Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ

Подождите немного. Документ загружается.

271

Навадворскага й З абалоцкага лясьніцтваў

945

. Паводле гэтага дакумэнта,

бальшыня жыхароў Берштаўскай пушчы належала да катэгорыі сялянаў-

асочнікаў ці, як гаварылася ў дакумэнце, сядзела на асоцы. Гэта значыла, што

галоўным іх абавязкам была ахова лясных багацьцяў і дапамога каралю на

паляваньні — найперш яны высочвалі зьвера і заганялі яго на знатных

паляўнічых. Невялікую частку насельніцтва пушчы складалі цяглыя сяляне, якія

мусілі хадзіць у каралеўскі двор на працу і плаціць чынш. У Берштаўскай пушчы

налічвалася 15 лясных уступаў ці оступаў (некранутых чалавекам і багатых

зьверам участкаў пушчы): Вязовіца (Wiezowica), Лебядзінае (Łebedzino), Алесец

(Olesiec), Карэнік (Korzenik), Ольсаў Лес (Olszow Las), Зубрава (Zubrowo), Арлова

Гара (Orłowo gniazdo), Залескаў Стан (Zeleskow stan), Ардынішча (Ordiniscze),

Бабіна (Babie), Кашалі (Koszele), Старына (Starzyna), Ізьбішча (Jzbiszcze), Ямішча

(Jamiscze), Старынка (Starzynka). Асочнікі мусілі таксама пракладваць дарогі

паміж гэтымі ўступамі і захоўваць лясныя пераходы для зьвяроў з адных уступаў

у другія. Усяго ў Берштах тады налічвалася 34 “дымы” асочнікаў. Мы прыводзім

іх імёны й прозьвішчы: Мікалай Даніловіч (дзясятнік), Баўтрук Наўмовіч,

Станіслаў Стасевіч, Ждан Ласевіч, Пётра Ласевіч, Васіль Лагайновіч, Васіль

Мацяёвіч, Прох Астапковіч, Мікуць Ласевіч, Пракоп Паўлюковіч, Станіслаў

Ласевіч, Сьцяпан Касьцевіч, Конан Паўлюковіч, Мікалай Паўлюковіч, Яська

Стасюковіч, Міхалка Паўлюковіч, Якуб Наўмовіч, Мацей Ушкевіч, Шчасны

Шымковіч, Ждан Стасюковіч, Яська Наўмовіч, Конан Даніловіч, Барталамей

Ласевіч, Яська Амярковіч, Сымон Васілевіч, Яська Сянькевіч, Панас Барэйшыч,

Сымон Марковіч, Міхал Барэйшыч, Вайцех Юшкевіч, Васіль Юшкевіч, Крысь

Мікалаевіч, Якаў Федаровіч, Сава Алексяевіч.

Гэтыя асочнікі разам з 4 дымамі з суседняй вёскі Якубавічы мусілі ахоўваць

наступны лясны абшар: “...ад рэчкі Пашкоўкі, ракой Нявішай да вусьця ракі

Котры, а ад ракі Котры да Козяга Хрыбта, да Дубічаў, на Кашалі да ўрочышча

Вызногі, краем Вязовіцы да Буды пад Лебядзінае, да селішча Кабялёў, да ракі Руды

і Мустэйкі павінны пільнаваць”

946

. Кожнаму з асочнікаў давалі паўвалокі зямлі, а

дзясятніку Мікалаю Даніловічу — цэлую валоку. Як мы ўжо адзначалі, апрача

асочнікаў у Берштах жылі й цяглыя сяляне, якія павінны былі адпрацоўваць

паншчыну ў каралеўскім фальварку. На жаль, якраз той ліст дакумэнта, дзе

апісваліся цяглыя двары вёскі Бершты ды іх павіннасьці, не захаваўся.

У сярэдзіне XVII ст. Рэч Паспалітую ахапілі крывавыя і зьнішчальныя войны,

якія моцна закранулі й Гарадзеншчыну. Зноў жа нам нічога невядома, як

берштаўцы перажылі гэтае ліхалецьце. А на пачатку XVIIІ ст. выбухнула новая

вайна. Войскі швэдзкага караля Карла ХІІ і расійскага цара Пятра І нанесьлі

новыя шматлікія страты мясцоваму насельніцтву. Да нашага часу ў памяці

старэйшых жыхароў Берштаў захаваліся паданьні пра зьверствы, якія чынілі

швэдзкія салдаты.

Зьвесткі пра жыхароў вёскі зьмяшчаюцца ў гаспадарчым інвэнтары

Берштаўскага каралеўскага лясьніцтва за 1737 г. Паводле яго, у Берштах было

945

Ординация королевских пущ в лесничествах бывшего Великого княства Литовского, составленная по

инструкции короля Владислава 4 комиссарами Виленским каноником и королевским секретарём Петром

Далматом Исайковским и Упитским маршалком Христофором Белозором в 1641 г. Вильня, 1871.

946

У арыгінале дакумэнта: “Ci pomiemieni osocznicy ze wsi Berszt i Jakubowicz od Paszkowki rzeczki,

Niewiszą rzeką do ujscia Kotry rzeki, a od Kotry do Koziego Chrybta, do Dubiszcz, na Koszele do Weznohi

uroczyszcza, kraj WęŜowicy do Budy pod Lebedziny, do siedliska Kobielów, do Rudy rzeki i Mostejki rzeki

pilnować powinni”.

272

19 валокаў зямлі, зь якіх у карыстаньні сялян знаходзілася 14. Па паўвалоцы

зямлі належала двару і карчме, а больш за тры валокі ляжала ў пустцы

947

. З

дадзенае крыніцы таксама вынікае, што за жыхарамі вёскі ўжо замацаваліся

сучасныя прозьвішчы: Міхал Ількевіч, Ян Ількевіч, Аляксей Буцько, Гаўрыла

Каплыш, Павел Ганевіч Баярын, Юрка Бомбліс, Пётра Даніловіч, Стафан

Гардзей, Аляксей Шымкевіч, Гаўрыла Васілевіч, Юрка Васілевіч, Сымон

Васілевіч, Мікалай Павядайка, Язэп Аверка, Стафан Аверка, Марцін Сарока,

Якуб Міткевіч, Юрка Міткевіч, Бартламей Воўк, Міхал Ласевіч, Хведар Голуб,

Сымон Голуб, Мацей Дзямеша, Мацей Хвілон, Ян Хвілон, Пётра Голуб, Васіль

Голуб, Раман Язэпчык, Стафан Бяляк, Ілюк Бяляк, Максім Ушкевіч, Юрка Новік,

Стафан Ушкевіч, Язэп Саковіч, Юрка Саковіч, Мікалай Гардзей, Юрка

Паўлюковіч, Аляксей Гардзей, Ян Касьцевіч, Васіль Касьцевіч, Якуб Кавалеўскі.

Жыхары Берштаў плацілі тады 180 злотых падаткаў за год. Апрача таго, у 1737

г. ім давялося заплаціць яшчэ 1120 зл. гібэрны і 130 зл. чопавага. Гэтыя падаткі

ішлі на ўтрыманьне харугвы каралеўскай татарскай коньніцы, якую выклікалі,

каб ахоўваць пушчу ад набегаў ваколічнай шляхты. Рэч у тым, што ў XVIII ст.

Гарадзенская пушча (у якой, паводле словаў аднаго каралеўскага чыноўніка,

Белавеская “два разы памясьцілася б”) няўхільна памяншалася ў выніку

няспыннай высечкі. Даць рады гэтаму мясцовая каралеўская адміністрацыя не

магла. У “Пісцовай кнізе Гарадзенскай эканоміі” адзначалася, што ваколічная

шляхта з сваімі падданымі рабіла сапраўдныя набегі на пушчу: “Бойкі і гвалтоўнае

адбіраньне збожжа, сена і лесу не спыняюцца... з усялякай прылеглай шляхтай

бяда; таксама як і стараства Навадворскае і іх паны Александровічы —

гарадзенскія судзьдзі, асоцы вёскі Бершты раз-пораз адбіраюць лугі над рэчкай

Котрай і штогод людзей свараць”

948

. Ваколічныя землеўласьнікі зьбіралі вялізныя

абозы з сотні і болей вазоў сваіх падданых і ўрываліся ў пушчу, бязьлітасна яе

высякаючы. Каралеўскі чыноўнік нават прапаноўваў, каб пушчанскія сяляне-

асочнікі таксама зьбіраліся цэлымі вёскамі і давалі адпор захопнікам, але тут жа

агаворваўся, што такі мэтад не зусім адпавядае дзяржаўнаму праву. Даходзіла да

таго, што, як мы ўжо адзначылі, каралеўская адміністрацыя мусіла прыцягваць

для абароны пушчы вайсковыя аддзелы татарскай коньніцы, утрыманьне якіх

цяжкай ношай клалася на пушчанскіх сялян.

Разам з тым каралеўскі чыноўнік прызнаваў, што “праўду кажучы, ад самых

асочнікаў найбольшая шкода, бо на таргі лес вывозяць”. Канешне ж, асочнікі

больш дбалі пра сваю гаспадарку, чым пра каралеўскую пушчу. Таму ўлады

пастанавілі галоўны абавязак аховы пушчы ўскласьці на стральцоў, якіх набіралі

зь лепшых асочнікаў, добра забясьпечыўшы матэрыяльна: “...абы заможны быў,

каб, ня маючы сыноў, мог трымаць на сваім хлебе парабка”. Так паўстала

сацыяльная група стральцоў, якая складала эліту пушчанскага сялянства. Аднак

і асочнікі заставаліся патрэбнымі для направы дарог і мастоў, высяканьня

трыбаў, ды й “паляваньне каралеўскае... безь людзей, без аблавы...

немагчымае”

949

. Гэтае новаўвядзеньне ўсё ж азначала істотную зьмену ў статусе

мясцовых сялянаў.

947

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Менску, ф. 1928, воп. 1, спр. 3.

948

Писцовая книга Гродненской экономии, изданная Виленскою коммисией для разбора Древних актов.

Т. 2. Вильно, 1882. С. 220.

949

Писцовая книга Гродненской экономии, изданная Виленскою коммисией для разбора Древних актов.

Т. 2. Вильно, 1882. С. 220–221.

273

Бершты ў часы Расійскай імпэрыі

(1795–1915 гг.)

У 1795 г. пасьля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай берштаўцы сталі

падданымі Расійскай імпэрыі. Як гэта ўспрынялі самыя вяскоўцы, нам

невядома. Зрэшты, яны, бадай, не адразу адчулі зьмены. Абшары старадаўняй

пушчы былі аб’яднаныя ў Гарадзенскім дзяржаўным лясьніцтве, а мясцовыя

жыхары далучаныя да катэгорыі казённых сялянаў. На пачатку ХІХ ст. гэтае

лясьніцтва ўлучала 27 вёсак у паўночнай частцы Гарадзенскага павету,

падзеленых на тры так званыя кватэры: Берштаўскую, Матыльскую і

Стрыеўскую. Аховай лясных багацьцяў займаліся стральцы, якія стваралі

прывілеяваную групу сярод мясцовых жыхароў і падпарадкоўваліся лясьнічаму

й стражнікам. Апошніх наймалі зь ліку шляхты. Астатнія сяляне пушчанскіх

вёсак, якіх у дакумэнтах па-ранейшаму называлі асочнікамі (хоць гэты назоў

ужо фактычна страціў свой пачатковы сэнс), падпарадкоўваліся адміністрацыі

казённага маёнтку Гарадзенскага лясьніцтва. Гэты маёнтак цалкам ці па

частках аддавалі ў арэнду багатым землеўласьнікам. Тут налічвалася 6

фальваркаў — Бершты, Баброўшчына, Стрыеўка, Матылі, Крапіўніца і

Пальніца. Да ўсіх гэтых фальваркаў належалі жылыя дамы арандатараў,

гаспадарчыя пабудовы, ворыва й пашы агульнай плошчай каля 26 валокаў.

Сяляне павінны былі адпрацоўваць на карысьць арандатараў павіннасьці, а

таксама плаціць дзяржаве новы падушны падатак і даваць рэкрутаў.

Даволі падрабязную інфармацыю пра матэрыяльнае становішча мясцовых

сялянаў, іх землекарыстаньне і павіннасьці ўтрымліваюць гаспадарчыя

інвэнтары казённага маёнтку за розныя гады. Інвэнтар Гарадзенскага

лясьніцтва быў складзены ў 1803 г. на польскай мове асэсарам ніжняга

земскага суду Гарадзенскага павету Ражкоўскім для сапраўднага стацкага

дарадцы Яна Беберава

950

. Паводле гэтага дакумэнта, у Берштах на той час

налічвалася 66 сялянскіх двароў і 355 жыхароў (170 мужчын і 185 жанчын).

Тут колькасьць насельніцтва можна лічыць моцна заніжанай, пра што гаворка

пойдзе далей.

Агульная плошча прыдатнай для земляробства зямлі складала ў Берштах

блізу 26 валокаў. Прычым тры валокі належалі фальварку, а адна аддавалася ў

арэнду карчмару. Апрача таго, асьміна валокі знаходзілася пад “зарасьнікамі”

і на той час не абраблялася. Сялянская зямля падзялялася на сядзібныя й

прыёмныя надзелы. За карыстаньне сядзібным надзелам трэба было

адпрацоўваць паншчыну ў фальварку або плаціць арандатару грашыма

зямяншчыну. Звычайным сядзібным надзелам у Берштах быў участак зямлі

велічынёй

валокі — такія надзелы мелі 48 гаспадароў (72 %). Акрамя

сядзібных надзелаў жыхары пушчанскіх вёсак маглі браць у карыстаньне

прыёмныя землі, за якія выплочвалі чынш. Прыёмныя надзелы ў Берштах

абраблялі 34 гаспадары (51,5 %). Найчасьцей гэта былі надзелы памерам

валокі (14) і

валокі (10). Найбольшы ж участак зямлі ў вёсцы меў сотнік

(выконваў паліцыйныя функцыі) Ян Васілевіч — цэлая валока. Гаспадары Ян

Русілка і Казімір Мышкевіч абраблялі па

валокі. Сяляне, якія апрацоўвалі

950

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Горадні (далей — НГАБ у Горадні), ф. 1143, воп. 1, спр. 84.

[Інвэнтар Гарадзенскага дзяржаўнага лясьніцтва за 1802 г.].

274

сядзібныя й прыёмныя надзелы, лічыліся цяглымі. Апрача іх, у інвэнтары

паказаны адзін халупнік і тры кутнікі. Адзін сядзібны надзел быў у

карыстаньні ляснога стральца Лебядзевіча зь вёскі Матылі, які трымаў яго па

памерлым браце.

Трэба адзначыць, што ня ўсе землі, якія апрацоўваліся сялянамі, былі

паказаны ў дадзеным інвэнтары. Берштаўцы таксама разгорвалі

засьцянковыя ці трацьцяковыя грунты, якія называліся дубровамі. Гэта былі

шматлікія лясныя паляны, раскіданыя сярод пушчы. За карыстаньне імі

вяскоўцы ўносілі асобную плату лясному ведамству. Праўда, сяляне

патрабавалі ад дзяржаўных чыноўнікаў дакладнага абмеру тых тэрыторыяў і

падзелу іх паміж усімі жыхарамі вёскі. Як вынікае з архіўных матэрыялаў,

яны часьцяком самавольна расчышчалі і ўзгорвалі ўчасткі казённага лесу пад

ворыва, а лясная варта была ня ў стане гэтаму процістаяць.

Інвэнтар утрымліваў дастаткова падрабязныя зьвесткі пра свойскую

жывёлу сялянаў, наяўнасьць якой, а найперш цяглавай, была галоўным

паказьнікам “энэргазабясьпечанасьці” сялянскай гаспадаркі. Як і ў многіх

іншых мясьцінах Беларусі, галоўнай цяглавай жывёлай у Гарадзенскай пушчы

былі валы. Запрэжка з пары валоў выкарыстоўвалася для ворыва. Паводле

інвэнтару, у берштаўскіх сялянаў было 116 валоў. Значна горш выглядала

справа з коньмі. У вёсцы іх налічвалася толькі 12. Гэта вынікала з тае

прычыны, што лёгкія пясчаныя глебы добра апрацоўваліся й валамі, а

ўтрыманьне каня было значна больш дарагім. Кароў у вёсцы налічвалася 54, а

цялушак — 24. Ня мелі сваёй каровы 14 сялянскіх двароў. Аднак, як адзначыў

складальнік інвэнтару, цяжкая сытуацыя з свойскай жывёлай была

абумоўлена нядаўняй эпізаотыяй. Акрамя буйной жывёлы сяляне Берштаў

трымалі яшчэ 24 авечкі і 59 сьвіней. Трэба прызнаць, што, паводле

забясьпечанасьці свойскай жывёлай, вёска Бершты належала да ліку

найбяднейшых у пушчы. Прычына гэтага — перанаселенасьць. Берштаўцы

пакутвалі ад цеснаты сядзібаў, цераспалосіцы й раскіданасьці ворыўных

палеткаў і лугоў. Інвэнтар таксама паказваў наяўнасьць у карыстаньні

берштаўскіх сялян 58 пчаліных борцяў.

Як мы ўжо адзначалі, жыхары пушчанскіх вёсак мусілі выконваць

шматлікія грашовыя й натуральныя павіннасьці на карысьць арандатара

маёнтку і плаціць падушны падатак дзяржаве. Памеры павіннасьцяў сялян

Гарадзенскага лясьніцтва былі вызначаны ў Ардынацыі каралеўскіх пушчаў

1780 г. Паводле гэтага дакумэнта, кожны гаспадар, які апрацоўваў чвэрць

аселага ці сядзібнага грунту (

валокі), павінен быў у тыдзень адрабіць тры

дні пешай ці коннай паншчыны, 12 дзён у год адпрацаваць гвалты “на жніве і

на іншых работах, з чым двор загадае”, гэтулькі ж дзён адбыць такую

павіннасьць, як аблавы (на гвалты і аблавы павінны былі выходзіць усе

дарослыя людзі, акрамя тых, якія глядзелі за агнём у хаце), а таксама адзін

тыдзень на год адбыць варту пры двары

951

. Сялянскія двары, якія мелі ў

карыстаньні толькі асьміну сядзібнага грунту, і павіннасьцяў выконвалі на

палову менш. Працоўны дзень паншчыны, як і гвалту, доўжыўся ўлетку “ад

усходу да заходу сонца”, а ўзімку — “ад сьвітаньня да зьмярканьня”

952

951

НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 50. [Інвэнтар Гарадзенскага дзяржаўнага лясьніцтва за 1815 г.].

952

НГАБ у Горадні, ф. 1143, воп. 1, спр. 50. [Інвэнтар Гарадзенскага дзяржаўнага лясьніцтва за 1815 г.].

275

Паводле інвэнтару, берштаўцы штотыдня мусілі адпрацаваць 63 дні

паншчыны, а таксама 635 дзён гвалтаў і 662 дні аблаваў у год на ўсю вёску.

Да таго ж вяскоўцы павінны былі плаціць фальварку даніну, у склад якой

уваходзілі адна курыца, 6 яек, два фунты пянькі, два фунты смалы-жывіцы,

вясло ільняной пражы з кожнага дыму і адна гуска з 10 дымоў. Аблавы, на

якіх раней асочнікі былі абавязаныя дапамагаць каралеўскай сьвіце на

паляваньні, захавалі адно свой назоў і, паводле каралеўскай ардынацыі, гэтыя

дні маглі выкарыстоўвацца для рамонту дарог, фальварковых будынкаў ды

іншых работ.

У 1803 г. сяляне Берштаў выплочвалі 1880 злотых розных павіннасьцяў

арандатару і 364 злотыя падушнага падатку дзяржаве, які ў інвэнтары яшчэ

называецца па-старому падымным і шэлежным. За карыстаньне зямельнымі

надзеламі берштаўцы плацілі зямяншчыну — 1188 зл., падарожчыну (гэты

падатак вынікаў з даўняга абавязку пушчанскіх сялян трымаць у парадку

мясцовыя дарогі) — 490 злотых, чынш — 194 злотых (яго сяляне плацілі за

прыёмныя землі). У 1803 г. зямяншчыну плацілі 34 гаспадары, а 24 адбывалі

паншчыну. Напэўна, сяляне тут мелі права выбару. Ад паншчыны і ўсіх

падаткаў вызваляўся паліцыйны сотнік Ян Васілевіч, а войт Тамаш Казун не

плаціў падарожчыны.

Вызваляліся ад павіннасьцяў на карысьць фальварка і стральцы, якія

ахоўвалі казённы лес. Гэта была найбольш заможная частка пушчанскага

сялянскага насельніцтва. Звычайна стральцы сяліліся асобнымі сядзібамі ў

лясных урочышчах. Напрыклад, ва ўрочышчы Зубраўка каля Берштаў жыў

стралец Крыштаф Будзька, які меў у карыстаньні 2 валокі зямлі. Яго сям’я

складалася з 6 асобаў. У гаспадарцы ён меў каня, 4 валы, 3 каровы, 5

цялушак, 4 сьвіньні ды 13 борцяў. Праўда, як вынікае з архіўных матэрыялаў,

калі стральцы дапускалі занадта вялікія незаконныя высечкі на сваім лясным

участку, дык на загад лясьнічага бывалі за гэта бітыя дубцамі.

Такім чынам можна падлічыць, колькі ж усяго падаткаў даводзілася

плаціць звычайнаму жыхару Берштаў. Калі ён не хацеў хадзіць на паншчыну,

то мусіў заплаціць за

валокі сядзібнай зямлі 36 злотых зямяншчыны. Калі

ж браў яшчэ

прыёмнай валокі, то мусіў за іх плаціць 12 злотых чыншу. Да

гэтага трэба дадаць амаль 10 злотых падарожчыны і 6 злотых падымнага

падатку дзяржаве. Усяго выходзіць каля 64 злотых, ці прыблізна 10 царскіх

рублёў срэбрам. Трэба таксама ўлічваць, што сяляне звычайна яшчэ плацілі

лясному ведамству за засьцянковыя лясныя дубровы. Паводле зьвестак

мясцовай адміністрацыі, чвэрць жыта (7 пудоў 10 фунтаў) каштавала ўзімку

1802 г. у Горадні 3,13 руб., а ў Гарадзенскім павеце — 2,7 руб. У выніку за 10

рублёў на Гарадзеншчыне можна было купіць 22,5–26 пудоў жыта ў

залежнасьці ад месца й пары году.

Усяго ж прыбытак дзяржаўнай казны ад усіх вёсак і пяці фальваркаў

Гарадзенскага лясьніцтва, паводле інвэнтару, складаў 22 138 злотых. Больш за

50 % з гэтага прыносілі корчмы. Так, берштаўская карчма разам з кабельскім

шынком за год давала 1800 злотых. На 1 мужчынскую душу выходзіла каля 10

карчмарскіх злотых. У інвэнтары ёсьць апісаньне берштаўскай карчмы:

“Карчма заезная старая, знаходзіцца наводдаль за вёскай, збудаваная з

брусовага дрэва, сорак два локці даўжыні, дваццаць сем локцяў шырыні

(адзін локаць — прыблізна 65 см. — С.Т.)”. Палову карчмы займаў шынок. Ён

276

меў чатыры акны, цагляную печ з комінам, скарбовы стол і лавы. У другой

палове разьмяшчаліся два гасьцінныя пакоі. Яны ня мелі печаў, дзьвярэй, а

вокны ў іх былі бяз шыбаў. Напэўна, там рэдка хто спыняўся, асабліва ўзімку.

Побач з карчмой знаходзілася складзеная з круглякоў важыўня.

Берштаўскі фальварковы двор месьціўся каля ўезду ў вёску. У двары быў

жылы дом, збудаваны з брусовага дрэва і накрыты дахам з дранкі. Прычым у

інвэнтары адзначалася, што дах гэты “зусім дзіравы”. Хата мела тры вакны і

печ з старое цэглы з комінам. Празь дзьверы з хаты можна было трапіць у сені

й камору, адтуль — у кухню й пякарню з глінабітнай печчу. Да жылога дома

былі прыбудаваныя тры хлявы пад адным дахам. Далей ішлі вазоўня, стайня,

піўніца, сьвіран, гумно, адрына, сялянскі запасны магазын (у ім на выпадак

няўроду захоўвалася сабранае ў сялянаў зерне). Усе гэтыя будынкі былі

складзеныя зь бярвёнаў-круглякоў, накрытыя дранкай ці чаротам, а ўвесь

фальварковы двор агароджваў тын.

У інвэнтары нічога не гаварылася аб прыбытку ад рыбных ловаў. А

Гарадзенская пушча была багатая на рыбныя азёры. Так, сялянам вёскі Кабялі

належалі язы (прыстасовы для лоўлі рыбы) на возеры Груда. Возера Груда

злучалася з возерам Падруднік (Стары Стаў), якое з прычыны завалаў

бярвеньня для рыбалоўства не выкарыстоўвалася. Але зь яго выцякала рэчка

Руднік, якая ўпадала ўжо ў Берштаўскае возера. Пры ўпадзеньні быў таксама

пастаўлены яз (у інвэнтары ня згадвалася, належаў ён сялянам ці арандатару).

Берштаўскае возера двума пратокамі злучалася з рэчкай Котрай. І на гэтых

пратоках стаялі рыбалоўныя язы. У Берштаўскім возеры, паводле інвэнтару,

вадзіліся шчупакі, самы, акуні, ляшчы, язі, ліны, плоткі, верхаводкі. Гэтую

рыбу лавілі на возеры вялікім невадам. Рака Котра —галоўная водная артэрыя

Гарадзенскай пушчы. Па ёй сяляне сплаўлялі лес да Горадні і далей да самога

Караляўца (Кенігсбэрга).

Што да вёсак Гарадзенскага лясьніцтва, дык захаваліся матэрыялы

рэвіскага перапісу насельніцтва, які быў праведзены расійскімі ўладамі ў 1811

г. Гэты перапіс, праўда, улічваў толькі мужчынскае насельніцтва. Затое ён

зьмяшчаў зьвесткі перапісу 1795 г., на падставе якіх мы ведаем, што ў 1795 г.

у Берштах налічвалася 66 двароў і 248 душ мужчынскага роду

953

. Імёны й

прозьвішчы ўсіх гаспадароў у перакладзе з расійскай на беларускую мову былі

наступныя: Іван Ханевіч (55 гадоў), Пётр Ількевіч (60), Пётр Хвайніцкі (51),

Юры Ількевіч (20), Іван Будзька (74), Адам Ількевіч (38), Іван Ількевіч (74),

Якуб Ханевіч (50), Хведар Ханевіч (74), Сямён Токць (50), Восіп Токць (41),

Сьцяпан Русілка (50), Вікенці Мышкевіч (27), Аляксей Даніловіч (71), Сьцяпан

Даніловіч (78), Блажэй Даніловіч (71), Тамаш Казун (45), Якім Гіль (36), Андрэй

Варонка (56), Іван Даніловіч (36), Барталамей Васілевіч (86), Кузьма Васілевіч

(53), Юры Русілка (81), Іван Васілевіч (37), Адам Павядайка (61), Антон Хвілон

(86), Якуб Шаставіцкі (45), Даніла Русілка (56), Станіслаў Шаставіцкі (45),

Кузьма Аверка (45), Васіль Аверка (45), Казімір Шынкевіч (64), Адам Мышкевіч

(71), Мацьвей Васілевіч (50), Рыгор Воўк (44), Сьцяпан Воўк (46), Адам Воўк

(60), Мацьвей Шаставіцкі (69), Васіль Гардзей (40), Іван Мышкевіч (59), Фадзей

Ласевіч (29), Язэп Седлярэвіч (43), Сямён Голуб (51), Юры Ушкевіч (51),

Крыштаф Хвілон (63), Мацьвей Ількевіч (60), Канстанцін Язэпчык (41),

953

НГАБ у Горадні, ф. 24, воп. 7, спр. 26. [Матэрыялы рэвіскага перапісу дзяржаўных вёсак

Гарадзенскага павету за 1811 г.].

277

Крыштаф Радзюкевіч (58), Васіль Язэпчык (50), Васіль Язэпчык (51), Антон

Мышкевіч (58), Марцін Мышкевіч (76), Раман Мышкевіч (25), Крыштаф

Саковіч (52), Адам Саковіч (49), Іван Лебядзевіч (51), Лявонці Лебядзевіч (45),

Антон Паўлюкевіч (79), Верамей Гардзей (98), Марцін Гардзей (53), Іван

Гардзей (42), Язэп Даніловіч (84), Гаўрыла Касьцевіч (50), Раман Касьцевіч (59),

Рыгор Касьцевіч (91), Юры Голуб (57 гадоў).

Складана адказаць на пытаньне, чым абумоўлена істотнае разыходжаньне

ў колькасьці мужчынскага насельніцтва ў матэрыялах рэвізіі 1795 г. і

гаспадарчага інвэнтару 1803 г. У гістарычнай навуцы найбольш дакладнай

крыніцай зьвестак пра насельніцтва прынята лічыць менавіта матэрыялы

рэвіскіх перапісаў, бо яны служылі падставай для налічэньня падушнага

падатку. У гаспадарчых жа інвэнтарох галоўная ўвага зьвярталася на

маёмасны стан сялянаў і фальварка.

Паводле рэвіскай сказкі ў Берштах у 1795 г. было чацьвёра бабылёў

(адзінокіх сялян безь нерухомай маёмасьці): Раман Юшкевіч, Іван Язэпчык,

Крыштаф Пецька, Сьцяпан Розмысл. Апрача таго, яшчэ чацьвёра мужчын зь

сем’яў берштаўскіх гаспадароў названыя “работнікамі”. Напэўна, бабылі і

работнікі розьніліся сваім статусам, бо ў сьпісе яны пададзеныя асобна. Акрамя

работнікаў, якія жылі ў сем’ях сялян, 15 работнікаў паказаныя асобным

сьпісам. Хутчэй за ўсё гэта былі парабкі, якія жылі й працавалі пры фальварку.

У 1811 г. колькасьць мужчынскіх душ у Берштах дасягнула 273 чалавек

954

Атрымліваецца, за 16 гадоў, што прайшлі пасьля папярэдняга перапісу,

мужчынскае насельніцтва вёскі вырасла на 17 %. За гэты пэрыяд зь ліку

жыхароў, зафіксаваных перапісам 1795 г., памерлі 54 чалавека, 10 маладых

хлопцаў былі ўзятыя рэкрутамі ў царскае войска, 14 чалавек перасяліліся ў

іншыя вёскі (пайшлі ў прымакі ці наняліся парабкамі), а 4 — зьбеглі. Такім

чынам, страты мужчынскага насельніцтва дасягнулі 82 асобаў. Аднак за гэты

ж час нарадзіліся 122 хлопчыкі, што забясьпечыла даволі высокі прырост.

Цікава, што зь вёскі зьніклі амаль усе “работнікі”. Напэўна, гэта было

сьведчаньнем, што фальварак прыйшоў у поўны заняпад.

У вёсцы пераважалі асобы маладога ўзросту. Сярод мужчынскага

насельніцтва дзеці да 10 гадоў складалі 30,4 %, а мужчыны за 40 гадоў —

толькі 28,3 %. Праўда, былі й доўгажыхары. Рыгор Касьцевіч, калі верыць

рэвіскай сказцы, пражыў 107 гадоў і памёр у 1811 годзе.

Трагічныя наступствы для жыхароў пушчанскіх вёсак мела вайна 1812 г.

Пра гэта яскрава сьведчаць вынікі рэвіскага перапісу 1816 г., паводле якога ў

казённых вёсках Гарадзенскага лясьніцтва налічваліся 833 мужчынскія

рэвіскія душы і 946 жаночых. Няцяжка падлічыць, што колькасьць мужчын

параўнальна з 1811 г. зьменшылася на 32 %. У Берштах у 1816 г. налічвалася

192 душы мужчынскага роду і гэтулькі ж жаночага. Вынікае, што за пяць

гадоў страты мужчынскага насельніцтва склалі 81 чалавек, ці амаль 30 %

955

Гэта было вынікам збройных нападаў з боку вайсковых аддзелаў. У архіўным

дакумэнце можна прачытаць наступнае: “18 ліпеня зь Мерачы у казённае сяло

прыйшоў аддзел францускага войска. Жаўнеры паранілі шмат сялян, узялі з

954

НГАБ у Горадні, ф. 27, воп. 7, спр. 26, арк. 124 адг.

955

НГАБ у Горадні, ф. 24, воп. 7, спр. 31, арк. 3. [Матэрыялы рэвіскага перапісу дзяржаўных вёсак

Гарадзенскага павету за 1816 г.].

278

сабой большую частку іх маёмасьці і накіраваліся ў іншыя вёскі”

956

. Пры

няўстойлівасьці традыцыйнай сялянскай гаспадаркі перажыць такое

сутрасеньне было вельмі цяжка.

У 1815 г. быў складзены новы гаспадарчы інвэнтар дзяржаўных маёнткаў

Гарадзенскай пушчы. Рэч у тым, што ў ліпені 1809 г. лясьніцтва было

аддадзенае царом на 12 гадоў былому сібірскаму генэрал-губэрнатару

Пестэлю, а той перадаў гэтае права паводле кантракту ад 23 красавіка 1815 г.

калежскаму саветніку Максімовічу

957

. З гэтай нагоды і быў падрыхтаваны

новы інвэнтар. Склаў яго асэсар ніжэйшага земскага суду Дабравольскі.

Паводле яго, у Берштах было тады 60 дымоў, зь іх 57 цяглых, а таксама сям’я

кутніка, якая не абрабляла зямлі. Насельніцтва вёскі налічвала 346 чалавек, у

ліку іх 184 мужчыны і 162 жанчыны (гэтыя дадзеныя зноў жа трэба лічыць

моцна заніжанымі). Як можна меркаваць на падставе інвэнтару 1815 г.,

сытуацыя зь сялянскім землекарыстаньнем параўнальна з 1803 г. істотна не

зьмянілася. Па-ранейшаму ў карыстаньні жыхароў вёскі лічыліся 26 валокаў

зямлі, зь іх 14,5 сядзібнай і каля 7 прыёмнай. Пад зарасьнікамі ляжала

валокі. Прыёмныя ўчасткі абраблялі 32 гаспадары (53,3 %). Гэтыя ўчасткі былі

рознай велічыні, але найбольш сялянаў (12) карысталася

прыёмнай валокі.

Самы ж вялікі зямельны надзел быў у Данілы Русілкі, які апрача

валокі

сядзібнай зямлі меў яшчэ

прыёмнай валокі. Вялікі кавалак зямлі таксама

быў у карыстаньні Міхала Васілевіча —

валокі.

Некалькі палепшылася ў параўнаньні з 1803 г. забясьпечанасьць свойскай

жывёлай. Праўда, колькасьць коней (14), валоў (114) і кароў (52) засталася

амаль такой самай. Затое вырасла пагалоўе цялушак (55), авечак (37) і сьвіней

(81). Зноў жа трэба адзначыць, што на той час вёска, напэўна, яшчэ не

залячыла раны ад вайны 1812 г. Найбольш свойскай жывёлы трымаў басьняк

Барталамей Будзька: конь, 4 валы, 2 каровы, 6 цялятаў, 6 авечак. Заможным

гаспадаром быў і стараста Берштаў Кандрат Ханевіч. Ён меў каня, 2 валы, 2

каровы, 2 цяляці, 2 авечкі.

У 1815 г. сяляне Берштаў выплочвалі грашовыя павіннасьці на суму 2064

злотых. Гэтыя выплаты падзяляліся на падарожчыну — 537 злотых, чынш —

176,2 злотых, зямяншчыну — 1188 злотых, даніну — 163,3 злотых.

Параўнальна з 1803 г. грашовыя павіннасьці павялічыліся на 184 злотых.

Найперш гэта адбылося ад пераводу даніны на грошы. У інвэнтары таксама

адзначалася, што ўсе разам берштаўцы мусілі адрабіць 162 дні паншчыны за

тыдзень, 642 дні гвалтаў і 642 дні аблаваў за год. Але колькасьць дзён

паншчыны ня ўлічвала тых, хто плаціў замест яе зямяншчыну. А памер

зямяншчыны застаўся на роўні 1803 г. Ад паншчыны і зямяншчыны былі

вызваленыя стараста Кандрат Ханевіч і дзясятнік Сьцяпан Ушкевіч. За

прыёмнай валокі зямлі трэба было плаціць 6,14 злотых чыншу, што

адпавядала прыблізна 1 рублю срэбрам. Улетку 1816 г. у Гарадзенскім павеце

чвэрць жыта каштавала 14,3 руб. асыгнацыямі (за срэбны рубель давалі 3,5–4

“асігнаткі”), пуд мяса — 4,8 асігнатак, вядро гарэлкі — 5,5 асігнатак, дзённая

956

“18 июля из Меречи в казённое селение пришел отряд француского войска. Солдаты изранили многих

крестьян, взяли с собой большую часть их имущества и направились в другие деревни” (НГАБ у Горадні,

ф. 1, воп. 19, спр. 1141, арк. 130 адг. [Збор зьвестак пра вайну 1812 г.]).

957

НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195. арк. 1. [Справа з канцылярыі цэсарэвіча Канстанціна аб

разарэньні сялян Гарадзенскага лясьніцтва віцэ-губэрнатарам Максімовічам].

279

аплата вольнанаёмнага пешага работніка складала 88 кап., коннага — 2,4

асігнатак.

Усяго ж сяляне вёсак Гарадзенскай пушчы ў 1815 г. выплочвалі 6 280

злотых грашовых павіннасьцяў. Але агулам прыбытак ад маёнткаў лясьніцтва

складаў 22 136 злотых. Найважнейшай грашовай крыніцай па-ранейшаму

заставаліся корчмы, якія прыносілі 8 717 злотых (39,4 % усіх даходаў).

Прыбытак ад рыбных ловаў ацэньваўся ў 3720 злотых. Гаспадаркі пяцёх

фальваркаў, паводле падлікаў чыноўнікаў, павінны былі прыносіць у год 2628

злотых. Арэндная плата з рудняў вёсак Новая і Старая Руды складала 781

злоты. Тамтэйшыя сяляне выраблялі жалезныя нарожнікі для сохаў і сякераў,

якія прадавалі жыхаром навакольных вёсак.

У сакавіку 1820 г. імпэратар Аляксандар падараваў генэрал-ад’ютанту

князю Васільчыкаву Гарадзенскае лясьніцтва і суседняе зь ім Навадворскае

стараства на 12 гадоў бяз “выплаты кварты”. У валоданьне лясьніцтвам

Васільчыкаў павінен быў уступіць 12 красавіка 1826 г. Але папярэдне ён

паслаў туды свайго даверанага, які й паведаміў князю, што “сяляне гэтага

маёнтку даведзеныя кіраваньнем віцэ-губэрнатара Максімовіча да вялікага

заняпаду, яны ня толькі ня могуць даваць аніякага даходу, але й самыя ўвесь

час будуць мець патрэбу ў яго дапамозе”

958

. Васільчыкаў зьвярнуўся да

міністра фінансаў, той у ліпені 1826 г. — да цэсарэвіча Канстанціна, а ўжо

цэсарэвіч — да гарадзенскага губэрнатара. Апошні накіраваў у Гарадзенскую

пушчу чыноўніка для надзвычайных даручэньняў Філеўскага і судзьдзю

гродзкага суду Бараноўскага. У жніўні яны пабывалі ў пушчанскіх вёсках,

пасьля чаго падрыхтавалі для начальства грунтоўную справаздачу. Побыт

мясцовых сялянаў чыноўнікі апісвалі так: “Глеба ў Гарадзенскім лясьніцтве

ўвогуле пяшчаная, у некаторых вёсках адзін пясок, вецер нясе яго на ворныя

землі, навявае пяшчаныя пагоркі, і зямля робіцца зусім непрыдатнаю для

ворыва ды неўрадліваю; а таму вымагае адпачынку, аж пакуль ня вырасьце

на ёй кустоўе ды розная трава; тады яе зноў аруць і дае яна ня надта вялікі

ўраджай. Гэтакі спосаб земляробства практыкуецца на палёх далёка ад

жытла, а таксама на трацяку пасярод лесу. Сяляне Гарадзенскага лясьніцтва

здаўна мелі абавязак пільнаваць казённы лес і апрацоўваць некаторыя кавалкі

зямлі для начальнікаў тагачаснага ляснога кіраўніцтва; яны мелі найпершым

абавязкам, перасяліўшыся з сваіх хат у буды, адрабляць некалькі дзён

паншчыны на тыдзень, 12 дзён на год так званых гвалтаў, а ў некаторых

маёнтках выкарыстоўваліся даўней увосень і ўзімку на ловах, каб гнаць на

стральцоў зьвера; за польскім часам хадзілі нават да Варшавы, калі здаралася

паляваць польскім каралям. Акрамя таго, плацілі чынш за зямлю, а як

прыналежныя да лясоў мелі права расчышчаць там зямлю пад ворыва, дзе

сеялі збожжа, і лугі, дзе зьбіралі сена; з ворыва давалі трэці сноп збажыны або

плацілі за яго, зь сенажацяў жа за трэці воз плацілі грашыма, гэтае ворыва і

сенажаці вядомыя пад назовам трацякі”

959

. Стральцы плацілі толькі за

958

“крестьяне сего имения доведены да крайнего разстройства управлением Вице Губернатора

Максимовича, не только не могут давать никакого дохода, но и сами будут требовать от него постоянно

пособий” (НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк.1).

959

“Почва земли в лесничестве Гродненском вообще песчаная, в некоторых деревнях доходит да

высочайшей степени, что при воздушном влиянии при ветрах наносится песок на пахотные земли,

делаются песчаные бугры, и земля становится вовсе неудобною к хлебопашеству, которая вообще не есть

плодородна; а потому требует отдыха доколе не прорастет по ней кустарник и другие травы, тогода она

280

пушніну й дзічыну, зямяне — падарожчыну, чынш і зямяншчыну, асочнікі ды

рыбакі выконвалі паншчыну. Сяляне скардзіліся, што віцэ-губэрнатар

Максімовіч спаганяў зямяншчыну з

сядзібнай валокі па 12 руб. срэбрам, а

валокі — па 6 руб. Калі пасьля Максімовіча адміністратарам маёнтку

стаў чыноўнік Раўлушкевіч, дык прызначыў памеры зямяншчыны адпаведна

10 і 5 руб. серабром. Паводле ж люстрацыі 1798 г., найбольшы памер гэтай

павіннасьці ў пушчы складаў 7,80 руб. Жыхар урочышча Чырвоны Бор

Павайба плаціў аж 24 руб. зямяншчыны. Каб атрымаць прыбытак ад жыхароў

лясьніцтва, Максімовіч выкарыстоўваў іх у сваім уласным маёнтку Русота. Ён

загадваў ім вазіць з пушчанскага фальварку Баброўня ў Русоту дошкі, а назад

бульбу й зерне для бровару, на якім, напэўна, выраблялі гарэлку для мясцовых

корчмаў. Таксама сяляне “штогод зімою ў аблаўныя дні нарыхтоўвалі лес,

звозілі яго на сваёй жывёле да ракі Котры і сплаўлялі ў Горадню да віцэ-

губэрнатара”

960

. Вяскоўцы скардзіліся чыноўнікам, што “аблаўныя дні...

здаўна выкарыстоўваліся толькі для ловаў”

961

Паводле скаргаў пушчанскіх сялянаў, вакольныя абшарнікі ўвесь час

адбіралі ў іх зямельныя ўгодзьдзі. Так, уладальніца Скідзеля княгіня

Чацьвярцінская адабрала ў жыхароў вёскі Шчанец 6 валокаў ворыўнай зямлі

й сенажаці, якія давалі 136 вазоў сена, а таксама 130 пчаліных борцяў.

Жыхары вёскі Глушнява мусілі плаціць 30 рублёў за 6 валокаў зямлі, “якой

яны ніколі не абраблялі і нават ня ведаюць, дзе яна знаходзіцца”. Дзяржаўныя

чыноўнікі адной з прычынаў пагаршэньня становішча пушчанцаў бачылі

драбленьне сялянскіх надзелаў: “Сяляне паводле старажытнага звычаю

дзеляць свае сем’і, а разам з тым маёмасьць і зямлю; часта на чвэртцы

ўвалокі — дзьве, а то й тры хаты; ад такога раздрабненьня становіцца меней

зямлі, жывёлы і работнікаў, але тыя ўсё адно мусяць выконваць павіннасьці,

прызначаныя з адной сядзібы... Нястачу зямлі ім замяняюць трацякі —

сенажаці і ворыва, валоданьне якімі абмяжоўваецца: калі хутка нарасьце

малады лясок, дык яго ўжо нельга высякаць і ператвараць у паляны, а тыя

сенажаці і ворыва, нарэшце зьвернутыя ў лік чыншавых, ад 1824 г. здаюцца ў

арэнду”

962

. Як сяляне выконвалі накладзеныя на іх плацяжы, чыноўнікі апісалі

вновь пашется и дает весьма посредственное плодородие. Такой образ хлебопашества производится на

полях, отдаленных от жилищ, также на третьяковых участках расположенных посреди леса. Крестьяне

лесничества Гродненского из давних времен были в обязанности оберегать казенный лес и обрабатывать

некоторые участки земли для начальников бывшаго тогда лесного управления, они в предмете первой

своей обязанности выходили из домов в так называемые буды, а в последней исполняли некоторые по

несколько дней барщины в неделе по 12 дней в год известных в зде шнем крае под именем гвалтов, и

при бывших Зверных ловлях употреблялись осенью и зимою к облавам, то есть изгонять на стрельцов

зверей, в каковом предмете употреблялись в других имениях, и за польских времен ходили даже к

Варшаве, когда случалось польским королям охотиться. Сверх того платили оброки за землю, а как

принадлежащие к лесам имели право в оных разчищать участки земли и лугов на коих производили

хлебопашество и собирали сено, из коих за пашенные земли или платили или давали третий сноп

пожатого хлеба с натуры — из лугов же за третий воз платили деньгами, каковые земли и луга сделались

известными под именем третьяковых” (НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк. 13 адг.).

960

“ежегодно зимою в облавные дни приготовляли лес, свозили его на своем скоте к реке Котре, и

сплавляли его в Гродно к Г.Вице-Губернатору” (НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195, арк. 15 адг.).

961

“облавные дни... издавна обращались на одну только охоту” (НГАБ у Горадні, ф. 6, воп. 1, спр. 195,

арк. 14 адг.).

962

“Крестьяне по древнему своему обыкновению разделяют семейства свои с тем вместе разделяют свое

имущество и землю, часто на

уволоки находится по 2, а иногда и по три избы, от такового

раздробления происходит оскудение в земле, скоте и рабочих людях, но и сии отдельные исполняют

повинности токмо назначенные по инвентарю с одной усадьбы... Таковой недостаток земли заменяют из

третьяковые луга и поля, владение коими стеснятся тем, что коль скоро произрастет маленький лесок, то

Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст

Подождите немного. Документ загружается.