Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ - першая траціна ХХ ст
Подождите немного. Документ загружается.
241
падыймае культурны стан чалавека да вышыні чалавечае годнасьці,
вызваляючы яго зь цемры”
847
. Дзеля гэтага пры ўправе была адчынена
мастацкая сэкцыя. Іншыя кірункі дзейнасьці акрэсьлівала пастанова гэтай
акруговай рады аб патрэбе ўтварэньня лекцыйнай сэкцыі, арганізацыі
сельскагаспадарчай і гандлёвай каапэрацыі ды правядзеньні кампаніі
барацьбы з п’янствам
848
. 24 чэрвеня 1927 г. адбыўся сход Гарадзенскай
управы, на якім прысутнічаў пасол Сэйму Ігнат Дварчанін. Сход прыняў
рашэньне прызначыць асобнага інструктара па сувязях з паветам, якім стаў
ужо знаёмы нам Язэп Баліцкі
849
. У верасьні 1927 г. Гарадзенская акруговая
ўправа ТБШ ізноў зазначыла на сваім сходзе, што “ладжаньне спэктакляў на
вёсцы ёсьць адна з болей даступных формаў прапаганды беларускага руху”
850
.
Беларуская культурна-асьветніцкая праца дасягнула найбольшага свайго
размаху менавіта ў 1927 г., дзякуючы актыўнасьці гурткоў ТБШ. У той ці
іншай ступені практычна ўсё заходнебеларускае сялянства было закранутае
гэтай працай. Эмацыйны ўздым, які ахапіў тады мясцовых беларускіх
актывістаў, выдатна адлюстраваў Міхась Васілёк у адным з газэтных
артыкулаў у сьнежні 1927 г.: “Магутная хваля адраджэнскага руху, ламаючы
на сваім шляху, зьлепленыя з чорнага бруду перашкоды — збудаваныя
дзякуючы адвечнай цемры — гору нашаму — збаўчым сьвятаром разьлілося
па роднаму краю, ахапіўшы запалам да адраджэнскае працы самыя
захалусныя куточкі Беларусі. Трэба ня бачыць, зь якой упартасьцю, зь якімі
вялікімі высілкамі вядзецца праца ў нашай беднай, вылазячай з-пад
адвечнага ярма панаваньня чорнай рэакцыі, вёскі — каб не адчуваць у душы
вялікай асалоды, каб не пакладаць яснае надзеі на гэту жывую творчую
сьцяну, вырастаючую штораз вышэй і вышэй з-паміж заросшай палын травой
— дзікім зельлем роднае мясьціны; сьцяну, якая будуецца магутнай сілай
мазолістых рук, закладаючых сталёвы фундамэнт свае сьветлае будучыні”.
Настрой гэтых радкоў Міхала Касьцевіча вельмі сугучны цытаванай раней
рэзалюцыі гурткоўцаў зь вёскі Хвайняны. Ідэя пераадоленьня “адвечнай
цемры” і “адвечнага ярма” шляхам асьветнай працы адыгрывае тут
стрыжнёвую ролю. Зазначым, што ў тэксьце ізноў адсутнічаюць элемэнты
гістарызму, мінулае малюецца адно чорнымі фарбамі.
Сувязі паміж асобнымі вясковымі гурткамі ТБШ стваралі надлякальную
камунікацыйную прастору беларускага руху. Рэальнае існаваньне гэтае
прасторы рабіла магчымым правядзеньне асобнымі гурткамі нацыянальна-
асьветнай працы. Напрыклад, гурток ТБШ у вёсцы Галавачы Скідзельскай
гміны ахвяраваў 650 злотых на адбудову беларускай гімназіі ў мястэчку
Глыбокае, пра якое бальшыня жыхароў той вёскі, напэўна, ніколі да гэтага ня
чула
851
. Зьвесткі пра існаваньне і дзейнасьць вялікай колькасьці вясковых
гурткоў у розных мясьцінах Заходняй Беларусі, трансьляваныя празь
беларускамоўны друк, фармавалі ўяўленьне пра сваю ідэалягічную беларускую
айчыну ў самасьведамасьці вясковых жыхароў.
Аднак у рэчаіснасьці ня ўсё было так ідылічна, як гэта часам апісвалі
мясцовыя карэспандэнты беларускіх газэт. Вясковым актывістам у
847
Наша Праўда. № 9. 04.05.1927.
848
Наша Праўда. № 8. 04.05.1927.
849
Наша Праўда. № 33. 27.07.1927.
850
Наша Праца. № 1. 01.10.1927.
851
Наша Праўда. № 20. 11.06.27.
242
арганізацыі культурна-асьветнай працы даводзілася пераадольваць ня толькі
супраціў уладаў, але і руціну штодзённага сялянскага жыцьця ды пасіўнасьць
(як яны лічылі) аднавяскоўцаў. У газэце “Наша праца” за травень 1928 г.
даволі падрабязна апісаная дзейнасьць гуртка ТБШ зь мястэчка Казлоўшчына
Слонімскага павету, які быў арганізаваны 2 ліпеня 1927 г. і налічваў 28
сяброў. Прычым на арганізацыйны сход сабраліся толькі 10 чалавек, а
астатнія папросту пабаяліся рэпрэсій з боку паліцыі. Наступны сход адбыўся
праз паўтара месяцы. За гэты час гурткоўцы наладзілі адзін спэктакль і
аформілі патрэбныя для рэгістрацыі паперы. Яшчэ праз паўтара месяцы
правялі трэці сход, на які прыйшлі ўсяго 13 сяброў. За гэты час гурткоўцамі
былі пастаўленыя 3 спэктаклі і створана бібліятэка-чытальня, якую назвалі
імем Алеся Гаруна. У гэтай бібліятэчцы налічвалася 149 кніжак, зь якіх 89 на
беларускай мове. Прычым сярод беларускіх кніг пераважалі драматычныя
творы. Бібліятэку стала наведвалі 45 чытачоў. Гурткоўцы развучылі 4 п’есы:
“Паўлінка”, “Заручыны Паўлінкі”, “Страхі жыцьця”, “Елка дзеда Мароза”, а
таксама 15 песен, сярод якіх — “А хто там ідзе” на словы Янкі Купалы.
Галоўнай праблемай у дзейнасьці гуртка, на думку аўтара нататкі, была
пасіўнасьць многіх яго сяброў, якія часта адказвалі на папрокі актывістаў у
такім духу: “А што мне рэпеціраваць, трэба гараць, баранаваць”
852
. Другой
праблемай стала нявыплата сябрамі складак — усяго 50 грошай у месяц
(гэтулькі каштаваў бохан хлеба).
Разгледзім падрабязьней дзейнасьць гурткоў ТБШ на прыкладзе
Скідзельскай гміны. Першы гурток быў утвораны ў Скідзелі 23 верасьня 1926
г. Старшынёй стаў 21-гадовы паэт і філёзаф-самавук Пётра Сяўрук. Гурток
налічваў 36 сяброў
853
, яго сядзібай і бібліятэкай стала хата Сяўрука. Цікава,
што Пётра Сяўрук і яго бліжэйшыя сябры былі пасьлядоўнікамі філязофіі
расійскага пісьменьніка Льва Талстога. Яны прызнавалі толькі негвалтоўныя
сродкі барацьбы за нацыянальнае адраджэньне, а таму ў цэлым крытычна
ставіліся да дзейнасьці БСРГ і КПЗБ. У гэтым пляне скідзельскі гурток быў не
зусім тыповым. Прычына нетыповасьці палягала ў тым, што местачкоўская
моладзь мела даволі добрую адукацыю (Пётра Сяўрук, напрыклад, пад час
бежанства скончыў гімназію ў расійскім Ліпецку). Як хлопцы, так і асабліва
дзяўчаты шмат чыталі, па-гарадзкому апраналіся, ганарыліся сваім
местачковым паходжаньнем. Але магчыма, галоўнай прычынай спэцыфікі
скідзельскага гуртка была ўсё ж незвычайная асоба яго лідэра Пётры Сяўрука.
9 лістапада 1926 г. быў заснаваны наступны гурток ТБШ у Скідзельскай
гміне — у прынёманскай вёсцы Каўшова, які аб’ядноўваў 65 чалавек
854
.
Старшынёй каўшоўскага гуртка стаў Сьцяпан Шыла. У той жа дзень паўстаў
гурток ТБШ у вёсцы Раўкі (27 сяброў). У канцы 1926 г. і на пачатку 1927 г.
узьніклі гурткі ў вёсках Галавачы (11 сяброў), Пузавічы (32), Пяшчанка (15),
Хвайняны (26), Хваты (10). Агульная колькасьць сяброў таварыства ў
Скідзельскай гміне дасягнула 195 чалавек. Пераважна гэта былі маладыя
людзі ва ўзросьце ад 20 да 30 гадоў, але сустракаліся і старэйшыя.
Напрыклад, у Галавачах у гурток уступіў Захар Батура, які меў 49 гадоў.
Праявай паступовай эмансыпацыі вясковага грамадзтва стала тое, што ў
852
Голас працы. № 7. 05.05.1928.
853
ДАГВ, ф. 24, воп. 1, спр. 18, арк. 229. [Палітычны рух у Скідзельскай гміне. 1927 г.].
854
ДАГВ, ф. 24, воп. 1, спр. 18, арк. 136.
243
гурткі ўступалі й дзяўчаты. Напрыклад, у Хвайнянскім гуртку зь ліку 26
сяброў дзяўчат было дзевяць. А ў Пузавіцкім гуртку Марыя Воранава была
скарбнікам. Кожную нядзелю гурткоўцы ладзілі ў мястэчку і вёсках
Скідзельскай гміны тэатральныя імпрэзы. Вось як газэта “Праца” пісала пра
пастаноўку п’есы Ф.Аляхновіча “Дрыгва” ў вёсцы Раўкі ў лютым 1927 г.:
«Перад пачаткам спэктакля выступіў хор. Як толькі паднялася заслона,
глядзельнікі былі зачараваны выглядам нацыянальных вопратак. Прапяялі:
“Не пагаснуць зоркі ў небе”. Пяючы гэту песьню кожны з глядзельнікаў
адчуваў у сэрцы нейкі жаль і спачуцьцё да свайго роднага»
855
.
11 верасьня 1927 г. скідзельскі гурток ТБШ адсьвяткаваў свае ўгодкі. У
справаздачы яго старшыні Пётры Сяўрука было адзначана, што гурток
адчыніў бібліятэку, якая налічвала 280 кніг. Зь іх больш за 100 кніг гурток
купіў, каля 100 пазычыў і блізу 60 ахвяравалі розныя прыватныя асобы. Хаты-
чытальні былі адчынены таксама ў суседніх з Скідзелем вёсках — Пяшчанцы і
Пузавічах. Агульныя выдаткі скідзельскага гуртка за год склалі 260 злотых, а
прыбытак — 400 злотых. Складкі сяброў далі 145 злотых, а спэктаклі — 112.
На ўрачыстым сходзе, які завершыўся калектыўным сьпяваньнем гімна “Не
пагаснуць зоркі ў небе”, было вырашана назваць гурток імем Максіма
Багдановіча
856
. Можна дадаць, што 29 траўня 1927 г., на 10-я ўгодкі, у
Скідзелі была праведзена вечарына памяці паэта
857
. У вёсцы Стральцы
мясцовы гурток ТБШ заснаваў бібліятэку-чытальню імя Антона Луцкевіча. Яна
налічвала 70 беларускіх, расійскіх і польскіх кніг. Прычым тры кнігі для яе
ахвяраваў сам А. Луцкевіч
858
. Кіраўніка скідзельскага гуртка Пётру Сяўрука
абралі старшынёй Акруговай Рады ТБШ у Гарадзенскім павеце. Ён
самааддана працаваў на гэтай пасадзе, дарма што быў цяжка хворы на
сухоты. Вялікую ролю ў дзейнасьці ТБШ на Скідзельшчыне адыгрываў
таксама ўжо ўзгаданы намі паэт Міхась Васілёк зь вёскі Баброўня.
На актывістаў гурткоў ТБШ дзяржаўная ўлада абрынула рэпрэсіі,
імкнучыся змусіць іх спыніць актыўную працу. Гэтых людзей арыштоўвалі,
зьбівалі, штрафавалі з розных надуманых прычын. Напрыклад, у лістападзе
1927 г. паліцыя правяла ў памяшканьні скідзельскага гуртка вобшук, пад час
якога канфіскавалі пячатку, усе канцылярскія паперы, некаторыя кнігі, у тым
ліку “Гісторыю беларускай літаратуры”
859
. На скаргі цэнтральнага кіраўніцтва
ТБШ пра незаконны ўціск з боку мясцовых дзяржаўных чыноўнікаў
ваяводзкія ўлады звычайна адказвалі наступным чынам: “Адміністрацыйныя
ўлады, як выразьнікі волі ўраду, ня маюць на мэце задушэньня культурнай і
асьветніцкай працы Таварыства беларускай школы, калі яна будзе
праводзіцца менавіта ў адзначаным кірунку”
860
.
Рэпрэсіі ўладаў паступова давалі свой вынік. У студзені 1928 г. камэндант
скідзельскага пастарунку паведамляў у Горадню: “У мінулым месяцы
дзейнасьць таварыства беларускай школы значна аслабла й не пашыралася
855
Праца. № 3. 12.11.1927.
856
Праца. № 4. 16.11.1927.
857
Наша Праўда. № 23. 22.06.1927.
858
Наша Праўда. № 7. 22.04.1927.
859
Наша Праўда, № 1. 30.03.1927.
860
“Władze administracyjne jako wyraziciele woli Rządu nie mają na celu krępowania kulturalnej i oświatowej
pracy Towarzystwa Szkoły Białoruskiej, o ile praca ta w tym kierunku będzie się obracać” (ДАГВ, ф.24, воп. 1,
спр. 18, арк. 171).
244
так інтэнсіўна, як у папярэднім месяцы, калі кожнае сьвята іх кіраўніцтва
арганізоўвала тэатральныя паказы, на якія зьбіралася шмат гледачоў і ня
выключана (вылучана намі. — С.Т.), што на тых зборках праводзілася
антыдзяржаўная праца. Зараз у сувязі з узмоцненым наглядам за дзейнасьцю
таварыства з боку паліцыі і солтысаў дзейнасьць іх заўважна зьменшылася”
861
.
Пасьля парлямэнцкіх выбараў 1928 г. актыўнасьць гурткоў ТБШ яшчэ больш
імкліва пайшла на спад, што пасьпяшаліся адзначыць шмат якія камэнданты
паліцыі. Напрыклад, у красавіку 1928 г. камэндант скідзельскага пастарунку
адзначаў: “...гурткі знаходзяцца ў стадыі распаду, бо не выклікаюць такой
вялікай цікавасьці ў мясцовага насельніцтва, як раней. Галоўныя актывісты
гурткоў у выніку рэпрэсій з боку пастарунку пакідаюць свае пасады й гурткі
без апекі”
862
. Паліцыйны камэндант гміны Галынка ў Гарадзенскім павеце
таксама паведамляў, што ТБШ у ягоным раёне ўжо амаль ня дзейнічае: “А гэта
дзякуючы таму, што самыя выдатныя актывісты беларускага руху выехалі:
адныя — на настаўніцкія курсы, астатнія — на іншыя пасады”
863
.
Такім чынам, ціск і рэпрэсіі з боку ўладаў пасьлядоўна прыводзілі да
зьнікненьня гурткоў ТБШ. Да канца 1929 г. на тэрыторыі Скідзельскай гміны
працягвалі рэальна дзейнічаць толькі гурткі ў Скідзелі і Каўшове. Гэта
выклікала незадавальненьне павятовага камэнданта паліцыі, які пісаў у
скідзельскі пастарунак: “Ва ўсім павеце ўжо, дзякуючы зацікаўленасьці
камэндантаў пастарункаў, гурткі ТБШ зьліквідаваныя, а ў даверанай вам
мясцовасьці яны яшчэ існуюць: у вёсцы Каўшова і ў самым мястэчку Скідзель.
Рэкамэндую распачаць адпаведныя крокі ў духу шматразовых павучаньняў
пана старасты, скіраваныя да іх ліквідацыі. Сродкаў яўных, адкрытых і
легальных, зразумела, ужываць нельга. Аднак у вашым распараджэньні, як
камэнданта, ёсьць тысячы спосабаў, з дапамогай якіх, пры адпаведным
спрыце й такце, можна ўскосна паўплываць на актывістаў ТБШ, адбіваючы ў
іх ахвоту працаваць у Таварыстве, і схіліць да самароспуску гурткоў”
864
.
У Скідзельскай гміне пераход некалькіх беларускіх актывістаў у
праўрадавы блёк прывёў да распаду гурткоў ТБШ, якія яны да гэтага
ўзначальвалі. Камэндант паліцыі Чартарыскі ў студзені 1928 г. паведамляў у
Горадню: “Важна тое, што некалькі беларусаў — раней перакананых
861
“W ubiegłym miesiącu działalność Towarzystwa szkoły białoruskiej znacznie osłabła i nie rozszerza się tak
intensywnie jak w miesiącu poprzednim, kiedy co swięto zarządy takowych urządzały przedstawienia
teatralne, na które zbierało się sporo widzów i nie wykluczono jest Ŝe podczas tych zbiórek prowadziła się
rabota antypaństwowa. Obecnie w związku ze zwiększonym nadzorem nad działalnością towarzystwa ze strony
policji i sołtysów działalność takowych widocznie się zmniejszyła” (ДАГВ. ф.17, воп. 1, спр. 172, арк. 48).
862
“...hurtki znajdują się w stadium rozkładu, gdyŜ nie wzbudzają juŜ tak wielkiego, jak poprzednio
zainteresowania wśród miejscowej ludności. Czołowi działacze hurtków ze względu na represje ze strony
posterunku wycofują się ze stanowisk pozostawiając hurtki bez opieki” (ДАГВ, ф.17, в.1, спр. 173, арк. 77
адг.).
863
“A to zawdzięczając temu, Ŝe najwybitniejsi działacze ruchu białoruskiego wyjechali jedni na kursa
nauczycielskie, inni na inne posady” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 200, арк. 94. [Сытуацыйныя справаздачы
камэнданта паліцыі Гарадзенскага павету за 1929 г.]).
864
“W całym powiecie juŜ, prócz Posterunka Skidel, dzięki zainteresowaniu się Komendantów Posterunków,
zostały zlikwidowane Towarzystwa Szkoły Białoruskiej, na powierzonym źaś Panu rejonie, istnieją one jeszcze
we wsi Kowszowo i samym m. Skidlu. Polecam Panu poczynić odpowiednie kroki w mysl kilkakrotnych
pouczeń Pana Starosty... zmierzające do ich zlikwidowania. Rzecz oczywista, środków jawnych otwartych i
legalnych, stosować Pan przytem nie moŜe, są jednak w rozporządzeniu Pana, jako Komendanta Posterunku,
tysiące sposobów za pomocą których moŜe Pan, przy odpowiednim sprycie i takcie, pośrednie wpływać na
członków zarządu T-wa S.B., zniechęcić ich do dalszej pracy w T-wie i skłonić do rozwiązania zarządu” (ДАГВ,
ф. 24, воп. 1, спр. 24).
245
гурткоўцаў, цяпер прызнаюць ідэалёгію пана маршалка (Юзэфа Пілсудзкага.
— С.Т.) і шырока агітуюць за яе”
865
. Некаторыя лідэры гурткоў адчайна
імкнуліся ўтрымаць салідарнасьць сваіх сяброў і ажывіць культурніцкую
дзейнасьць. Скідзельскі камэндант у верасьні 1928 г. пісаў пра гэтыя
намаганьні: “Галоўныя дзеячы ТБШ — Касьцевіч Міхал зь вёскі Баброўня,
Сяўрук Пётра з Скідзеля, а таксама радны Кізевіч Міхал зь вёскі Стральцы —
ўсімі сіламі і сродкамі намагаюцца захаваць гурткі, аднак натыкаюцца ў
сваёй працы на абыякавасьць шырокіх масаў”
866
. Тут камэндант сапраўды
часткова меў рацыю. Масавы энтузіязм папярэдніх гадоў паволі ішоў на спад.
Спадзяваньні вяскоўцаў на хуткія і цудоўныя зьмены ня спраўджваліся, і ў
выніку шырыліся расчараваньне і скептыцызм.
Усе спробы актывізаваць беларускую культурніцкую працу блякаваліся
паліцыяй. Напрыклад, у канцы 1928 г. беларускія актывісты ў Крынках
паспрабавалі ўтварыць суполку беларускай моладзі, але не атрымалі дазволу
ўладаў
867
. Камэндант паліцыі Азёрскай гміны паведамляў у Горадню: “...гурткі
ў Лакне, Стрыеўцы і Бандарох узнавілі сваю дзейнасьць, пачаўшы з
арганізацыі бібліятэк, аднак ціск пастарунку на іх з мэтай ліквідацыі дае
спадзяваньне, што неўзабаве мы будзем мець ўдалы вынік”
868
. Гурток у
Вялікіх Грыньках Ваўкавыскага павету ў верасьні 1928 г. адчыніў бібліятэку
імя Івана Луцкевіча. 27 верасьня кіраўнік гэтага гуртка Макар Захарчук
прачытаў лекцыю “Алкаголь і яго згубны ўплыў на здароўе людзей”. Праўда,
прысутнічалі пры гэтым толькі 15 асобаў
869
. 30 кастрычніка быў заснаваны
гурток у Раманаўцах Сьвіслацкай гміны, а ваўкавыскае стараства адмовіла ў
рэгістрацыі гуртка ў Клепачох. Але самую вялікую шкоду асьветнай працы
прыносілі спробы палітызацыі гурткоў. Напрыклад, на акруговым зьезьдзе
ТБШ у Горадні радыкалы дамагліся прыняцьця рэзалюцыі выразна
палітычнага зьместу, асудзілі “здраднікаў” Радаслава Астроўскага ды інш.
870
Такія крокі толькі аблягчалі ўладам расправу над гурткамі.
У 1929 г. большасьць гурткоў ТБШ у Беластоцкім ваяводзтве ўжо спыніла
ўсялякую дзейнасьць, а многія афіцыйна паведамілі ўладам пра свой
самароспуск. Камэндант Скідзельскага пастарунку ў чэрвені 1929 г. занатаваў
у сваёй справаздачы: “Адзначаем, што асобныя дзеячы беларускай школы
ўсяляк намагаюцца, каб іхнае таварыства стаяла на адпаведным роўні і
пасьпяхова разьвівалася, аднак шырокія масы насельніцтва ніякага ўдзелу ў
гэтым руху не бяруць і той акцыяй зусім не цікавяцца”
871
. У верасьні 1929 г.
865
“Znamiennym jest fakt, iŜ kilku białorusinów — nieprzejednanych poprzednio hurtkowcew obecnie szeroko
głoszą i wyznają ideologię Pana Marszałka” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 171. арк. 2,16).
866
“Główni działacze T-wa jak-to Kościewicz Michał ze wsi Bobrownia, Siewruk Piotr ze Skidla oraz radny
Kościewicz Michał ze wsi Strelcy wszelkimi siłami uŜywają swych wpływów aŜeby utrzymać w Ŝyciu
organizacje, lecz w pracy swej napotykają obojętność szerszych mas” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 176).
867
ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр.176, арк. 58 адг. [Сытуацыйныя справаздачы камэнданта паліцыі
Гарадзенскага павету за 1928 г.].
868
“...hurtki w Łoknie, Stryjowce i Bandarach działalność swą wznowiły przystępując do organizowania
bibliotek, wywierana jednak przez Posterunek tut. w stosunku do tych Ŝe hurtków presje w celu zlikwidowania
tych Ŝe przypuszczać naleŜy w najbliŜszym czasie wzdzięczona zostanie pomyslnym skutkiem” (ДАГВ, ф. 17,
воп. 1, спр. 201, арк. 24).
869
APB, Адміністрацыя беластоцкага ваяводы, cпр.41, арк.7 адг., 76.
870
APB, Адміністрацыя беластоцкага ваяводы, cпр.41, арк.7 адг., 106.
871
“Stwerdzono, iŜ pojedyńcze działacze Szkoły białoruskiej wszelkimi siłami robią starania wśród miejscowej
ludności aŜeby T-wa tej szkoły stały na odpowiednim poziomie i pomyslnie rozwiały się gdyŜ szersze warstwy
ludności Ŝadnego udziału w tym ruchu nie biorą... wcale nie interesują się tą akcją” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр.
201, арк. 78).
246
некалі вельмі актыўны гурток у Скідзелі налічваў усяго 12 сяброў
872
. Яго
кіраўнік Пётра Сяўрук цяжка хварэў на сухоты, але, нягледзячы на гэта, усімі
сіламі намагаўся падтрымаць жыцьцё гуртка. П.Сяўрук крытычна ставіўся да
палітызацыі Таварыства, на якую штурхалі гурткі эмісары КПЗБ. У траўні
1929 году ён нават даслаў у Галоўнае праўленьне ТБШ у Вільні і акружное
праўленьне ў Горадні пратэст на рэзалюцыю, прынятую 19 траўня на зьезьдзе
дэлегатаў Таварыства беларускай школы у Вільні, бо лічыў, што гэты дакумэнт
“кампрамітаваў ТБШ і культурніцка-прасьветную дзейнасьць беларусаў”.
Трэба адзначыць, што прыхільнікі дэпалітызацыі ТБШ знаходзіліся ў вельмі
складаным становішчы. Значная частка моладзі прагнула радыкальнай
дзейнасьці і штурхала гурткі на палітычныя акцыі, абвяшчаючы памяркоўных
дзеячоў здраднікамі і згоднікамі. Пасьля выбуху зацікаўленасьці вяскоўцаў да
тэатральных пастановак ды іншых відаў асьветнай працы надыходзіў спад
эмоцый. Толькі адзінкі былі здольныя да рэгулярнай руціннай працы, якая да
таго ж не прыносіла ніякіх матэрыяльных выгадаў. Паліцыя ўмела
выкарыстоўвала такія настроі, каб шляхам адміністрацыйнага ціску
прывесьці гурткі да самароспуску. Там, дзе гэта не атрымоўвалася, ужывалі
банальныя забароны. Напрыклад, згодна з пастановай павятовага старасты
ад 2 ліпеня 1929 г., прыпынялася дзейнасьць вельмі дзейнай і згуртаванай
суполкі ў Шкленску, а памяшканьне яе бібліятэкі было апячатана
873
.
Незваротнай стратай для беларускага культурнага жыцьця на Гарадзеншчыне
стала сьмерць у 1929 г. кіраўніка скідзельскага гуртка ТБШ Пятра Сяўрука.
Камэндант паліцыі толькі скупа адзначыў у сваёй справаздачы: “У мястэчку
Скідзель актыўнасьць Таварыства зьменшылася пасьля сьмерці выдатнага
дзеяча Пётры Сяўрука”
874
. Кіраўніком Скідзельскага гуртка стала малодшая
сястра Пётры Вольга Сяўрук. Шкада, што такіх адукаваных і таленавітых
энтузіястаў беларускасьці, як Пётра Сяўрук, у заходнебеларускай вёсцы было
няшмат.
Упарта трымаўся ў Скідзельскай гміне таксама гурток у Каўшове. У
справаздачы за люты 1929 г. камэндант паліцыі адзначаў: “З усіх гурткоў на
тэрыторыі гміны толькі гурток у вёсцы Каўшова выяўляе дзейнасьць,
пэрыядычна арганізоўваючы сходы, абмяркоўваючы асьветныя справы...
Душой гэтых сходаў ёсьць нейкі Сьцяпан Шыла — асоба палітычна
падазроная, які некалі праводзіў арганізацыйную працу ў Беларускай
сялянска-работніцкай грамадзе”
875
. У ліпені таго ж году камэндант зноў жа
адзначыў: “Толькі пры суполцы Таварыства ў вёсцы Каўшова існуе
драматычны гурток, які час ад часу арганізоўвае аматарскія спэктаклі”
876
.
872
ДАГВ, ф. 24, воп. 1, спр. 24, арк. 75. [Палітычны рух у Скідзельскай гміне. 1929 г.].
873
ДАГВ, ф. 38, воп. 1, спр. 35, арк. 34. [Сакрэтныя справаздачы камэнданта паліцыі ў Берштах за 1929
г.].
874
“W miasteczku Skidel działalność T-wa zmniejszyła się po śmierci Siewruka Piotra, sekretarza T-wa
wybitnego działacza” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 203. [Сытуацыйныя справаздачы камэнданта паліцыі
Гарадзенскага павету за 1929 г.]).
875
“Ze wszystkich istniejących na terenie gminy hurtków białoruskiej szkoły hurtek we wsi Kowszowo daje o
sobie znać, urządzając od czasu do czasu zebrania poruszając na takowych sprawy oświatowe... Duszą takich
zebrań bywa niejaki Szyła Stefan — osobnik politycznie notowany, który w swoim czasie prowadził
organizacyjną robotę w BWRH” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 200. [Сытуацыйныя справаздачы камэнданта
паліцыі Гарадзенскага павету за 1929 г.]).
876
“Jedynie przy hurtku towarzystwa we wsi Kowszowo istnieje kółko dramatyczne, które od czasu do czasu
urządza przedstawienia amatorskie” (ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 201. [Сытуацыйныя справаздачы
камэнданта паліцыі Гарадзенскага павету за 1929 г.]).
247
Улады часта спрабавалі супрацьпаставіць актыўнасьці ТБШ дзейнасьць
праўрадавых культурна-асьветных устаноў. Карэспандэнт газэты “Беларуская
доля” пісаў зь вёскі Сялявічы Міжэвіцкай гміны Слонімскага павету: «З рухам
нашых беларускіх вёсак да сваіх беларускіх школ заварушылася і “Koło
MłodzieŜy” (польскае) у нашай вёсцы: пачало ставіць спэктаклі. Гэтак 13
красавіка была пастаўлена п’еса “Адам і Ева”. Але дзякуючы таму, што
спэктакль адбываўся ў польскай мове й польскім духу, наша моладзь, хоць і
ўсе яны каталікі, на спэктакль не пайшла»
877
. Да вольнай канкурэнцыі паміж
беларускімі і польскімі культурна-асьветнымі ўстановамі справа дайсьці не
магла, бо галоўным сродкам барацьбы з гурткамі ТБШ урад абраў несупынны
адміністрацыйны ціск. Паліцыя звычайна выкарыстоўвала любыя даступныя
сродкі, у тым ліку й незаконныя, каб перашкодзіць іх дзейнасьці.
У студзені 1930 г. гурток ТБШ у Скідзелі налічваў усяго 11 сяброў
878
. Тым
часам Польскае школьнае таварыства (Polska Macierz Szkolna) налічвала там
15 сяброў, габрайскія арганізацыі “Тарбут” і “Культура” — адпаведна 150 і 70
чалавек. Але пад паліцыйныя рэпрэсіі падпадалі найперш менавіта беларусы.
Пры гэтым камэндант паліцыі сьцьвярджаў, нібыта гурток ТБШ “у
камуністычным духу ўплывае на беларускае насельніцтва”
879
, што зусім не
адпавядала рэчаіснасьці. Неўзабаве гэты гурток канчаткова спыніў сваю
працу. У матэрыялах мясцовай паліцыі за 1931 г. мы ўжо не знайшлі зьвестак
пра яго існаваньне
880
. Тым жа часам увесь актыў гуртка ТБШ у Каўшове, зноў
жа паводле інфармацыі паліцыі, уліваецца ў шэрагі КПЗБ. Арганізаваная
беларуская культурна-асьветная праца на тэрыторыі Скідзельшчыны
фактычна спыняецца. У выніку разгрому гурткоў ТБШ сялянскае насельніцтва
было сілай адлучана ад беларускай кніжнай культуры. І ўсё ж беларускія
настроі сярод мясцовай моладзі ня згасьлі. Напрыклад, 28 лютага 1931 г.
скідзельскія хлопцы Міхал Стальбоўскі, Міхал Трусь, Уладзімір Шань і
Аляксандар Фурман прыйшлі на паседжаньне аддзелу шавіністычнага
“Стралецкага зьвязу” (Związek Strzelecki) і засьпявалі там “Ад веку мы спалі”
881
.
Інфармацыя пра гэты сьмелы ўчынак дайшла нават да беластоцкага ваяводы.
Нам невядома, чым скончылася справа, але тады за гэтую песьню ўжо і ў
турму можна было трапіць, а тут хлопцы прасьпявалі яе сярод сяброў
ваенізаванай польскай арганізацыі, дзе рэй вялі асаднікі і дзеці чыноўнікаў.
Такім чынам, польскім уладам у канцы 1920-х гадоў удалося цалкам
зьнішчыць легальныя структуры беларускага руху на Гарадзеншчыне.
Падобная сытуацыя ў цэлым характэрная для ўсёй Заходняй Беларусі. У
выніку гэтага вёска была фактычна адарваная ад высокай беларускай
877
Беларуская доля. № 35. 20 06.1925.
878
ДАГВ, ф. 24, воп. 1, спр. 29. [Палітычны рух у Скідзельскай гміне.1930 г.].
879
ДАГВ. ф. 24, воп. 1, спр. 29, арк. 201. [Палітычны рух у Скідзельскай гміне.1930 г.].
880
Паводле ўспамінаў пісьменьніка Мікалая Дзелянкоўскага, пляменьніка Пётры Сяўрука й сына
актывіста ТБШ Івана Дзелянкоўскага, удзельнікі скідзельскага гуртка ў большасьці сваёй на ўсё жыцьцё
засталіся шчырымі беларускімі патрыётамі. Некаторыя захавалі вернасьць ідэям “талстоўства”,
непраціўленьня злу насільлем. У 1937 г. малады Янка Брыль, які таксама тады захапляўся
“талстоўствам”, прыяжджаў у Скідзель, каб сустрэцца з аднадумцамі. Былы гуртковец Даніла Скварнюк,
пячнік па прафесіі, правіў вершы Брыля і даваў парады маладому літаратару. У ліпені 1943 г. Даніла
Скварнюк і яго жонка Вольга (была кіраўніком скідзельскага гуртка ТБШ пасьля сьмерці свайго брата
Пятра Сяўрука) загінулі разам з астатнімі жыхарамі вёскі Пузавічы, спаленай фашыстамі. Іх трагічны
лёс падказаў Янку Брылю тэму для апавяданьня “Memento mori”. Выказваю падзяку за гэтыя зьвесткі
шаноўнаму Міколу Іванавічу Дзелянкоўскаму.
881
APB, Адміністрацыя беластоцкага ваяводы, спр. 58, арк. 56.
248
культуры. Спыніўся або катастрафічна зьменшыўся доступ да мясцовых сялян
беларускага друкаванага слова, а большасьць сялянскай моладзі адрываецца
ад усялякай культурна-асьветнай працы. Значная ж частка вясковых
актывістаў пад ціскам паліцыйнага перасьледу ўсё больш схіляецца ў сваёй
дзейнасьці да кансьпірацыі і радыкалізацыі. Паліцыя ня раз фіксуе выпадкі,
калі актыў гурткоў ТБШ у поўным складзе ўступае ў КПЗБ. Аднак для гэтай
партыі беларуская культурна-асьветная праца была далёка не прыярытэтным
кірункам.
У выніку разгрому мясцовых структураў нацыянальнага руху ў канцы 1920-
х гадоў беларускае сялянскае насельніцтва было фактычна пазбаўленае ўсякіх
формаў арганізаванага грамадзкага жыцьця, апрача кантраляваных уладамі
самаўрадаў і грамадзкіх суполак (у праваслаўных вёсках моладзь звычайна
ўтварала добраахвотныя пажарныя каманды, якія пад наглядам паліцыі
ладзілі танцы, а часам нават і тэатральныя пастаноўкі на беларускай мове).
Камэндант скідзельскага пастарунку пісаў у лістападзе 1929 г.: “Беларусы
настроены варожа (да дзяржавы. — С.Т.), ім не стае толькі арганізацыі і
літаратуры, затое габраі ўжо амаль змалку знаходзяцца ў арганізацыях, нехта
ў спартовых (ва ўзросьце дапрызыўным — у арганізацыях нелегальных), але
галоўным чынам у прафэсійных”
882
.
Таму ў 1930-х гадох назіраецца ў значнай ступені своеасаблівае
аднаўленьне інфармацыйнай самаізаляцыі вясковых грамадаў, асабліва
заўважнае параўнальна з папярэднімі гадамі. Гэтую ізаляцыю прарывалі
кур’еры КПЗБ, якія дастаўлялі вясковым ячэйкам партыйныя
прапагандысцкія лісткі і розную забароненую літаратуру. Часьцяком гэта былі
лісткі на беларускай мове, але ніякай беларускай культурна-асьветнай
дзейнасьці кэпэзэбоўцы мэтанакіравана не вялі, хоць і маглі арганізоўваць,
напрыклад, акцыі ў падтрымку беларускай школы. Але такія акцыі служылі
мэтам палітычнай агітацыі, а барацьба за беларускую мову і школу ўяўлялася
вясковым камуністам другараднай справай у параўнаньні з будучай
кардынальнай перабудовай усяго грамадзтва, якая зробіць вольным і
шчасьлівым увесь народ.
Польскі чыноўнік у беларускай вёсцы
Змагаючыся зь беларускім палітычным і культурна-асьветным рухам,
польская ўлада мусіла прапанаваць вясковаму насельніцтву сваю
альтэрнатыву. Гэтай альтэрнатывай з пазыцыі ўраду ў ідэале зьяўлялася
засваеньне польскай нацыянальнай самасьведамасьці, мовы і культуры, а як
мінімум — поўная ляяльнасьць да польскай улады, апалітычнасьць і
абыякавасьць да беларускай справы. Дзяржава праз усе свае інстытуцыі
імкнулася праводзіць адпаведную культурна-асьветную працу. Але насамрэч
яна ўскладалася на плечы дастаткова значнай групы мясцовых урадавых
чыноўнікаў і настаўнікаў, зь якімі ў часы міжваеннай Польскай рэспублікі
даводзілася кантактаваць беларускаму сялянству.
882
“Białorusini wrogo usposobieni tylko brak im organizacji i literatury, natomiast Ŝydzi juŜ prawie od
najmłodszych są w organizacjach, jedni w sportowych, w wieku przedpoborowym w organizacjach
wywrotowych, zaś głównie w fachowych” (ДАГВ ф. 17, воп. 1, спр. 203, арк.101).
249
У большасьці сваёй гэтая сацыяльная група на “крэсах” фармавалася з
палякаў паводле нацыянальнасьці. Прывядзём толькі адзін прыклад. У 1926 г.
у Гарадзенскім павеце налічвалася 498 службоўцаў ва ўстановах паліцыі. Зь іх
толькі двое запісаліся беларусамі і адзін — габраем, а ўсе астатнія — палякамі.
Паводле веравызнаньня, сярод гэтых службоўцаў, апрача каталікоў,
налічвалася 10 праваслаўных, 1 юдэй і 4 эвангелікі. Асабліва цікавы той факт,
што толькі чацьвёра паліцыянтаў пазначылі, што ведаюць беларускую мову
883
.
Напэўна, у сапраўднасьці яе ведалі значна больш паліцыянтаў, але хутчэй за
ўсё яны не лічылі яе асобнай мовай, веданьне якой варта адзначаць у
службовай справе.
У беларускім нацыянальным друку польскае чыноўніцтва ацэньвалася
пераважна адмоўна. Газэта “Змаганьне” ў 1924 г. пісала пра мясцовых
польскіх ураднікаў: “Край залілі наездныя з Варшавы, з Галічыны, з
Пазнаншчыны людзі, займаючы ўсе ўрадавыя становішчы, школы, гміны. Уся
паліцыя, якая павінна бараніць жыццё і маёмасць насялення, скомплектавана
з людзей, незнаёмых ані з гэтым краем, ані з насяленнем, да якога зразумела,
адносяцца як да чужынцаў”
884
. Прыкладам такіх адносін да беларускага
насельніцтва можна лічыць камэнданта Каменскай гміны Гарадзенскага
павету, які крытыкаваў у сваёй справаздачы занадта лібэральнае, на яго
думку, стаўленьне ўраду да мясцовых жыхароў: “...беларускае насельніцтва
прасякнутае ідэямі камунізму і будзе небясьпечным элемэнтам для Польскай
дзяржавы, а ўсё таму, што ўлада занадта далікатна зь імі абыходзіцца, а
канстытуцыя іх паўсюль бароніць, і таму яны што хочуць, тое й робяць. Калі
такога камуніста зловяць, то ён піша скаргу на паліцыю, падае фальшывыя
зьвесткі і ў выніку паліцыя вінаватая і на ёй усё сыходзіцца. Калі хочам
змагацца з камунізмам, дык на гэта патрэбныя грошы, каб можна было мець
добрых агентаў — а так змаганьне вельмі слабое, бо на ўсё не стае часу і
адпаведных людзей”
885
.
Падобныя погляды дэманстраваў і камэндант cкідзельскага пастарунку
Нойбаўэр, які ў кастрычніку 1929 г. наступным чынам характарызаваў
мясцовае насельніцтва: “Беларусы гэтак жа ўпарта сабатуюць выкананьне
ўсялякіх распараджэньняў, як і выплату падаткаў, вечна незадаволеныя,
аддаюцца п’янству і бойкам. Варожа ставяцца да ўсяго польскага, асабліва
ненавідзяць асаднікаў. І доўжыцца гэта будзе столькі, колькі ў гміннай радзе
будуць сядзець антыдзяржаўнікі”
886
. Праўда, папярэднік Нойбаўэра на
883
ДАГВ, ф. 17, воп. 1, спр. 111, арк. 11–16. [Асабовы склад паліцыі Гарадзенскага павету за 1926 г.].
884
Змаганьне. № 3. 06.01.24.
885
“...ludność białoruska jest przesiąknięta doktrynami komunizmu, i w przyszłości jest niebespiecznym
elementem w stosunku do Państwa Polskiego — a to dla tego Ŝe za delikatnie się z nimi władza obchodzi, a
konstytucja ich broni wszędzie, wobec czego co oni sobie chcą to robią. JeŜeli takiego komunistę się stiga — to
on na policję pisze skargi przedstawiające falszywe dane i w rezultacie policja jest najgorsza i na policji się
wszystko skupia. Chcąc walczyć z komunizmem potrzeba na to pieniądzy aŜeby moŜna było mieć dobrych
konfidantów — a tak walka jest bardzo słaba gdyŜ na wszystko brak czasu i odpowiednich ludzi” (ДАГВ, ф.
17, воп. 1, спр. 201, арк. 102 адг.).
886
“Białorusini uporni tak w wykonaniu wszelkich rozporządzeń jak i w płaceniu podatków, wiecznie nie
zadowoleni oddają się pijanństwu i wywołują bójki. Wrogo odnoszą się do wszystkiego co polskie, a największą
nienawiścią pałają do osadników. Stan ten nie da się poprawić tak długo, jak długo rada gminna będzie się
składać z wywrotowców” (ДАГВ, ф.17, воп. 1, спр. 203, арк. 64). Што да абвінавачаньня мясцовых
жыхароў у п’янстве, цікава будзе прывесьці зварот павятовага паліцыйнага камэнданта Міцінскага да
самога Нойбаўэра ў лістападзе 1929 г.: “Дайшлі да мяне зьвесткі, што пан часу да часу напіваецца.
Папярэджваю, што калі гэта паўторыцца, вы адразу будзеце зьнятыя з сваёй пасады” (ДАГВ, ф.24, воп.
1, спр. 24, арк. 42).
250
пасадзе паліцыйнага камэнданта Скідзеля Чартарыскі дэманстраваў іншы
падыход да мясцовага насельніцтва Скідзельскай гміны. У адной з сваіх
справаздач ён сьцьвярджаў, што варожае стаўленьне тутэйшых жыхароў да
Польшчы “паглыбленае палітыкай папярэдніх урадаў, што звычайна ставіліся
да гэтых людзей як да пасынкаў, захоўваецца надалей і паварот да лепшага
можа адбыцца тады, калі насельніцтва адчуе зьмены ў такім стаўленьні”
887
. У
іншым рапарце Чартарыскі адзначаў, што толькі “ўмелае абыходжаньне зь
людзьмі, клопат і паважлівае стаўленьне да іх пераканае, што ўлада ім не
варожая”
888
. Такім чынам, гэты паліцыйны чыноўнік, прозьвішча якога
сьведчыла пра яго “крэсовае” паходжаньне, прызнаваў і віну ўладаў у тым,
што беларускае насельніцтва варожа ставіцца да польскай дзяржавы.
Сярод мясцовых чыноўнікаў, вядома, сустракаліся асобы, якія спрабавалі
зразумець псыхалёгію беларускага насельніцва і ставіліся да яе з
добразычлівасьцю і спачуваньнем. Даволі цікавым прыкладам у гэтым пляне
зьяўляўся паліцыйны камэндант Дубнаўскай гміны Гарадзенскага павету
Казімір Нагацкі, які заўсёды пісаў у Горадню вельмі вялікія і падрабязныя
справаздачы пра розныя падзеі мясцовага жыцьця й становішча
насельніцтва. Што да дзейнасьці гурткоў ТБШ, дык камэндант лічыў:
мясцовая моладзь проста жадала мець нейкую арганізацыю, каб можна было
супольна рабіць тэатральныя пастаноўкі, і абгрунтоўваў гэта тым, што
пазьней да добраахвотнай пажарнай варты запісалася шмат былых сяброў
ТБШ
889
. Камэндант нават асуджаў мясцовага настаўніка Альфрэда Міхалка,
які не дазваляў моладзі ладзіць беларускія драматычныя спэктаклі ў
памяшканьні школы.
Калі дубнаўскі гурток ТБШ аднойчы зьвярнуўся да кіраўніка школы з
просьбай даць ім пустую залю для арганізацыі тэатральных імпрэзаў, то
апошні паставіў умову, што яны мусяць адбывацца толькі на польскай мове.
Моладзь не пагадзілася на гэтую ўмову, сьцьвярджаючы, што ў такім разе
“яны будуць рабіць спэктаклі не для сябе, а для палякаў; палякі ж, калі хочуць,
то няхай самыя для сябе арганізуюць”
890
. Шчыра расчараваны такім зыходам
справы, камэндант Нагацкі ахарактарызаваў псыхалёгію мясцовых сялян:
“...усялякае тлумачэньне — як гарохам аб сьцяну, тактоўнае пераконваньне
таксама застаецца без аніякага выніку. Наагул тутэйшы люд вельмі цяжкі да
грамадзкай працы, ніколі не задаволены тым, да чаго імкнуўся і што ўрэшце
ўдалося дасягнуць, зноў хоча таго, чаго мець ня можа і без канца наракае”
891
.
Калі ў сьнежні 1928 г. моладзь вёскі Дубна зноў зьвярнулася ў павятовае
стараства з просьбай дазволіць ёй арганізаваць у мясцовай школе тэтральны
887
“pogłębiony polityką poprzednich rządów traktujących ludność po macoszemu za małemi wyjątkami trwa i
zwrót ku lepszemu moŜe nastąpić wówczas kiedy ludność odczuje zmianę tego stosunku” (ДАГВ, ф.17, воп. 1,
спр. 172, арк. 125 адг. [Сытуацыйныя справаздачы камэнданта паліцыі Гарадзенскага павету за 1928
г.]).
888
“umiejętne postępowanie z ludzmi oraz otoczenie ich swoją opieką i traktowanie po ludzku przekona ich izŜ
stosuniek władzy do nich nie jest wrogi” (ДАГВ, ф.17, воп. 1, спр. 173, арк. 77 адг.).
889
ДАГВ, ф.17, воп. 1, спр. 201, арк. 15. [Сытуацыйныя справаздачы камэнданта паліцыі Гарадзенскага
павету за 1929 г.].
890
«ona nie będzie robić przedstawienia dla siebie, lecz dla Polaków, a “polaki jak chcą, niech sami sobie
urządzają”» (ДАГВ, ф.17, воп. 1, спр. 174, арк. 16 адг.).
891
“...tlómaczenie zaś najwymówniejsze odnosi taki skutek, jak groch o scianę, a przekonanie na takcie teŜ
pozostaje bez najmniejszego skutku. W ogóle ludność tut. do pracy społecznej jest bardzo cięŜka i leniwa,
nigdy nie jest zadowolona z tego czego pragnęła i w końcu udało się jej osiągnąć, natomiast Ŝąda znowu tego
czego mieć nie moŜe i narzekanie bez końca” (ДАГВ, ф.17, воп. 1, спр. 174, арк. 16 адг.).