стада пасущегося рогатого скота,

свиней, овец и лошадей, хватают добычу и уносят в лес, посему крестьяне не имея средств к

истреблению волков и испытывая от них с каждым днем все более вреда, просят дозволить им

приобрести хотя бы по три ружья на деревню, для ограждения их от причиняемых волками

значительных убытков, как равно для обеспечения их к безопасному отбыванию ими ночных караулов

при деревенских заставах” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 6, спр. 361, арк. 1. [Справа пра дазвол жыхарам

Берштаў мець зброю для абароны ад ваўкоў. 1863 г.]).

300

гарадзенскага губэрнатара на гэтую просьбу нам невядомая. Як невядомае і

стаўленьне да паўстаньня жыхароў Берштаў.

У 1850–1860-х гадох у жыцьці берштаўскіх сялян назіраюцца новыя зьявы,

якія, на нашу думку, можна лічыць пачатковымі праявамі глябальнага

працэсу мадэрнізацыі традыцыйнага аграрнага грамадзтва. Істотным

чыньнікам гэтай мадэрнізацыі зьяўлялася дзяржаўная палітыка. Да яе

станоўчых момантаў можна аднесьці арганізацыю мэдычнай дапамогі

сялянам. Ужо ў канцы 1850-х гадоў у Берштаўскай сялянскай грамадзе

дзейнічаў стацыянарны фэльчарскі пункт, хоць дакладная дата яго

ўтварэньня нам невядомая. Прычым у якасьці аплаты за працу ўлады

спрабавалі перадаць у карыстаньне фэльчару Пагоскаму былую фальварковую

зямлю. Але з прычыны супраціву сялянаў з гэтай задумы нічога не

атрымалася, а былы фальварак проста быў падзелены паміж імі. А самыя

першыя зьвесткі пра мэдычную дапамогу жыхаром вёскі датычаць 1843 г. У

жніўні таго ж году палата дзяржаўных маёмасьцяў губэрні паведамляла

губэрнатару, што штатны лекар палаты “гарадзенскага лясьніцтва ў казённай

вёсцы Бершты выявіў 63 чалавекі, якія маюць запушчаную вэнэрычную

хваробу, пасьля ж поўнага агляду іх, мабыць, будзе больш за сто, таму просім

прызначыць аднаго з акруговых лекараў, які неадкладна заняўся б лячэньнем

хворых у часовай лякарні, якую варта заснаваць у Берштах”

1009

. На

заснаваньне гэтай больніцы патрэбна было каля 100 руб. серабром, каб

утрымоўваць лекара і двух фэльчараў, а таксама для набыцьця “патрэбных

прыпасаў — воцату, цукру, мёду, бінтоў <...> п’явак, сьвечак <...> віна

хлебнага і вінаграднага, розных зёлак, якія ў крамах набыць можна значна

таньней, чым у аптэках, і забесьпячэньне таго мэдыка сшыткам для

занатоўваньня выдаткаў”

1010

. Напэўна, пошасьць вэнэрычных захворваньняў,

якая дзесяцігодзьдзямі цяжкім грузам ускладняла жыцьцё сялянаў, засталася

ў спадчыну ад вайны 1812 г.

У 1862 г. у Берштах ужо дзейнічала пачатковая школа Міністэрства

дзяржаўных маёмасьцяў, хоць дакладная дата яе ўтварэньня нам невядомая.

У гэтай школе выкладаў настаўнік Харламповіч. Пазьней яна была

пераўтворана ў народную навучальню, падпарадкаваную Міністэрству

асьветы. У канцы 1860-х гадоў настаўнікам Берштаўскай навучальні быў Іван

Восіпавіч Ігнатовіч. У архіўных матэрыялах за сьнежань 1884 г. сустракаем

зьвесткі, што настаўнік Берштаўскай навучальні Андрэй Ясінскі атрымаў ад

губэрнскіх уладаў кнігі й дапаможнікі

1011

. У 1906 г. берштаўскі селянін

Венедыкт Сямёнавіч Гардзей працаваў настаўнікам народнай навучальні ў

вёсцы Ліхачы суседняй Сабалянскай воласці, і водгукі пра яго былі самыя

добрыя. Праўда, школа спыніла сваю дзейнасьць, бо ўлады патрабавалі, каб

выкладаньне вялося толькі па-расійску. Пасьля гэтага мясцовыя сяляне-

1009

“гродненского лесничества в казенной деревне Бершты открыто им 63 человека страдающих

закоренелою венерическою болезнью после же полного осмотра наверно окажется слишком ста человек,

просит о назначении одного из окружных врачей, который бепрерывно занялся б лечением больных во

временной больнице, которую следует учредить в Берштах” (НГАБ у Горадні, ф. 1, воп. 5, спр. 365, арк.

1).

1010

“нужных припасов как то уксусу, сахара, меду, бинтов <...> пьявиц, свечей <...> вина хлебного и

виноградного, разных трав и медицинских растений коих в лавках достать можно гораздо дешевле

нежели в аптеках и снабжении того медика шнуровою тетрадкою на записку расхода” (НГАБ у Горадні,

ф. 1, воп. 5, спр. 365, арк. 7 адг.).

1011

НГАБ у Горадні, ф. 38, воп. 1, спр. 31.

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.