Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

281

так: “Каб зрабіць усе выплаты казьне, двару і дзеля сваіх патрэбаў сяляне

прадавалі хмель, а таксама жывёлу і грыбы; акрамя таго, нярэдка па

асыгноўках бралі зь лясоў павал, завозілі або сплаўлялі яго ў Горадню і

прадавалі. Даўней, калі ўсё было даражэйшае, яны бязь цяжкасьцяў

пакрывалі свае грашовыя выдаткі і выплаты. Але гэтыя сродкі кожнага году

памяншаюцца, кошты на хмель і жывёлу неймаверна панізіліся. І сяляне, ня

могучы ўсё сплочваць, церпяць штогод экзэкуцыі: за сельскі магазын, за

лясныя і лугавыя штрафы, за дзяржаўныя падаткі, чынш ды іншыя

павіннасьці; каб пазьбегнуць гэтага, некаторыя прадаюць апошнюю жывёлу і

адзежу, закладваюць адзін аднаму кавалкі зямлі”

963

. У выніку жыхары

лясьніцтва сталіся вінаватыя арандатару Максімовічу 5632 руб. Сялянам не

хапала нават свайго хлеба, які яны дакуплялі на рынках, а “асабліва ўвесну

харчуюцца гароднінай, а вёска Матылі — рознымі травамі”

964

. 6 жніўня сяляне

лясьніцтва ў Берштах падалі чыноўнікам Філеўскаму і Бараноўскаму

пісьмовае “доношение” аб прычынах іх цяжкага становішча. Паводле іх

меркаваньня, гэтыя прычыны былі наступныя: “Далучэньне лугоў да

ўладаньняў абшарніка Валіцкага і княгіні Чацьвярцінскай; перадача ў арэнду

трацякоў сенажацяў, безь якіх яны ня могуць трымаць досыць жывёлы;

раўнамерная перадача ў арэнду трацякоў ворыва, што ўзьняло іхныя кошты;

уціск сялянаў лясным кіраўніцтвам, які палягае ў забароне пасьвіць жывёлу ў

лясох, у падвышэньні платы за борці, у забароне продажу лесу з зарасьнікаў

на іх увалоках, у адмове даваць лыка на абутак, у паніжэньні коштаў на хмель

ды іншыя прадукты”

965

. Справаздача Філеўскага і Бараноўскага 16 лістапада

1826 г. была пакладзеная на стол цэсарэвіча Канстанціна.

Табліца 1

Маёмасны стан сялянаў вёскі Бершты ў 1798–1826 гг.

Год

Дымы

Коні

Валы

Каровы

Цялушк

Авечк

Сьв

нь

ні

Борці

179

129

122

180

112

181

114

яма

уже возбраняется им таковой рубить и обращать их в поляны, и что сии луга и поля быв наконец

обращены в число оброчных статей отдаются с 1824 г. в аренду” (НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195,

арк. 16).

963

“На удовлетворение всех следующих от крестьян платежей казне, двору и своих нужд продавали они

хмель, за сим скот и грибы, да сверх того нередко по ассигновкам брали из лесов валежник, отвозили

или сплавливали его в Гродно и продавали. Прошедших лет когда цены на все были высокие, они без

нужды удовлетворяли свои денежные расходы и платежи. Но сии средства год от году уменьшаются,

цены на хмель и скот неимоверно унизились. По чему крестьяне затрудняясь в платежах, терпят

ежегодно екзекуции за сельский магазин, за штрафы лесные, за луга, государственные подати, оброк и

прочие повинности к избежанию коей некоторые продают последний скот и одежду, закладывают один

другому участки земель” (НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк. 17).

964

“в особенности весною пропитываются огородными овощами, а деревня Мотыли разными травами”

(НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк. 17).

965

“Отмежевание лугов к имениям помещика Валицкого и княгини Четвертинской, отдача таковых же

третьяковых в аренду, без коих они не могут содержать достаточно скота. Равномерная отдача в аренду

третьяковых пахотных полей, чем возвысились на оные цены, притеснение лесным управлением,

состоящее в воспрещении пастбищ по лесам, в взыскании за борти высшей как прежде оплаты, в

воспрещении продажи леса из зарослей на их уволоках, в неотпуске на обувь лык, унижение цен на

хмель и прочие продукты” (НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк. 19–19 адг.).

282

зьвест

182

123

125

Крыніцы: НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк. 22–23 адв.

Як вынікае з табл. 1, інвэнтары 1803 г. і 1815 г. фіксуюць пагаршэньне

становішча берштаўцаў у параўнаньні з 1798 г. І толькі ў 1826 г. назіраецца

пэўная тэндэнцыя да паляпшэньня. Можна сьцьвярджаць, што далучэньне да

Расійскай імпэрыі пагоршыла гаспадарчае становішча берштаўцаў. Чыноўнікі

прычыну гэтае зьмены бачылі ў каньюнктуры рынку, сяляне — ва ўзмацненьні

ціску і зьяўленьні новых абмежаваньняў з боку адміністрацыі. Сапраўды,

інтарэсы дзяржавы і сялянаў разыходзіліся. Дзяржава атрымоўвала галоўны

даход ад продажу лесу, які сяляне расчышчалі, адчуваючы недахоп зямлі.

Зрэшты, мясцовыя сяляне маглі б жыць і з продажу лесу, але тут зноў жа

выступалі ў якасьці канкурэнтаў дзяржавы. Для ўладаў ідэальнай сытуацыяй

было перасяленьне большасьці мясцовых жыхароў куды-небудзь у іншае

месца, але для гэтага яны таксама ня мелі сродкаў. Цікава, што хоць сяляне і

жылі ў пушчы, іхныя хаты й гаспадарчыя пабудовы, паводле сьведчаньняў

дзяржаўных чыноўнікаў, былі вельмі старыя, збуцьвелыя

966

. На сялянскую

хату выдавалася 50–60 бярвёнаў даўжынёй 3 сажні (1 сажань — 2,134 м), 12

крокваў і ад 60 да 100 латаў на дах. Такім чынам, пушчанскія жыхары жылі ў

даволі маленькіх цесных хатках.

У 1839 г. у Расійскай імпэрыі пачалася рэформа казённая вёскі,

ініцыяванай міністрам дзяржаўных маёмасьцяў графам П.Д.Кісялёвым. Гэты

граф меў аўтарытэт лібэральнага рэфарматара ў кіраўнічых колах імпэрыі. Зь

яго падачы ў сьнежні 1839 г. былі выдадзены царскія ўказы, якія вызначалі

парадак рэалізацыі рэформы на беларускіх і летувіскіх землях. Згодна зь імі

спэцыяльныя люстрацыйныя ўстановы складалі інвэнтары казённых маёнткаў

дзеля спарадкаваньня сялянскіх павіннасьцяў і землекарыстаньня. Паводле

рэформы сяляне мусілі паступова пераходзіць з паншчыны на грашовы чынш

і арганізоўваць мясцовае самакіраваньне. Аднак на практыцы яна

рэалізоўвалася даволі марудна. Як вынікае з новага гаспадарчага інвэнтару

1844 г., заўважных зьменаў у жыцьці пушчанскіх вёсак не адбылося

967

Згодна зь ім, насельніцтва Берштаў складала 718 душ, а сялянскіх дымоў

налічвалася 56

968

. Памяншэньне колькасьці дымоў можна патлумачыць тым,

што некалькі сялянскіх сем’яў ядналіся для сумеснага выкананьня

павіннасьцяў. Апрача таго, у вёсцы было шэсьць бабылёў.

У землекарыстаньні сялян істотных зьменаў параўнальна з папярэднімі

інвэнтарамі не адбылося. Па-ранейшаму берштаўцам належала 21 валока

сядзібнай і прыёмнай зямлі. Прыёмныя ўчасткі апрацоўвалі 37 гаспадароў.

Калі ж улічваць рост насельніцтва, то ў разьліку на рэвіскую душу назіралася

даволі істотнае скарачэньне зямельных надзелаў.

У 1844 г. забесьпячэньне берштаўцаў свойскай жывёлай у параўнаньні з

папярэднімі інвэнтарамі выглядае лепш: 31 конь, 151 вол, 81 карова, 50

цялушак, 149 авечак, 110 сьвіней. Самым багатым гаспадаром у вёсцы быў

966

НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк. 40.

967

НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 51. [Інвэнтар маёнтку Гарадзенскага дзяржаўнага лясьніцтва за

1844 г.]

968

НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 51, арк. 81–82.

283

Сьцяпан Будзька: 2 кані, 4 валы, 4 цяляты, 15 авечак, 6 сьвіньняў, 6 калодаў

пчол. Праўда, у яго была і самая вялікая ў вёсцы сям’я — 19 асобаў. Аднак

проці іншых пушчанскіх вёсак берштаўцы жылі бядней.

У 1844 г. грашовыя павіннасьці сялянаў паказаныя ўжо ня ў злотых, а ў

расійскіх рублях. Паводле гэтага інвэнтару, жыхары Берштаў плацілі ў год

29,1 руб. чыншу і 78,6 руб. падарожчыны. Параўнальна з дадзенымі

папярэдніх інвэнтароў, калі ўлічыць курс расійскага рубля да злотага, дык

істотных зьменаў не адбылося. Напрыклад, гаспадар Сьцяпан Будзька плаціў

1 руб. 30 кап. падатку, Блажэй Ханевіч — 1 руб. 37,5 капеек. Іншыя вяскоўцы

плацілі крыху меней. У студзені 1845 г. чвэрць жыта ў Гарадзенскім павеце

каштавала блізу 3 руб. срэбрам, а ў чэрвені — каля 6 руб. У інвэнтары ня быў

пазначаны памер зямяншчыны, але можна меркаваць, што і тут істотных

зьменаў не адбылося. Берштаўцы былі абавязаныя адпрацаваць на карысьць

фальварка 168 дзён паншчыны (ці заплаціць замест яе зямяншчыну), таксама

672 дні гвалтаў і гэтулькі ж шарваркаў.

У 1850 г. у рэчышчы рэалізацыі кісялёўскай рэформы сяляне Гарадзенскага

лясьніцтва былі пераведзеныя з гаспадарчага становішча ці паншчыны на

абавязковы чынш, адказнасьць за збор і выплату якога ўскладвалася ўжо не

на арандатара, а на самую сялянскую грамаду. З гэтай нагоды люстратар,

нейкі Шумовіч, склаў часовы аброчны інвэнтар маёнтку Бершты. У склад

гэтага маёнтку і аднайменнай сялянскай грамады ўвайшлі наступныя вёскі:

Бершты, Глушнева, Дудкі, Замасьцяны, Зубрава, Кабялі, Краснае, Матылі,

Навасёлкі, Новая Руда, Пілаўня, Танявічы, Стаўраўцы, Сухары, Шчанец,

Якубавічы. Станоўчыя і адмоўныя бакі гаспадаркі пушчанскіх вёсак

ацэньваліся так: “Выгоды маёнтку — у вялікай колькасьці лесу і блізкім

разьмяшчэньні яго; недахопы — дрэнная глеба і раскіданасьць дробных

участкаў ворыва па лясох; шмат яго з прычыны неўрадлівасьці змушаны

пакідаць на папар, гэта датычыць і зямлі ляснога ведамства, якую

апрацоўваюць за асобны чынш”

969

. Якасьць зямлі й спосаб яе апрацоўкі ў

інвэнтары апісваліся наступным чынам: “Палі падзяляюць паводле якасьці:

пустыя, пяшчаныя на восем зьменаў, іншыя на тры зьмены; апрацоўваюць іх

звычайнай сахою (у якую запрагаюць валоў), а таксама драўлянаю бараною

(на аднаго каня), якой, аднак, на пустой пяшчанай зямлі не карыстаюцца;

сеюць пераважна жыта і грэчку, а на лепшых землях — авёс”

970

. Ня вельмі

станоўча характарызаваў складальнік інвэнтару самых сялян: “Найбольшыя

заганы сялянаў — нядбаласьць і лянота”

971

. Для лепшага ўладкаваньня

маёнтку і аховы лясоў ад высечкі й расчыстак ён прапанаваў “расчышчаныя

969

“Выгоды имения составляют большое количество леса и близкое разстояние оного — к неудобствам

следует отнести худую почву земли и отдаленность таковой в мелких участках по лесам состоящих,

которых по неплодородию своему обделывают перелогами большое пространство, а в том числе и лесного

ведомства за особо платимый оброк” (НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 52, арк. 2 адг.).

970

“Поля разделяются по качеству, тощия, песчаныя, на восем смен, прочия на три смены,

обрабатываются обыкновенною сохою — с упряжью волов и деревянною бороною в одну лошадь,

которой однакож на тощей песчаной земле не употребляют — засеваются предпочтительно ржою и

гречихою — а на лучших землях овсом” (НГАБ у Гродне, ф. 1143, воп. 1, спр. 52, арк. 2).

971

“Замечательнейшие пороки крестьян суть бесьпечность и леность” (НГАБ у Гродне, ф. 1143, воп. 1,

спр. 52, арк. 2 адг.).

284

паляны пакінуць, каб зарасталі лесам, прывёўшы вёскі, наколькі магчыма, да

адных аднаселяў”

972

Паводле дадзеных інвэнтару 1850 г., насельніцтва Берштаў дасягнула ліку

779 асобаў, зь іх 369 мужчын і 410 жанчын

973

. Пры гэтым працаздольных

сялянаў налічвалася 387 чалавек, а непрацаздольных (дзяцей, старых і калек)

— 392. Колькасьць сялянскіх двароў у вёсцы дасягнула 76, у іх ліку 56 цяглых,

13 паўцяглых і 7 агародных. Апрача таго, у інвэнтары паказаныя бабыль

Раман Лебядзевіч і бабылка Ева Воўк, якія ня мелі ні хатаў, ні якой іншай

маёмасьці. У агароднікаў Максіма Гардзея, Паўла Паўлюкевіча і ўдавы Евы

Язэпчык былі толькі хаты без гаспадарчых пабудоваў і маёмасьці. Усе

агароднікі ня мелі рабочай жывёлы — коней і валоў (толькі ў Паўла Шведа быў

адзін вол), а таму яны не маглі абрабляць зямельныя надзелы.

Інвэнтар асобна вылучаў так званых “староньніх людзей”. Да гэтае

катэгорыі ў Берштах належалі адстаўныя салдаты Крыштоп Аверка, Міхал

Язэпчык і Іван Паўлюкевіч, “салдатка” Алена Ількевіч, рэкруткі Марыя

Валентукевіч, Крысьціна Мышкевіч, Ганна Ханевіч, удава Крысьціна Гіль,

шынкарка аднадворка Ганна Круповіч (да аднадворцаў належала дробная

шляхта, якая ня здолела даказаць сваіх шляхоцкіх правоў) з Васілішак. Яны не

плацілі падаткаў, а таму й былі пададзеныя асобным сьпісам.

Паводле часовага аброчнага інвэнтару 1850 г., у карыстаньні сялянаў вёскі

Бершты знаходзілася 53,5 дзес. сядзібнай зямлі, 2390,5 ворыва, 216,7 дзес.

сенажацяў

974

. Рэзкае павелічэньне плошчы сялянскіх надзелаў адбылося за

кошт замацаваньня за сялянамі засьцянковых земляў — шматлікіх лясных

палянаў. Прычым, як можна меркаваць з матэрыялаў інвэнтару, дакладны іх

падзел паміж сялянамі яшчэ ня быў праведзены. Інвэнтар зафіксаваў

далейшае паляпшэньне забесьпячэньня берштаўскіх гаспадарак свойскай

жывёлай. Паводле яго дадзеных, сяляне мелі ў сваім карыстаньні: 37 коней,

163 валы, 131 карову й цялушку, 383 галавы дробнай жывёлы (авечкі й

сьвіньні) (Табл. 2–3). Самым багатым гаспадаром у вёсцы заставаўся Сьцяпан

Будзька, сям’я якога трымала 2 коней, 6 валоў, 7 кароў і цялушак і 16 галоў

дробнай жывёлы. Сяляне невялікіх навакольных вёсак жылі багацей за

берштаўцаў. Напрыклад, стралец з суседняй вёскі Зубрава Юрай Мілінкевіч,

сям’я якога складалася з 11 асобаў, меў хату і 7 гаспадарчых пабудоваў,

утрымліваў 2 коней, 3 валоў, 6 кароў і цялят, 14 галоў дробнай жывёлы.

Паводле інвэнтару, у Берштах налічваліся 83 хаты і 153 пабудовы

гаспадарчага прызначэньня. Такім чынам, у сярэднім на двор прыпадала

адна хата і тры гаспадарчыя пабудовы. Дзьве сям’і кутнікаў у Берштах ня мелі

ўласных хатаў, а яшчэ тры сям’і апрача хаты ня мелі ніякіх гаспадарчых

пабудоваў. Можна меркаваць, што блізу таго часу сяляне зь Берштаў

пачынаюць рабіць у сваіх хатах печы з комінамі. Як сьведчыць архіўны

дакумэнт, у верасьні 1863 г. у берштаўца Франца Будзькі ад іскраў з коміну

адбыўся пажар, ад якога ў гэтага гаспадара, а таксама яго суседзяў —

Лаўрэна Ханевіча і Юр’я Токця згарэлі хаты й амбары, у Хрыстафора Вераб’я

— хата, а ў Хрыстафора Русілкі — амбар. Паводле падлікаў дзяржаўных

972

“расчищенные поляны среди лесов оставить под зарощение леса приведя во сколько возможность

позволит деревни до одних обрубов” (НГАБ у Гродне, ф. 1143, воп. 1, спр. 52, арк. 7 адг.).

973

НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 52, арк. 8–33. [Інвэнтар маёнтку Гарадзенскага дзяржаўнага

лясьніцтва за 1844 г.].

974

НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 52, арк. 8–33.

285

чыноўнікаў, агульная сума стратаў склала 1012 руб. Палата дзяржаўных

маёмасьцяў выдала пацярпелым 290 руб. наяўнымі, а таксама па 20 бярвёнаў

і 15 жэрдак на будоўлю. Каб памагчы пагарэльцам, быў прызначаны

шарварак: усе вяскоўцы разам паставілі ім новыя хаты і гаспадарчыя

пабудовы

975

. У студзені таго ж 1863 г. з невядомай прычыны адбыўся таксама

пажар у селяніна вёскі Зубрава Якуба Сакалоўскага, пад час якога згарэў хлеў

разам з жывёлай. Страты склалі 20 руб., а палата выплаціла пагарэльцу 8

рублёў

976

. Праўда, неўзабаве сям’я Сакалоўскага была высланая ў Сібір за

дапамогу паўстанцам.

Інвэнтар 1850 г. зьмяшчаў апісаньне фальварку. Жылы “эканамічны” дом з

брусовага сасновага дрэва памерамі 4×3 сажні, ці 8,5×6,4 м (1 сажань роўны

213,36 см) меў дах з дранкі, тры пакоі, кухню, кладоўку, сені, простую

галяндзкую печ, пяць акаваных росчынкавых вокнаў, шэсьць дзьвярэй,

падлогу з дошак. Паводле складальніка інвэнтару, гэты дом быў узьведзены 15

гадоў назад і каштаваў каля 60 руб. Берштаўская карчма ў інвэнтары 1850 г.

апісаная так: “Карчма з хваёвага дрэва, шырынёй 1

, а даўжынёй 4 сажні

(2,8×8,5 м), дах з дранкі, у ёй хата, кладоўка, вокнаў — 4, дзьвярэй

акаваных — 2, печ простая каменная — патрабуе рамонту”. Да карчмы была

прыбудаваная вазоўня даўжынёй 5 і шырынёй 4 сажні (10,7×8,5 м). Паводле

інвэнтару, будынак карчмы быў узьведзены 20 гадоў назад і ацэньваўся ў 60

руб.

Пад час пераводу ў 1850 г. маёнтку Бершты з гаспадарчага кіраваньня на

чынш апошні быў пачаткова вызначаны ў памеры 1673,8 руб. Жыхары вёскі

Бершты мусілі плаціць за зямлю 430,35 руб., ці 7,7 руб. з двара. Сума чыншу

ці аброку (паводле афіцыйнай тэрміналёгіі) вылічвалася на аснове меркаваных

прыбыткаў, якія павінны былі прынесьці аддадзеныя ў карыстаньне сялянам

землі. Напрыклад, дзесяціна ворыўнай “сярэдняй” зямлі, паводле падлікаў

дзяржаўных чыноўнікаў, давала ў Берштах ўраджай азімага жыта 2 чвэрці 5

чацьверыкоў. Сярэдні кошт чвэрці жыта для вёскі быў вызначаны ў памеры 2

рублёў. Такім чынам, прыбытак зь дзесяціны азімага жыта складаў 5,25 руб.,

яравога — 3,34 руб., а за тры гады пры трохпольнай сыстэме — 9 руб.18 кап.

У выніку гадавы даход з такой зямлі атрымліваўся ў памеры 3 руб. 6 кап., а

падатак дзяржаве — 1 руб. 2 кап, або траціна прыбытку. Па такой самай

сыстэме разьлічваўся падатак з астатніх земляў — сядзібных, пераложных,

сенажацяў і выганаў. Але звычайна гэтыя разьлікі моцна перавышалі

рэальныя даходы сялян з сваіх надзелаў, што перадвызначала ў будучым

хранічныя недаборы падаткаў. Памылковасьць гэтай мэтодыкі была яшчэ і ў

тым, што берштаўцы ня толькі не прадавалі свайго хлебу, а часта нават

вымушаныя былі дакупляць яго ў суседніх збожжавых вёсках. Грошы на

выплату падаткаў яны зараблялі ў пушчы, але як падлічыць іхныя прыбыткі зь

лясных промыслаў, улады ня ведалі.

Усяго ж агульны даход ад казённага маёнтку Бершты, паводле разьлікаў

люстратараў за 1850 г., мусіў складаць у год 2 950,43 руб. Другім па

значнасьці артыкулам пасьля пазямельнага аброку быў даход ад корчмаў —

784,5 руб. Гэты даход атрымоўваўся паводле наступнага разьліку — 3 руб. з

поўнага зямельнага надзелу і 2 руб. з палавіннага. Чысты даход ад

975

НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 52, арк. 8–33.

976

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 4, спр. 21.

286

берштаўскай карчмы павінен быў складаць 202,5 руб. у год. Пры карчме

знаходзіліся вінакурня (бровар) (6×2,3 сажня) і хатка вінакура (2,7×2,25

сажня). Гэтыя будынкі амаль збуцьвелі, і іх ўжо трэба было зносіць.

Натуральна, што гарэлку там ўжо не рабілі. Спарахнелая вінакурня, як нам

здаецца, была яскравым помнікам глупства ўладаў, якія спрабавалі рабіць

стаўку на разьвіцьцё збожжавай гаспадаркі ў пушчы (праз паўтара

стагодзьдзя тое самае ў Берштах робіць ужо савецкая ўлада). Дзеля таго каб

такі бровар працаваў, збожжа ў Бершты трэба было завозіць. Выходзіла, што

таньней прывозіць ужо гатовую гарэлку.

Апрача карчмы, у цэнтры Берштаў знаходзіўся яшчэ шынок памерам 2×2

сажня (4,3×4,3 м), накрыты дахоўкай. У ім былі хата, каморка, хлебная печ, 3

акны і 2 дзьвярэй. Гэты шынок ужо быў ў вельмі кепскім стане, і яго варта

было зьнесьці. А побач стаяў яшчэ адзін стары шынок такога ж памеру, які

таксама ўжо амаль разваліўся. Маленькія памеры гэтых будынін трохі

зьдзіўляюць.

Яшчэ адным даходным артыкулам была рыбныя ловы, якая мусіла

прыносіць у год 265 руб.

З агульнага даходу вылічваўся вінны падатак па 58 капеек з рэвіскае душы

— 600 руб., і грамадзкі збор па 50 кап. з душы — 518 руб. Чысты прыбытак

арандатара маёнтку ў такім выпадку склаў бы 1832 руб. Але на практыцы ўсё,

напэўна, выглядала значна горш. Таму й лічбы падаткаабкладаньня былі

неўзабаве перагледжаныя. Інвэнтар 1850 г. для нас ёсьць апошнім

дакумэнтам, які ўтрымлівае досыць падрабязныя зьвесткі пра гаспадарчае

жыцьцё берштаўцаў. Сялянскае самакіраваньне складаньнем падобнага роду

статыстыкі не займалася, або такія матэрыялы проста не захаваліся.

Табліца 2

Забясьпечанасьць жыхароў вёскі Бершты свойскай жывёлай у 1803–

1850 гг.

Год Коні Валы Каровы

Цяляты

Авечкі Сьвіньні

Вульлі

1803 12 116 54 24 24 59 58

1815 14 114 52 55 37 81 няма

зьвестак

1826 29 123 77 15 49 125 98

1844 31 151 81 50 149 110 8

1850 37 163 131 383 6

Крыніцы: НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195; НГАБ у Горадні, ф. 1143,

воп. 1, спр. 51, 52.

Табліца 3

Забясьпечанасьць жыхароў вёскі Бершты свойскай жывёлай у 1803–

1844 гг. у разьліку на душу насельніцтва

Год Каровы

Цяляты

Авечкі Сьвіньні

1803 0,15 0,07 0,07 0,17

1815 0,15 0,16 0,1 0,23

1844 0,11 0,06 0,2 0,15

Крыніцы: НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 50, 51, 84.

У кастрычніку 1850 г. быў таксама праведзены рэвіскі перапіс

насельніцтва (ІХ рэвізія). Паводле яго дадзеных, у Берштах налічвалася 813

287

жыхароў, у тым ліку 377 мужчын і 426 жанчын, а таксама 74 сялянскія двары

і 6 бабылёў

977

. Папярэдні рэвіскі перапіс быў праведзены ў 1834 г. Тады ў

вёсцы налічвалася 291 душа мужчынскага роду. За 16 гадоў рост склаў 30 %.

За гэты час 76 асобаў мужчынскага роду памерлі, 24 былі ўзятыя ў рэкруты,

адзін перасяліўся ў іншую вёску і адзін кудысьці зьбег. Такім чынам, страты

склалі 102 асобы мужчынскага роду. Нарадзілася ж за гэтыя гады 188

хлопчыкаў. У параўнаньні з 1795 г. колькасьць мужчын у Берштах вырасла на

56 %. Самай вялікай у Берштах была сям’я Дамініка Ількевіча — 18 душ. У

сям’і Івана Даніловіча налічвалася 17 душ. Пераважалі складаныя ці

пашыраныя сем’і, у якіх разам жылі жанатыя браты ці швагры. Такіх сем’яў

было 55 (68,75 %). У трох дварах жылі адразу чатыры сямейныя пары, у 15 —

тры, у 37 — дзьве пары. Малых, ці нуклеарных, сем’яў (складаліся з шлюбнай

пары ды іх дзяцей) налічвалася ўсяго 4 (5 %). Таксама было 13 пашыраных

сем’яў, дзе разам з адной сямейнай парай жылі сваякі — бацькі, нежанатыя

браты, сёстры ці пляменьнікі. Няпоўных сем’яў, дзе адсутнічалі сямейныя

пары, налічвалася 8, сярод іх 5 бабыльскіх. Напрыклад, пасьля сьмерці

гаспадара Мікалая Ількевіча яго жонка Марыя засталася адна з трыма

дзецьмі. Разам з Мацеем Хвілонам жыў “полудомник” Іван Арлоўскі, які ўзяў

удаву Крысьціну Русілкаву з дачкой. Адзін з бабылёў — Фадзей Будзька —

акрэсьлены як сьляпы пры царкве. Да ліку бабыльскіх належала і сям’я 73-

гадовай Марыяны Шаставіцкай. Зь ёй жыла дачка Петранэля і ўнучка,

пазашлюбная Лізавета. Усяго пазашлюбных дзяцей у вёсцы налічваліся тры

дзяўчынкі ды адзін хлопчык.

Склад звычайнай сялянскай сям’і перадвызначаўся гаспадарчымі

патрабаваньнямі. Больш устойлівымі й трывалымі зьяўляліся гаспадаркі, дзе

было ня менш, чым два дарослыя працаздольныя мужчыны (цалкам

працаздольнымі лічыліся мужчыны ад 18 да 55 гадоў). У Берштах у 2 сем’ях

налічвалася па пяць працаздольных мужчын, у 8 — па чатыры, у 21 — па тры,

у 30 — па два мужчыны. Толькі ў 14 сем’ях (17,5 %), прычым 3 зь іх

бабыльскія, быў усяго адзін паўнавартасны работнік. І ў чатырох сем’ях, зь іх

тры бабыльскія, зусім не было працаздольных мужчын.

Як вынікае з архіўных матэрыялаў, сяляне Гарадзенскага лясьніцтва былі

пераведзеныя з гаспадарчага становішча на аброчнае 12 красавіка 1850 г. У

1851 г. жыхары ўсіх вёсак Берштаўскага маёнтку заплацілі ў дзяржаўную

скарбонку 1265 руб. Гаспадары выплочвалі па 7 руб. 25 кап., а агароднікі і

бабылі — па 2 руб. серабром. Апрача таго, сяляне яшчэ плацілі дзяржаве

падушны падатак. Паводле акладнога ліста палаты дзяржаўных маёмасьцяў

насельніцтва казённага маёнтку Бершты разам з лясной вартай складала тады

1768 мужчынскіх душ. Падушны падатак складаў 1 руб. 12,5 кап., або 1988

руб. зь вёскі.

Недабор падаткаў быў зьявай вельмі распаўсюджанай. Ужо пры пераходзе

на аброк у 1850 г., як вынікае з дадзеных Гарадзенскай казённай палаты,

недабор дзяржаўных падаткаў складаў па Берштаўскім маёнтку 5629,5 руб., а

агульных земскіх павіннасьцяў — 2005 руб. Прычым, дзяржаўная

адміністрацыя часам увогуле сьпісвала гэтыя недаборы з прычыны

немагчымасьці іх спагнаць.

977

НГАБ у Горадні, ф. 27, воп. 2, спр. 72. [Матэрыялы рэвіскага перапісу вёсак Гарадзенскага лясьніцтва

за 1850 г.].

288

У 1852–1853 гг. чыноўнікі губэрнскай палаты дзяржаўных маёмасьцяў

правялі люстрацыю маёнтку Бершты

978

. Становішча мясцовых сялянаў

ацэньвалася імі як “ніжэйшае за сярэдняе”. Галоўныя недахопы маёнтку, на іх

думку, наступныя: неўрадлівасьць земляў, пашкоджаньне агародаў і лепшых

палеткаў перавейнымі пяскамі, аддаленасьць ад рынкаў збыту (ад губэрнскае

Горадні і ад ракі Нёман). Галоўная ж выгода была ў багацьці лясоў і лугоў.

Чыноўнікі люстрацыйнай камісіі прапанавалі “для ўраўняльнага надзяленьня

сялянаў” стварыць на сялянскіх землях 236 поўных і 109 палавінных надзелаў.

Поўны надзел мог складаць ад 9 да 40 дзес. ворыва залежна ад якасьці зямлі і

5 дзес. сенажаці, а палавінны — удвая меней. Таксама палічылі патрэбным

узараць землі на ўскрайках лесу, дзе знаходзіліся сялянскія сядзібы, сенажаці

й выганы. Усяго ж, паводле вынікаў люстрацыі, у маёнтку Бершты

налічвалася 11 462 дзес. прыдатнай для земляробства зямлі. Нязручная для

апрацоўкі зямля складала 1074 дзес., лес і зарасьнікі — 10 758 дзес. Уся зямля

маёнтку, у нейкай ступені прыдатная для гаспадараньня, дасягала 24 015

дзес. Апрача таго, у матэрыялах люстрацыі згадваюцца зусім непрыдатныя

для земляробства землі: азёры — 721 дзес., перавейныя пяскі — 350,5 дзес.,

балоты — 224,6 дзес., рэкі — 140,3 дзес., сухі бор — 41,5 дзес., яры ды яміны

— 4,7 дзес. З дакумэнта таксама вынікае, што праз абшар маёнтка ўжо

пралягла тэлеграфная лінія, якая займала 0,27 дзес. Пастановай

люстрацыйнай камісіі, у карыстаньне сялянаў дадаткова перададзена 3020

дзес. зямлі, што амаль напалову павялічвала іх зямельныя надзелы. Але, як

можна меркаваць, гэтыя землі сяляне дэ факта апрацоўвалі і раней, а калі не

апрацоўвалі, дык значыцца вартасьць іх была надзвычай нізкая.

Грашовыя павіннасьці сялян маёнтку Бершты новы інвэнтар 1853 г.

вызначаў наступным чынам: за сядзібныя землі — 223 руб., за ворыва і

сенажаці — 1212 руб., за землі, якія патрабуюць паляпшэньня — 129 руб., за

пашу — 25 руб. Агульная сума склала 1591 руб. На 28 безьзямельных

агароднікаў і бабылёў быў накладзены асабісты аброк па 1 руб. 50 кап., што ў

суме давала 51 руб. Разам атрымоўвалася 1642 руб. На сялянскую гаспадарку

па маёнтку выходзіў сярэдні аброк 5 руб. 77 кап., а на адну мужчынскую

рэвіскую душу — 1 руб. 4 кап. Звыш таго, кожны сялянскі двор мусіў

адпрацаваць за год шэсьць будаўнічых дзён на грамадзкія патрэбы і ссыпаць

у запасны хлебны магазын пэўны аб’ём яравога й азімага зерня.

Паводле падлікаў люстратараў, агульны прыбытак ад Берштаўскага

маёнтку мусіў складаць 2709 руб.: ад сялянскіх земляў — 1656 руб., ад

рыбных ловаў — 174 руб., ад корчмаў і шынкоў — 797,4 руб., ад сялянскіх

рудняў — 30,8 руб., ад асабістага аброку бабылёў і агароднікаў — 51 руб.

Пасьля вылічэньня грамадзкага збору (788 руб.) чысты прыбытак павінен быў

дасягнуць 1921 руб. Грунтуючыся на такіх падліках, агульны рынкавы кошт

маёнтку быў вызначаны сумай 54 185 руб., ці 34,4 руб. за рэвіскую сялянскую

душу. Але, як нам здаецца, падлікі гэтыя былі занадта аптымістычныя, а

прыбыткі — завышаныя.

Па выніках рэвізіі 1853 г. люстратар прапанаваў такія захады для

паляпшэньня гаспадарчага стану казённага маёнтку Бершты: 1) перабудаваць

корчмы і шынкі, зьнесьці млын (які й так не выкарыстоўваўся); 2) аднавіць

978

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 856. [Матэрыялы люстрацыі дзяржаўнага маентку Бершты за

1852–1853 гг.].

289

рудню ў Новай Рудзе (гэтая ідэя была бессэнсоўная, бо прадукцыя сялянскіх

рудняў ўжо не магла канкураваць з жалезнымі вырабамі прамысловай

вытворчасьці; 3) узьвесьці новы будынак сельскай управы; 4) зьнесьці

большасьць былых фальварковых пабудоваў (ужо зусім спарахнелых); 5) дзеля

лепшага ўладкаваньня вёсак прызначыць новае разьмяшчэньне сялянскіх

сядзібаў і паступова ўзводзіць жылыя і гаспадарчыя пабудовы згодна з

адмыслова складзеным плянам і прыгаворам сялянаў; 6) засадзіць вярбой

сыпкія перавейныя пяскі; 7) скласьці праект абмену цераспалосных земляў з

суседнімі землеўладальнікамі; 8) выселіць сялян з маланаселеных вёсак.

Люстратар аптымістычна дакладваў губэрнскаму кіраўніцтву, што пасьля

праведзенай ім працы сяляне маёнтку Бершты дадаткова атрымалі 3020 дзес.

зямлі, а чысты прыбытак казны павінен павялічыцца на 788 руб., ці

прыблізна на 40 %. Што гэта ўсё насамрэч азначала для мясцовых сялянаў?

Так, паводле інвэнтару 1815 г., іхныя павіннасьці ацэньваліся ў 1921,2 руб.

Але гатоўкай (наяўнымі грашыма) яны плацілі толькі 837,5 руб. (43,6 %), а

астатняя частка сумы прыпадала на паншчыну, гвалты й аблавы. Цяглы дзень

паншчыны ацэньваўся амаль у 5 капеек, а паўцяглы — трохі больш за 3

капейкі. Цяпер жа берштаўцы і жыхары іншых пушчанскіх вёсак на

паншчыну не хадзілі, але затое значна болей плацілі “жывымі” грашыма,

зарабіць якія было вельмі няпроста. Напрыклад, калі сярэдні пазямельны

падатак на сялянскі двор складаў 6 руб., то гэта было супастаўна з коштам 3

чвэрцяў жыта (нагадаем, што чвэрць жыта каштавала тады мінімум 2 руб.).

Акрамя ж пазямельнага, вяскоўцам трэба было плаціць дзяржаве яшчэ й

падушны падатак. І ўсё ж, калі параўнаем становішча берштаўцаў з пачаткам

ХІХ ст., дык і тады гаспадар, які не жадаў ісьці на паншчыну, мусіў плаціць

прыблізна гэтулькі ж падаткаў у пераліку на асноўныя, неабходныя для

жыцьця тавары. Але цяпер выбару ў сялянаў ужо не было.

Прыбытковыя аброчныя артыкулы маёнтку Бершты па-ранейшаму

аддаваліся ў арэнду. Так, шляхціч Сакольскага павету нехта Імбра арандаваў

за 85 руб. у год былыя фальварковыя землі (да 1856 г.), 17 корчмаў за 462 руб.

(да 1855 г.), рыбныя ловы за 265 руб. (да 1857 г.), млын за 10 руб. (у вёсцы

Новая Руда), жалезны завод за 7,5 руб. (таксама ў Новай Рудзе). За гэтымі

лічбамі хаваліся нейкія хітрыя камбінацыі, бо ні млын, ні так званы жалезны

завод насамрэч не працавалі. Так, у лістападзе 1857 г. сяляне вёскі Новая Руда

пісалі кіраўніку палаты дзяржаўных маёмасьцяў Кажэўнікаву, што ў іхнай

вёсцы знаходзіўся кавальскі завод на рацэ, да якога належала 9 валокаў

ворыўнай зямлі. За гэта сяляне выплочвалі ў казну 64,5 руб. серабром арэнды.

Цяпер жа кузьня разбурылася, а каб аднавіць яе, трэба 500 руб. Сяляне

адзначылі, што тут ўжо 5 гадоў не працуюць, і прасілі вызваліць іх ад аброку

за кузьню, што ўрэшце й было зроблена

979

Важнай крыніцай прыбыткаў ад маёнтку Бершты заставаліся рыбныя

ловы. Усяго тут налічвалася 20 азёраў, якія, паводле люстрацыі, былі

падзеленыя на тры групы. Да першай належалі “сярэднія” паводле рыбнага

багацьця азёры: Груды, Дзерванішкі, Карп, Зубраўка, Ант, Сасновае. Да

другой — “маларыбныя азёры”: Берштаўскае, Доўгае, Шчука, Сарога,

Суботнае, Гнілец. На азёрах трэцяй групы — Акліва, Ячменка, Акунёвае,

979

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 856, арк. 73.

290

Чорнае, Безыменнае, Круглае, Матора й Дуб рыбалоўства не вялося ўвогуле

980

Ад студзеня 1857 г. рыбныя ловы былі перададзеныя ва ўласнасьць сялянам.

Але ў жніўні 1858 г. берштаўскае сельскае кіраваньне скардзілася губэрнскім

уладам, што паловаю азёр Матора й Карп карыстаюцца габрай Бэрка і ксёндз

навадворскага касьцёлу Райцэвіч, тым часам як падатак за гэтыя азёры

плоцяць сяляне

981

. Напэўна, розныя аброчныя артыкулы перадаваліся

афіцыйным арандатарам у карыстаньне трэцім асобам, якія нейкім шляхам,

хутчэй за ўсё незаконным, атрымоўвалі прыбыткі. Калі арандатараў-

шляхцічаў зьмяніла сялянскае самакіраваньне, яно пайшло дзейнічаць тым жа

шляхам. Дарэчы, той самы Імбра быў арандатарам маёнтку Бершты і да яго

поўнага пераводу на чынш у 1850 г. Тады ён плаціў дзяржаве за арэнду 1315

руб. у год.

Люстрацыя 1853 г. стварала досыць аптымістычны прагноз гаспадарчага

разьвіцьця маёнтку Бершты. Але наступныя гады абярнуліся для жыхароў

пушчы сапраўднай катастрофай. Яскравай праявай гэтага стала істотнае

скарачэньне насельніцтва. Рэвіскі перапіс 1858 г. зафіксаваў у Берштаўскай

сельскай грамадзе ўсяго 2497 чалавек, зь іх 1187 мужчын і 1310 жанчын. У

параўнаньні з дадзенымі рэвізіі 1850 г. колькасьць насельніцтва зьменшылася

на 705 чалавек, або на 22 %. Пагалоўе рабочай жывёлы скарацілася за гэты

час з 832 да 707, буйной рагатай жывёлы — з 734 да 660, дробнай жывёлы —

з 1620 да 772

982

Адказ на пытаньне, што ж адбылося з пушчанскімі сялянамі, мы можам

знайсьці ў матэрыялах новай люстрацыі Берштаў за 1859–1869 гг.

983

Тут

прыведзены дадзеныя пра ўраджаі азімага жыта ў канцы 1840-х і ў 1850-х

гадох ХІХ ст. (табл. 4.). Яны сьведчаць пра катастрафічнае скарачэньне

пасяўных плошчаў і падзеньне ўраджайнасьці ў 1854–1855 гг. У 1848–1850 гг.

ураджайнасьць у Берштах складала сам-4, што была даволі тыповым

паказьнікам для тагачаснай Беларусі. Але з 1851 г. пачынаецца зьніжэньне. У

1855–1856 гг. ураджай складаў сам-1, а плошча пасеваў скарацілася больш як

удвая. Гэта значыць, што сяляне сабралі з палеткаў збожжа столькі ж, колькі і

пасеялі вясной.

Табліца 4

Збор азімага жыта ў вёсках Берштаўскай грамады ў 1847–1858 гг.

Год

Пасяўная

плошча, дзес.

Збор

чвэрці

Ураджай

насьць

1847

300

991

сам

1848

303

129

сам

1849

306

977

сам

1850

313

977

сам

1851

298

970

сам

1852

338

159

сам

1853

343

163

сам

1854

258

092

сам

980

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 2409, арк. 94.

981

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 856, арк. 100.

982

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 1218, арк. 6 адг. [Матэрыялы люстрацыі маёнтку Бершты за 1859–

1869 гг.].

983

НГАБ у Горадні, ф. 31, воп. 2, спр. 1218, арк. 6 адг.

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.