Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
261
Людзкія страты ваенных часоў і тое, што нямала мясцовых жыхароў
засталося ў Расіі, трохі аслабіла дэмаграфічны ціск. Але праблема зямельнага
“голаду” нікуды ня зьнікла. На зьезьдзе павятовых старастаў Беластоцкага
ваяводзтва ў 1929 г. гаварылася: “Сялянскія гаспадаркі ў Беластоцкім
ваяводзтве пераважна карлікавыя, зь цераспалосіцай, якая часам даходзіць
да 50 дзялянак на адну гаспадарку; у выніку гаспадары ня могуць
утрымліваць сям’ю з 4–5 чалавек. Вышэй акрэсьленыя прычыны здаўна
прымушаюць мясцовую люднасьць шукаць пабочныя заняткі для здабыцьця
неабходных для выжываньня сродкаў
927
.
Усё больш сялян, асабліва маладых хлопцаў, усьведамлялі, што ў іх няма
ніякіх пэрспэктываў у жыцьці на здрабнелай бацькоўскай гаспадарцы. Але
магчымасьці міграцыі з роднай вёскі параўнальна з даваеннымі часамі значна
пагоршыліся. Гарады не патрабавалі шмат новай рабочай сілы. Больш за тое,
у крызысныя гады на “ўсходнія крэсы” наплывалі беспрацоўныя з
цэнтральнай Польшчы. Эканамічная дэпрэсія ў Паўночнай Амэрыцы моцна
абмежавала паток мігрантаў зь Беларусі, які назіраўся ў даваенныя гады. Тое,
што пісаў настаўнік з Мастаўлянаў пра тамтэйшых сялян, было характэрным
шмат для якіх мясьцінаў Заходняй Беларусі: “Людзі надта прывязаныя да
бацькоўскай зямлі. Выяжджаюць вельмі неахвотна, хоць бы і часова і дзеля
заробку. У часе маёй 11-гадовай працы адсюль назаўсёды выехала толькі адна
сям’я. Бацькі дзеляць зямлю, таму гаспадаркі моцна драбнеюць. За мяжу
зусім не выяжджаюць”
928
. Такім чынам, назіралася своеасаблівая
кансэрвацыя традыцыі, імкненьне захаваць звыклы стыль жыцьця. Хоць
зьмены ў жыцьцёвых стратэгіях вяскоўцаў назіраліся. Напрыклад, настаўнікі
ў сваіх апісаньнях школьных раёнаў адзначалі, што больш заможныя сяляне
стараліся мець менш дзяцей, каб забясьпечыць ім лепшыя ўмовы ў будучым.
Гэта зьяўлялася відавочнай праявай дэмаграфічнага пераходу. Аднак мы
маем замала матэрыялаў, каб больш грунтоўна прасачыць разьвіцьцё гэтага
працэсу.
Такім чынам, мадэрнізацыя, хоць і марудна, працягвала няўхільна
насоўвацца на аграрны сьвет заходнебеларускай вёскі. Праўда, у міжваенныя
гады, як і ў царскія часы, яе самым актыўным чыньнікам зноў жа выступала
дзяржава, якая праз сваіх шматлікіх чыноўнікаў не давала спакойнага
жыцьця сялянам, то сілай змушаючы ісьці на рынак, каб зарабіць грошы на
шматлікія падаткі, то, часта таксама сілай, спрабуючы далучыць да польскай
нацыянальнай культуры і выхаваць польскую самасьведамасьць. Паступова з
нармалізацыяй гаспадарчай сытуацыі больш актыўна запрацавалі й
эканамічныя фактары. Мясцовыя дзяржаўныя чыноўнікі адзначалі ў 1930-х
Rzemiosła te nie są ich wyłącznym utrzymaniem, lecz tylko dorabiają. Zasilają tym sposobem swoję
gospodarstwo... DuŜo wyjezdŜa na słuŜbę do miast i to przewaŜnie dziewczęta” (Штодзённае жыццё беларусаў
Беласточчыны ў міжваенны перыяд. Беласток, 2001. С.287)
927
“Gospodarstwa rolne w woj. Białostockim są przewaŜnie gospodarstwami karłowatemi z szachowością,
dochodzącej czasami do 50 działek na jedno gospodarstwo, wskutek czego właściciel takiego gospodarstwa nie
jest w stanie dać utrzymanie rodzinie składającej się z 4–5 osób. PowyŜsze przyczyny zmuszają oddawna
miejscową ludność do szukania ubocznego zajęcia dla Ŝdobycia koniecznych środków dla swej egzystencji”
(APB, Адміністрацыя беластоцкага ваяводы, спр. 2, арк. 26).
928
“Ludność jest bardzo przywiązana do ziemi rodzinnej. Z wielką niechęcią opuszczają strony rodzinne.
WyjezdŜają z niechęcią, chociaŜ by czasowo i w celach zarobkowych. W czasie mojej 11-tniej pracy w tutejszej
miejscowości wyjechała na stałe tylko jedna rodzina. Ziemię dzielą ojcowie, dlatego gospodarstwa bardzo się
rozdrobniają. Zagranicę w ogóle nie wyjeŜdŜają” (ДАГВ, ф. 87, воп. 1, спр. 101, арк. 38. [Характарыстыка
школьных раёнаў Гарадзенскага павету за 1934 г.]).
262
гадох, што сяляне пачалі набываць розныя сельскагаспадарчыя мэханізмы,
чаго доўга не маглі сабе дазволіць пасьля ваеннага разбурэньня. Нават да
самых аддаленых лясных вёсачак дабіраюцца з прапановамі набыць
прамысловыя тавары пранырлівыя камэрцыйныя агенты розных фірмаў. У
цэлым станоўча ўплывала на гаспадарчы стан вёскі правядзеньне палітыкі
камасацыі. Праўда, значная частка сялянства працівілася гэтай палітыцы.
Аднак гэты супраціў, якім звычайна кіравалі мясцовыя кэпэзэбоўцы, усё ж ня
меў рацыянальнага абгрунтаваньня. Проста вяскоўцы верылі ў цуд, што
раптам прыйдуць бальшавікі і дадуць ім панскую зямлю без усялякай
камасацыі.
Нягледзячы на своеасаблівую кансэрвацыю архаічнасьці, у выніку
супольнага дзеяньня многіх фактараў паступовае, але ўсё больш нарастальнае
размываньне традыцыйнай вясковай культуры станавілася зьявай
непазьбежнай. Патрыярхальны й нязьменны лад жыцьця ўжо ня мог
забясьпечыць стабільнага існаваньня вясковых жыхароў. Большасьць
сялянскай моладзі зарабляла сабе на жыцьцё з дапамогай працы па найме па-
за бацькоўскай гаспадаркай, бо пражыць адно зь зямельнага надзелу было
немагчыма. І зямлі ўвесь час станавілася ўсё меней у разьліку на асобную
сям’ю і сялянскую душу. Хтосьці шукаў шчасьця ў горадзе, а самыя сьмелыя
адважваліся на далёкае падарожжа ў Лацінскую Амэрыку. Гэты экзатычны
край стаў найбольш прывабным для беларускіх сялян у міжваенны пэрыяд.
Цікава, што некаторыя сяляне, якія дрэнна ведалі дзяржаўную польскую мову,
рыхтуючыся адправіцца па сьлядох Ігната Дамейкі, спрабавалі вучыць
гішпанскую
929
. І гэтыя спробы — яскравы прыклад мадэрнізацыі вясковай
мэнтальнасьці.
Зарабляючы грошы па-за сямейнай гаспадаркай, моладзь станавілася ўсё
больш незалежнай ад бацькоўскай улады. Бацька ня мог перадаць сыну
дастатковы для пражыцьця надзел зямлі, дык і ня мог мець над ім
неабмежаванай улады. Таму аўтарытэт старэйшых людзей, які грунтаваўся на
традыцыйных каштоўнасьцях архаічнай вёскі, а найперш на каштоўнасьці
зямлі, усё болей падаў. Пра гэта, зрэшты, выразна сьведчыў і малады ўзрост
большасьці беларускіх актывістаў у 1920-х гадох. Старэйшыя ж людзі
звычайна ставіліся пасіўней і асьцярожней да палітычнага жыцьця і
нацыянальнага руху. Моцна панізіўся і аўтарытэт духавенства, перадусім у
праваслаўным вясковым асяродзьдзі. Праўда, падобныя праявы назіраліся,
хоць і ў значна меншай ступені, і ў каталіцкіх вёсках, дзе актывісты польскіх
партый левага кірунку пашыралі сярод сялянаў крытычнае стаўленьне да
ксяндзоў.
Звыклыя ўзоры паводзін вяскоўцаў разбураліся, што выклікала нараканьні
старэйшага пакаленьня. Пра гэта сьведчаць шматлікія паведамленьні
дзяржаўных чыноўнікаў і настаўнікаў. У першую чаргу адзначаны працэс
закранаў сялянскую моладзь, асабліва ў мястэчках. Паступова там зьнікаў
фальклёр і традыцыйная абраднасьць. У побытавае жыцьцё сялянскай сям’і
пранікала ўсё болей розных рэчаў прамысловай вытворчасьці. Моладзь
апранала фабрычнага вырабу адзеньне, пачала сьпяваць “гарадзкія“ песьні,
чытаць сьлязьлівыя раманы пра няшчаснае каханьне (найперш местачковыя
929
Гэтыя факты былі запісаныя аўтарам у ходзе зьбіраньня матэрыялаў вуснай гісторыі ў вёсцы Новая
Руда Гарадзенскага раёну Гарадзенскай вобласьці ў 2003 г.
263
дзяўчаты), высьмейваць старыя звычаі, саромецца старажытных абрадаў.
Разбурэньне элемэнтаў традыцыйнай культуры сярод прыхаджанаў Янаўскай
каталіцкай парафіі ў Сакольскім павеце апісаў ксёндз С.Шырокі ў 1936 г.:
“Зьніклі з аблічча зямлі ў той ваколіцы народныя звычаі, сьпевы, адзеньне —
словам, уся народная культура. Нічога свайго люд тут ня мае, апрача
беларускай мовы, якой таксама хіба стыдаецца. Ня ўзгадваюць тут ужо пра
вясельныя сьпевы, безь якіх дзесьці нельга ўявіць сабе вясельля: у Янаўскай
парафіі вясельных сьпеваў няма ўвогуле, бо моладзь саромеецца іх або
забылася сьпяваць па-беларуску, а па-польску сьпяваць яшчэ не
навучылася”
930
. Безумоўна, гэтыя працэсы пачалі набіраць сілу яшчэ ў
даваенны пэрыяд, а ў “польскія часы” працягвалі разьвівацца. І толькі
беднасьць заходнебеларускай вёскі была самым зацятым абаронцам яе
архаікі.
Найбольш відавочнай адмоўнай зьявай гэтага працэсу, якая асабліва
кідалася ў вочы, стала пашырэньне сярод сялянскай моладзі п’янства й боек.
Карэспандэнт беларускай газэты “Наш сьцяг” зь мястэчка Скідзель пісаў у
1923 г.: «У нашым баку, дык бяда, а не жыцьцё — людзі пачалі гінуць ад
“Солтысаў” і “Войтаў” (гарэлка з гэткімі назовамі). Так у вёсцы Гліняны нашае
гміны забілі праз гэтую старую бяду на новы лад — гарэлку — маладога
дзяцюка, а 15 ліпеня ў вёсцы Сухаўляны таксама забілі чалавека на вясельлі.
Народ цёмны, бо школ няма, праступленьні растуць, вастрогі напаўняюцца. А
палякі ня хочуць разумець тэй праўды, што хто школу адчыняе, той вастрог
закрывае»
931
. Карэспандэнт газэты “Змаганьне” ў тым жа 1923 г. пісаў пра
норавы моладзі ў Вязыньскай гміне Вілейскага павету: “Як толькі настане
вечар, та паказацца на вуліцы, асабліва ў сьвяточны вечар і чужому чалавеку
прыемнасьці мала. Абсьмяюць, аблаюць, а калі блізка стаіць і швыргацца
пачнуць... Гарэлку піць лічаць за гонар, а чуць толькі панюхаюць гэтае гары,
стараюцца ўдаць зь сябе п’яных... калі толькі прыцямнее, то ізноў новая
гульня: зьвіняць вокны, трашчаць платы, а іншы раз і галавы, — дзеля гэтае
мэты адзін для аднаго прыгатавалі добрыя свінцоўкі...”
932
Галоўную прычыну
маральнай дэградацыі моладзі гэты аўтар таксама бачыў у адсутнасьці
беларускай школы. Карэспандэнт газэты “Наш голас” з Пружаншчыны
заклікаў: “Беражыцеся гэтага алкагольнага яду, дык ня будзеце
пасьмешышчам для другіх, а чым траціць грошы на гарэлку — лепш выпісаць
газэт, кніг у сваёй роднай беларускай мове”
933
. Асабліва вострую
характарыстыку сялянскай моладзі падаў карэспандэнт газэты “Праца” пад
псэўданімам “Вораг цемры” у лістападзе 1927 г.: «Пра нашу моладзь у
большасьці выпадкаў стыдна і гаварыць; гэта ня моладзь, а як кажуць “быдло”
без пастуха, марнуюць яны свае маладыя сілы ў п’янстве, дзеля чаго нясуць да
жыда апошні пуд жыта. Вышэйшай мэтай нашай моладзі з’яўляецца здабыць
сабе “галіфэ” і павесіць “галстук”, а калі да гэтага ёсьць яшчэ і на “бутэльку” —
930
“Zniknęły z oblicza tej ziemi w tej okolicy ludowe zwyczaje, śpiewy, stroje — słowem — cała kultura ludowa.
Nic tu bowiem lud swojskiego nie ma, prócz języka białoruskiego, do którego teŜ nie wie, czy się przyznawać.
Nie wspominano tu nic o śpiewach weselnych, bez których gdzie indziej nie moŜna sobie wesela wyobrazić: w
parafii janowskiej ludowe śpiewy weselne nie istnieją wcale do tej racji, Ŝe młodzieŜ po białorusku śpiewać
albo się wstydzi, albo zapomniała, a po polsku jeszcze się nie nauczyła” (Цыт. па: Pawluczuk W. Swiatopoglad
jednostki... S. 17).
931
Наш Сьцяг. № 24. 12.08.1923.
932
Змаганьне. № 18. 14.12.1923.
933
Наш голас. № 11. 28.02.1927.
264
тады яму і сам чорт ня брат, ходзяць па вуліцы з “шыкам”, абражаючы
бруднымі словамі ўсіх хто нарвецца, або гуляюць у карты. А пагаварэце вы зь
якім і спытайце, напрыклад, што чуваць новага — дык атрымаеш такія
апавяданьні: у вёсцы Б. было гульбішча, усе былі п’яныя нат і дзяўчаты,
дайшло да бойкі і г.д. Або: У вёсцы Н. хлопцы зьбілі да паўсьмерці дзяцюка зь
вёскі Л., бо, бачыш, мелі на яго злобу. Больш нічога ад яго не пачуеце, а калі
вы пачнеце яму казаць, што пара ўжо кінуць гэтыя дурныя звычаі і разам зь
іншымі вёскамі ўзяцца да працы на агульную карысьць, дык вас асьмяюць і
скажуць, што гэта ня наша справа»
934
.
Гарадзенскі краязнаўца Апанас Цыхун пісаў пра звычаі, распаўсюджаныя
сярод моладзі яго родных мясьцінаў у Лашанскай гміне ў 1930-х гадох:
“Гуляньне амаль кожны раз скончвалася трагічна, асабліва перад нямецка-
польскай вайной 1939 году. У кожнай вёсцы была моднай панажоўшчына.
Амаль кожны хлопец, кавалер (як тады называлі дарослага хлопца), на
гуляньне не ішоў з голымі рукамі, а меў з сабой фінку ці складны або
звычайны нож. Некаторыя прыходзілі на гуляньне з гірамі, прымацаванымі ў
рукавох на спэцыяльных спружынах. Амаль не было такога гуляньня,
вечарыны, каб каго-небудзь з хлопцаў не забілі, або не парэзалі. Польскія
ўлады ў тыя часы за гэта моцна не каралі, не судзілі. Абы толькі ў палітыку
хлопцы ня ўмешваліся. Гэта было самым страшным для беларусаў, бо яны
самыя сябе зьнішчалі. Завадатараў панажоўшчыны ў вёсках тады называлі
збойцамі. Кожная вёска мела свайго збойцу. Нават ганарыліся імі”
935
. Дзед
аўтара дадзенага дасьледваньня Павел Чабатарэвіч успамінаў, што сярод
маладых хлопцаў у Скідзелі ў міжваенныя гады модна было заўсёды мець пры
сабе нож, які часта не раздумваючы даставалі пад час бойкі. Праўда, нажы
рабілі адмыслова з кароткім лязом, каб не забіць суперніка. Праўдзівыя нажы
мелі толькі бандыты.
Гэтая зьява мела пад сабой і эканамічныя падставы, а найперш —
малазямельле. Усё большая колькасьць маладых хлопцаў ня мела магчымасьці
атрымаць ад сваіх бацькоў у спадчыну дастатковай колькасьці зямлі, каб
завесьці ўласную гаспадарку і стварыць сям’ю. Зноў зьвернемся да ўспамінаў
А.Цыхуна: “Іх было каля 15 чалавек, старых кавалераў. Не жаніліся, бо мала
было зямлі. Не было на чым жыць, разводзіць гаспадарку, абзаводзіцца
сям’ёй. Гэтыя старыя кавалеры й хадзілі па фэстах, шукалі прыгодаў”
936
.
Падобныя адмоўныя зьявы былі характэрныя для жыцьця кожнага
традыцыйнага сялянскага грамадзтва ў фазе яго распаду пад наступам
мадэрнізацыі. Паводле У.Паўлючука, на месца занепадалых вартасьцяў
традыцыйнага грамадзтва павінны былі прыйсьці новыя каштоўнасьці і ўзоры
паводзін, якія дае нацыянальная культура. Іх стрыжнем звычайна станавілася
любоў да радзімы і патрыятызм, прыкладам для перайманьня — жыцьцё
нацыянальных герояў, якое паказвалася ў творах літаратуры, тэатра, кіно.
Ролю трансьлятараў новых каштоўнасьцяў звычайна ўскладала на сябе
маладая інтэлігенцыя вясковага паходжаньня, да паводзінаў якой вяскоўцы
стасавалі высокія маральныя стандарты і зь якой бралі прыклад.
934
Праца. № 3. 12.11.1927.
935
Цыхун А. Пройдзенные шляхі-пуцявіны (Запіскі, успаміны, аўтабіяграфія). Горадня, 2003. С. 36.
936
Цыхун А. Пройдзенные шляхі-пуцявіны... С. 36.
265
Польская дзяржава, як мы ўжо раней адзначылі, рабіла даволі шмат, каб
далучыць беларускае сялянства да каштоўнасьцяў польскай нацыянальнай
культуры. У гэтым многія ўрадавыя чыноўнікі нават бачылі яе высокую місію
на “ўсходніх крэсах”. І трэба прызнаць, што ў каталіцкіх вёсках гэтыя
намаганьні часткова давалі свой плён. У тым выпадку, калі мясцовы ксёндз
быў патрыётам польскай “ідэалягічнай айчыны”, этнічная беларускасьць не
стварала істотнага псыхалягічнага бар’еру на шляху ўспрыняцьця
беларускамоўным селянінам-каталіком польскай культуры як “сваёй”. І тады
толькі эканамічная адсталасьць “крэсаў” заставалася перашкодай на шляху
пасьпяховай палянізацыі беларускай каталіцкай вёскі. Да таго ж,
прыцягнуўшы на беларускія землі масу чынавенства з этнічнай Польшчы, урад
фактычна перакрыў для мясцовых сялян-каталікоў магчымасьць сацыяльнага
посьпеху на дзяржаўнай службе. Прыкладаў такога посьпеху было вельмі мала.
Усё гэта спрычынілася да таго, што каталіцкая вёска заставалася
беларускамоўнай.
Інжынэр Вінцэнт Крыштопік пісаў пра жыхароў Сакольскага павету, самага
заходняга ўскрайку беларускага этнічна-моўнага абшару: «Мовай штодзённага
жыцьця ёсьць беларуская, якую народ называе простай, бо ўжываюць яе толькі
простыя людзі. Назоў “беларус” тут зусім не ўжываецца, замяняюць яго словы
“просты”, “просты чалавек” ці ўвогуле “чалавек” у адрозьненьне асабліва ад
жыда, ксяндза ці інтэлігента. Апрача беларускай мовы, як простай, ужываецца
адначасова польская мова, праз старэйшых часам называная панскай.
Польскую мову каталікі ўжываюць для малітвы і прыватнага ліставаньня. Яна
прыйшла разам з каталіцкай верай і духавенствам. Доўгі час была для
насельніцтва адно касьцельнай мовай, літургічнай, чымсьці кшталту лаціны»
937
.
Далей гэты ж аўтар заўважаў, што як мясцовыя каталікі, гэтак і праваслаўныя
ня маюць нацыянальнай сьведамасьці. Аднак, як прыйшлі да высновы ў 1935
г. складальнікі спэцыяльнага рапарту польскага Міністэрства нутраных
справаў, у шмат якіх паветах Наваградзкага і Віленскага ваяводзтваў значная
частка мясцовага каталіцкага насельніцтва пачала ўсьведамляць сябе
беларусамі, прычынай чаго, на іх думку, было пагардлівае стаўленьне да
тамтэйшых сялян з боку чыноўнікаў, якія папрыяжджалі з этнічнай Польшчы.
Тут варта заўважыць, што пагардлівае стаўленьне да беларускіх сялян было
заўсёды. Яно не магло быць вызначальным фактарам нацыянальнай
самаідэнтыфікацыі. Натуральна, што ўсьвядоміць сябе беларусамі сялянам-
каталіком дапамагала дзейнасьць Таварыства беларускай школы і Беларускага
інстытуту гаспадаркі і культуры, беларускія кнігі, газэты, спэктаклі,
выступленьні паслоў.
Пасьля разгрому беларускага палітычнага й культурна-асьветнага руху
вясковая моладзь была амаль цалкам адсечаная ад высокай, ці прафэсійнай,
беларускай культуры. Таму ва ўмовах разбурэньня патрыярхальнага ладу
937
«...językiem w powszechnym uŜyciu jest język białoruski, przez ludność zwany prostym, poniewaŜ uŜywany
jest tylko przez ludzi prostych. Nazwy “Białorusin” wcale się tu nie uŜywa, zastępuje je słowo “prosty”,
“człowiek prosty” lub po prostu “człowiek” (“czeławiek”) w odróŜnieniu zwłaszcza od śyda, księdza, czy
inteligenta. Obok języka białoruskiego, jako prostego, jest w uŜyciu jednocześnie język polski, przez starszych
niekiedy pańskim zwany. Języka polskiego ludność katolicka uŜywa do modlitwy i nim tezŜ posługuje się w
piśmie i korespondencji prywatnej. Język polski przeniknął wraz z religią katolicką i duchowieństwem. Długi
czas był dla ludności wyłącznie językiem kościelnym, liturgicznym, czymś w rodzaju łaciny» (Цыт. па:
Mironowicz E. Zmiana struktury narodowościowej na pograniczu polsko-białoruskim w XX wieku. Białystok,
2005. S.40).
266
жыцьця гэтая моладзь ня мела магчымасьці далучыцца да яе ўзораў і
каштоўнасьцяў. Цяжка было знайсьці кнігу на беларускай мове, нават часопіс
ці газэту, ня кажучы ўжо пра іншыя праявы нацыянальнай культуры, такія, як
тэатр, кіно ці мастацкая выстава. Што да праваслаўных сялян, то на шляху
ўспрыняцьця імі каштоўнасьцяў польскай нацыянальнай культуры знаходзіўся
вельмі моцны псыхалягічны бар’ер — гэтая культура выразна ўспрымалася як
чужая, бо па-ранейшаму польскасьць атаясамлялася з каталіцкасьцю й
панскасьцю. Беларускую інтэлігенцыю мясцовага сялянскага паходжаньня
ўлады мэтанакіравана прынізілі, пазбавілі належнага матэрыяльнага статусу.
Дамагчыся сацыяльнага посьпеху выхадцу з праваслаўнай вёскі было вельмі
цяжка. Гарадзенскі краязнавец Апанас Цыхун так успамінаў пра сваю вучобу:
«У польскай настаўніцкай сэмінарыі ў той час вучыліся амаль адныя палякі,
часткова рускія, дзеці эмігрантаў, беларусаў зусім мала — на ўсіх курсах
чалавек шэсьць. Вучыцца было цяжка, асабліва беларусам, сялянскім дзецям
<...> выкладнікі розных прадметаў з пагардай ставіліся да беларусаў, іхнай
мовы <...> У вучобе вялікае значэньне мела й веравызнаньне. Ксёндз Чарняўскі
не адзін раз нагадваў мне, што трэба будзе жыць, а “państwo, koteczku, polskie”.
Прапанаваў мне прыходзіць на заняткі рэлігіі. Але я не пайшоў, трымаўся веры
бацькоў сваіх. Пасьля гэтага паводзіны мае выклікалі з боку дырэкцыі
сэмінарыі, прафэсуры і ксяндза антыпатыю»
938
.
Мясцовыя дзяржаўныя ўлады зь вялікай падазронасьцю ставіліся нават да
цалкам ляяльных праваслаўных беларусаў, якія ніколі і ня бралі ўдзелу ў
нацыянальным руху. У 1929 г. камэндант паліцыі мястэчка Крынкі падаў
такую характарыстыку мясцовых грамадзкіх дзеячоў беларускага
паходжаньня: “...сярод беларусаў грамадзкімі дзеячамі лічацца: сьвятар дэкан
Зінові Чаквін, пробашч праваслаўнай парафіі ў Крынках, Савіцкі Васіль,
сакратар магістрату ў Крынках, Анісімовіч Вінцэнт, лаўнік магістрату ў
Крынках, Міхалоўскі Марцін і <...> судовыя абаронцы пры Гродзкім судзе ў
Крынках. Камароўскі Павел, працаўнік касы Стэфчыка ў Крынках і Камароўскі
Сьцяпан, памочнік сакратара гміны, — усе беларусы-нацыяналісты, якія ўжо
апанавалі касу Стэфчыка ў Крынках і хочуць апанаваць Зямельна-гандлёвы
каапэратыў; а дзеля гэтага арганізуюць аднадумцаў, бо на выбарах хочуць
правесьці беларусаў у кіраўніцтва. Да Стралецкага зьвязу настроены
варожа”
939
. Усе названыя камэндантам асобы захоўвалі поўную ляяльнасьць да
польскай дзяржаўнасьці і ня бралі ўдзелу ў беларускім руху, але ўсё адно
заслужылі назоў “нацыяналістаў”.
Польская інтэлігенцыя на “крэсах” — настаўнікі, лекары, інжынэры —
нярэдка дэманстравала вельмі высокія маральныя стандарты паводзінаў, але
гэтая інтэлігенцыя была для праваслаўных сялян чужой, “польскай”. І гэты
бар’ер адчужанасьці дзяржаўным уладам, нягледзячы на ўсе намаганьні, не
938
Цыхун А. Пройдзенные шляхі-пуцявіны... С. 25–26.
939
“... wśród ludności białoruskiej uchodzą za działaczy społecznych: Ks. Dziekan Czakwin Zinowiej,
proboszcz parafji prawosławnej w Krynkach, Sawicki Bazyli, sekretarz magistratu Krynek; Anisimowicz
Wincenty, ławnik magistratu Krynek. Michałowski Martin i ... obrońcy sądowi przy Sądzie Grodzkim w
Krynkach. Komarowski Paweł pracownik Kasy Stefczyka w Krynkach i Komarowski Stefan, pomocnik
sekretarza gminy, wszyscy białorusini — nacjonaliści, którzy juŜ oponowali Kasę Stefczyka w Krynkach i dąŜą
do opanowania Spółdzielni Rolniczo handlowej i w tym celu organizują członków białorusinów, gdyŜ pry
wyborach będą chcieli białorusinów wybrać do zarządu. W stosunku do Związku Strzeleckiego wrogo
usposobieni” (ДАГВ, ф.17. воп. 1, спр. 203, арк. 165. [Сытуацыйныя справаздачы камэнданта паліцыі
Гарадзенскага павету за 1929 г.]).
267
ўдалося пераламаць. Варта было польскай дзяржаве апынуцца ў крытычным
становішчы, як варожасьць праваслаўнай вёскі ў верасьні 1939 г. праявілася ў
шматлікіх збройных нападах на польскіх вайскоўцаў, чыноўнікаў і асаднікаў.
Праваслаўнае сялянскае насельніцтва Заходняй Беларусі перажыло ў выніку
ваенных і рэвалюцыйных падзей асабліва моцны духоўны крызыс.
Наступствам разбурэньня лякальнай самазамкнёнасьці сталі пакутлівыя пошукі
страчанага гарманічнага сьвету. А зрабіць правільны выбар было зусім ня
проста. Як адзначыў Я.Мірановіч, “свае праўды прапаведавалі Царква,
дзяржава, камуністы, сэктанты і беларускія дзеячы”. У гэтай сытуацыі
беларускі селянін, як праваслаўны, так і каталік, ахвотней карыстаўся сваёй
жыцьцёвай філязофіяй і звычайна заставаўся “тутэйшым”, “простым
чалавекам”
940
. У дадзенай сытуацыі гэта быў для яго самы прагматычны й
бясьпечны жыцьцёвы выбар. Пра тутэйшую самаідэнтыфікацыю сваіх
землякоў пісаў і Аляксей Карпюк: «У вёсачцы Грыбоўшчына праваслаўныя жылі
побач з католікамі. Адны і другія гутарылі тым самым, што і ў маім Страшаве,
беларускім дыялектам са значным уплывам украінскай і польскай моў, густа
перасыпанай германізмамі. На пытаньне ж — беларусы яны ці палякі, упэўнена
заяўлялі: “Не-е, мы тутэйшыя! Нават гаварыць ні па-польску, ні па-беларуску не
ўмеем! Па-просту гаворым! Гэта за каралём нас пісалі палякамі, за царом —
рускімі; халера іх бяры, няхай сабе так і пішуць — абы нас не чапалі!”»
941
Паколькі “вонкавы” сьвет часта бесцырымонна й нахабна ўрываўся ў
тутэйшае жыцьцё селяніна, то і стаўленьне апошняга да гэтага сьвету было
таксама адпаведнае. Папулярнасьць радыкальных ідэалёгій сярод сялянскага
насельніцтва ў міжваенны пэрыяд спалучалася з спробай утварэньня
мясцовымі жыхарамі сувязяў паміж традыцыйнымі лякальнымі
супольнасьцямі, што было выклікана, на думку М.Маршэўскага, глыбокім
крызысам, які ўзьнік менавіта ў сувязі з мадэрнізацыйным пераломам. У
зьмененым сьвеце сяляне ліхаманкава шукалі новыя сувязі й ідэнтычнасьці
942
.
Адначасова для сялянскай эліты — найбольш адукаванай і энэргічнай часткі
вясковага грамадзтва — гэта быў выдатны шанец сацыяльнага посьпеху,
магчымасьць апанаваць структуры мясцовага кіраваньня. Гэтая частка
беларускага насельніцтва была найбольш рацыянальнай і здольнай да
арганізаванай дзейнасьці. Але пошукі новай ідэнтычнасьці завяршыліся
няўдачай, бо дзяржава мэтанакіравана рэпрэсавала найбольш актыўны
элемэнт вёскі. Падставы для гэтага давалі радыкальныя настроі сялянскай
масы і яе пракамуністычныя сымпатыі, кіданьне ад экзальтаванай актыўнасьці
да поўнай апатыі й абыякавасьці. У выніку ўсіх сутрасеньняў
самасьведамасьць большасьці вяскоўцаў звычайна зноў вярталася да тутэйшай
дэідэалягізаванай этнічнасьці. Асновай іх сьветапогляду заставалася па-
ранейшаму лякальная прыватная айчына. Вобраз жа ідэалягічнай айчыны для
бальшыні сялянаў быў яшчэ вельмі размытым і несфармаваным. У такім стане
заходнебеларуская вёска набліжалася да карэннага мадэрнізацыйнага
пералому, які непазьбежна мусіў разьбіць ужо досыць нетрывалыя структуры
архаікі і прывесьці да паўставаньня грамадзтва новага тыпу.
940
У новай айчыне... С. 23.
941
Карпюк А. Вершалінскі рай. Аповесць. Мінск: Мастацкая літаратура, 1974.
942
Marszewski M. Narody i nacjonalizm według Ernesta Gellnera a konflikt polsko-ukraiński na Wołyniu do
1939 roku // Sprawy narodowościowe. Seria nowa. Z. 12–13. 1998. S. 101.
268
ДАДАТАК 1.
ГІСТОРЫЯ ВЁСКІ БЕРШТЫ
(XVI–XX стст.)
269
Кароткі нарыс старажытнай гісторыі Берштаў
Вёска Бершты — гэта звычайная беларуская вёска, разьмешчаная ў паўночна-
заходнім куце сучаснага Шчучынскага раёну Гарадзенскай вобласьці недалёка ад
летувіскай мяжы. Калісьці вельмі вялікая, сёньня яна запусьцела і страціла нават
статус сельсавецкага цэнтру. Толькі маленькая (паводле колькасьці навучэнцаў)
школка, якая месьціцца часткова ў будынку, узьведзеным мясцовымі сялянамі на
пачатку ХХ ст., уяўляе апошні “бастыён”, страціўшы які, вёска канчаткова згубіць
сваё былое значэньне. Можа, таму берштаўцы так зацята змагаюцца за яе
захаваньне з раённымі чыноўнікамі. Ёсьць, вядома, яшчэ лясьніцтва, “сельпо”,
фэльчарскі пункт. Але старажытная пушча паволі насоўваецца на вясковую
прастору, паглынаючы былыя калгасныя палеткі і апусьцелыя лясныя сядзібы.
Зьніклі пад маладым хвойнікам нават сьляды вялізнага вайсковага палігона, які
за саветамі добра паслужыў арміі магутнай імпэрыі і быў густа нашпігаваны
розным жалезьзем. Так пушча паступова адваёўвае пазыцыі, страчаныя ў выніку
шматвяковага наступу чалавека.
Можна сказаць, што сучасная гісторыя Берштаў падобная да гісторыі многіх
іншых вёсак Беларусі. Пра даўнейшую гісторыю вядома няшмат, з выняткам
цікавага эпізоду пра любімае месца паляваньня вялікіх князёў літоўскіх. Зрэшты,
вусная памяць берштаўцаў гэтага факту не захавала. Тут мы паспрабавалі
максымальна поўна рэканструяваць гісторыю вёскі цягам паўтара стагодзьдзя,
грунтуючыся на аналізе дакумэнтальных матэрыялаў. Адразу трэба адзначыць,
што Бершты — радзіма аўтара. Гэтым і выклікана нашая цікавасьць да іх.
Увесьці звычайнага чалавека ў гістарычны аповяд, знайсьці цікавае ў
штодзённасьці, выявіць гераічнае сярод шэрасьці — такіх прынцыпаў мы
імкнуліся трымацца. А галоўным прынцыпам было імкненьне да праўдзівасьці,
нават калі гэтая праўда была й ня вельмі прыемная. Багацьце гісторыі Берштаў
стала нечаканасьцю для самога аўтара, зьявілася своеасаблівым адкрыцьцём
сваёй малой айчыны. Напэўна, падобнае назіраецца пры вывучэньні кожнай
іншай беларускай вёскі. Дасюль мы ўсё яшчэ вельмі мала ведаем пра сваю
малую гісторыю. І гэты кірунак навуковых дасьледваньняў, які таксама
называюць лякальнай гісторыяй ці мікрагісторыяй, вельмі пэрспэктыўны ў
Беларусі.
Як вынікае з матэрыялаў археалягічных дасьледваньняў ваколіцаў вёскі
Бершты, людзі жылі тут ужо ў каменным веку. Навукоўцы выявілі старажытныя
стаянкі, дзе знайшлі шмат крамянёвых прыладаў працы, фрагмэнты ганчарных
вырабаў і зброі. Недалёка ад Берштаў, на беразе ракі Котра знаходзіцца
гарадзішча раньняга жалезнага веку, якое, хутчэй за ўсё, служыла сховішчам для
мясцовых жыхароў на выпадак варожага набегу. Дасьледнік Ф.В.Пакроўскі ў
сваёй працы “Археологическая карта Гродненской губернии” (1895 г.) з
спасылкай на мясцовага праваслаўнага сьвятара ўзгадвае курганную групу ва
270
ўрочышчы Мольчын Рог, дзе пасьля веснавой паводкі на беразе возера жыхары
Берштаў знаходзілі чалавечыя косьці, керамічны посуд, шкляныя пацеркі і
мэталічныя прадметы. У 1995 г. гарадзенскі археоляг Генадзь Семянчук правёў
папярэдняе дасьледваньне таго месца, у выніку чаго пацьвердзілася інфармацыя
Пакроўскага. Курганны могільнік, разьмешчаны на ўсходнім беразе возера
Берштаўскае, налічвае каля 30 курганных насыпаў дыямэтрам 10–15 м і
вышынёй 0,5–1,5 м. У працэсе дасьледваньня былі выяўленыя фрагмэнты
ганчарнага посуду XV–XVI стст.
943
Упершыню ў гістарычных крыніцах Бершты згадваюцца блізу 1460 г. У XV–
XVI стст. тут месьціўся двор вялікіх князёў літоўскіх. Сюды на паляваньне
зьяжджаліся вяльможныя асобы з усяе дзяржавы. Тут жа яны абмяркоўвалі
розныя дзяржаўныя праблемы. Гэтыя абмеркаваньні ў дакумэнтах Літоўскай
мэтрыкі часта нават называліся соймамі. Вялікі князь прымаў на гэтых соймах
розныя пастановы, надаваў прывілеі асобам і населеным пунктам. Так, у 1496 г.
у Берштах атрымала магдэбургскае права Горадня. Дзе знаходзіўся двор (а
магчыма, і драўляны палац) вялікага князя, дасьледнікам дакладна невядома.
Магчыма, паблізу вясковай царквы. Там, на пагорку, які мясцовыя жыхары
называюць “дварэц”, археоляг Генадзь Семенчук знайшоў фрагмэнты кафлі і
ганчарную кераміку XVII–XVIII стст.
У лістападзе 1526 г. вялікі князь Жыгімонт надаў прывілей на дванаццаць
гадоў волі людзям, якія сяліліся ў Берштаўскай пушчы
944
. Пры гэтым
акрэсьлівалася месца, на якім войту Мікалаю Гаіку дазвалялася садзіць людзей:
“... местьцо таковое нашодши ограничилъ тыми границами: почонъши отъ реки
Пашковъки границы Новодворское рекою Невешею внизъ до Чемерова мосту, а
отъ Чемерова моста границою и дорогою, которая идеть до Освяницы, где овъсы
наши изсыпывали, просто в реку Котру, а рекою Котрою уверхъ до ели, поколь
сеножати наши дошли, а от реки просто через бор мимо круглыи оступъ, не
заимаючи того оступа, к Олсову лесу, и не доходячи того леса, до дороги зимнее
Заболотьское, а тою дорогою засе в реку Пашковъку; и вжо неколько в тыхъ
границахъ осадилъ, а воитовъство тамъ далъ земянину берестеискому Миколаю
Федоровичу Гаику, и земли ему ку воитовъству в тыхъ же границах далъ и
ограничилъ, почонъши отъ Чемерева мосту рекою Невишею вниз до того места,
где ся зняла Котра з Невишею, а Котрою уверхъ до Освяницы, а отъ Освяницы
до Чемерова мосту дорогою, которая дорога будеть делити з воляны...” Нам
невядома, колькі людзей пасяліў у Берштаўскай пушчы гэты берасьцейскі
(магчыма, што ён паходзіў зь Берасьця, але, зь іншага боку, частка Берштаў да
сёньняшняга дня называецца Бераставіцай, а сам назоў вёскі можа
адлюстроўваць спэцыфіку вымаўленьня слова Бераставіца на абшары славяна-
балцкага сумежжа) “зямянін” Мікалай Гаік, і адкуль прыходзілі гэтыя “валяне”.
Таксама невядома, колькі сялян на той час ужо жыло ў Берштах, якім быў іх
сацыяльны статус, якія павіннасьці на карысьць вялікага князя яны выконвалі.
Наступнае апісаньне Берштаўскай пушчы й яе насельніцтва датуецца 1641 г.
Тады каралеўскі сакратар Пётра Далмат Ісайкоўскі і ўпіцкі маршалак
Хрыстафор Белазор склалі Ардынацыю каралеўскай пушчы Берштаўскага,
943
Выказваю падзяку за дадзеную інфармацыю Генадзю Семянчуку.
944
Літовская метріка. Кніга запісей 25 (1387–1546). Вільнюс, 1998. С. 253–254. 1526.09.16. Листъ от
короля его милости Жикгимонъта людемъ в пущи Бирштаньскои, через Миколая Гаика, воита ихъ,
осажоным, на дванадцать лет воли.