Терлак З., Сербеньска О. Украинский язык для начинающих

Подождите немного. Документ загружается.

141

Áóäüòå âçàèìíî âåæëèâû!

Âèáà÷òå (ïðîáà÷òå), áóäü ëàñêà!

Ïðîøó âèáà÷åííÿ (ïðîáà÷åííÿ)!

Âèáà÷àé (ïðîáà÷àé)! Âèáà÷ (ïðîáà÷)!

Âèáà÷àéòå (ïðîáà÷àéòå)! Âèáà÷òå (ïðîáà÷òå)!

Ïåðåïðîøóþ!

Äàðóéòå!

Íå óïîòðåáëÿéòå âûðàæåíèå ß âèáà÷àþñü. Ãëàãîëû ñ ñóô-

ôèêñîì -ñÿ(ñü) îáîçíà÷àþò, ÷òî äåéñòâèå ñóáúåêòà íàïðàâ-

ëåíî íà ñàìîãî ñåáÿ. Ñðàâíèòå: ß óìèâàþñÿ. ß îäÿãàþñÿ.

Ôîðìû ïðîøåäøåãî è áóäóùåãî âðåìåíè

● Ïðî÷èòàéòå òåêñò, âûïèøèòå â òåòðàäü âñå ãëàãîëû è îïðåäåëèòå èõ

âðåìåííå çíà÷åíèå.

Òàðàñ Øåâ÷åíêî íàðîäèâñÿ íà óêðà¿íñüê³é

çåìë³, ï³ä óê-

ðà¿íñüêèì

íåáîì, ïðîòå â³í íàëåæèòü äî òèõ ëþäåé-ñâ³òî÷³â,

ùî ñòàþòü äîðîãèìè äëÿ âñüîãî ëþäñòâà

³ ùî â ïîøàí³ âñüîãî

ëþäñòâà

çíàõîäÿòü ñâîº áåçñìåðòÿ.

Â³äêðèòå ñåðöå íàðîäíîãî ñï³âöÿ ùåäðî ââ³áðàëî â ñåáå ìî-

ãóòí³é âîëåëþáíèé äóõ óêðà¿íñüêîãî

íàðîäó. Ó ò³é íåâåëèê³é

êíèæö³, ùî ³ìÿ ¿é «Êîáçàð», êëåêî÷å ö³ëå ìîðå ãîðÿ íàðîäíî-

ãî, â í³é  íåâîëüíèöüêèé ïîêëèê äî ïîìñòè é ïîðèâ äî

ñâîáîäè, ìóäðèé ðîçóì ãóìàí³ñòà ³ í³æíà, ÷àð³âíà êðàñà óêðà¿í-

ñüêî¿

ï³ñí³.

Âèíÿòêîâèì º ì³ñöå Øåâ÷åíêà â æèòò³ íàøîãî íàðîäó, âè-

íÿòêîâà äîëÿ éîãî òâîð÷îñò³. Áà÷èø ïî í³é, ùî º òâîð÷³ñòü,

ÿêà íå â³äöâ³òàº

, ùî º â äóõîâí³é ñôåð³ ÿâèùà, ñõîæ³ íà ò³

íåïîãàñí³ â³÷íîä³þ÷³ âóëêàíè, íàäðà ÿêèõ çàâæäè ïàøàòü âîã-

íåì ³ ðîçæåâðþþòü óíî÷³ õìàðè íàä ñîáîþ, ìîâ âåëåòåíñüê³

ìàÿêè.

Äî âñ³õ íàðîä³â ñâ³òó, äî ö³ëîãî ëþäñòâà

ïðèõîäèòü íèí³

Øåâ÷åíêî. Êîæåí íàðîä ÷èòàòèìå Øåâ÷åíêà ïî-ñâîºìó, ÿê,

çðåøòîþ, ïî-ñâîºìó ÷èòàº éîãî êîæíå íîâå íàñòóïíå ïîêîë³í-

íÿ, áåðó÷è ç íåâè÷åðïíî ùåäðî¿ ñïàäùèíè éîãî òå, ùî íà

äàíîìó â³äòèíêó ³ñòîð³¿ º íàéáëèæ÷èì, íàéæàãó÷³øèì äëÿ ëþäåé

ñó÷àñíîñò³. Àëå º â ãåí³àëüí³é éîãî ïîåç³¿ òàêå, ùî çàâæäè, â

óñ³ ÷àñè âàáèòèìå é ÷àðóâàòèìå ëþäåé,  âèñîêèé ãóìàí³çì

éîãî òâîð÷îñò³, ³ òà ïîâíîòà ëþáîâ³, ùî íàðîäèëà õóäîæí³ øå-

äåâðè äîâåðøåíî¿ êðàñè, ³ òå ìîãóòíº ïîåòè÷íå ÿñíîâèäñòâî

142

ÿêå êð³çü òóìàíè â³ê³â áà÷èëî ïðèéäåøí³ñòü âñåëþäñüêîãî ìèðó

³ ùàñòÿ, êîëè íà îíîâëåí³é çåìë³

Âðàãà íå áóäå, ñóïîñòàòà,

À áóäå ñèí, ³ áóäå ìàòè,

² áóäóòü ëþäè íà çåìë³!

Çà Î. Ãîí÷àðîì.

Îáðàòèòå âíèìàíèå íà ïðîèçíîøåíèå! Ñî÷åòàíèå áóêâ

-íñü

- ÷èòàåòñÿ êàê [í

], -äñòâ

- êàê [äçñòâ], -äöâ

- êàê [äçö

â].

Îëåñü Ãîí÷àð (19181995)  óêðàèíñêèé ïèñàòåëü, àâòîð

ðîìàíîâ «Ïðàïîðîíîñö³», «Òðîíêà», «Öèêëîí», «Ñîáîð» è äð. Òâîð-

÷åñòâó ïèñàòåëÿ ïðèñóùè ëèðèçì è ðîìàíòè÷åñêàÿ îêðûëåííîñòü

â ñîåäèíåíèè ñ ãëóáîêèì ðåàëèçìîì â èçîáðàæåíèè äóõîâíîãî

ìèðà ÷åëîâåêà. Åãî âîëíóåò ñóäüáà ðîäíîé çåìëè, ðîäíîãî íàðî-

äà, ðîäíîãî ÿçûêà. Îëåñÿ Ãîí÷àðà ïî ïðàâó ìîæíî íàçâàòü ñîâå-

ñòüþ Óêðàèíû.

Ãëàãîëû ïðîøåäøåãî âðåìåíè èçìåíÿþòñÿ â óêðàèíñêîì ÿçû-

êå ïî ÷èñëàì, à â åäèíñòâåííîì ÷èñëå  ïî ðîäàì: õîäèâ,

õîäèëà, õîäèëî  õîäèëè. Õàðàêòåðíûì äëÿ íèõ ÿâëÿåòñÿ ñóô-

ôèêñ -ë-. Îäíàêî ïðè îáðàçîâàíèè ôîðì ìóæñêîãî ðîäà ñóô-

ôèêñ -ë- ïîñëå ñîãëàñíûõ ïðåâðàùàåòñÿ â ñóôôèêñ -â- (÷èòà-

òè  ÷èòàâ, ïèñàòè  ïèñàâ), à ïîñëå ãëàñíûõ  èñ÷åçàåò

(á³ãòè  á³ã, òîâêòè  òîâê). Ïðè ýòîì ãëàñíûå å, î ÷åðåäó-

þòñÿ ñ ³ (âåçòè  â³ç, íåñòè  í³ñ, ïîâîëîêòè  ïîâîë³ê).

Â æåíñêîì ðîäå ê ñóôôèêñó -ë- ïðèñîåäèíÿåòñÿ îêîí÷àíèå

-à (÷èòàëà, ïèñàëà, á³ãëà, âåçëà), â ñðåäíåì  îêîí÷àíèå -î

(÷èòàëî, ïèñàëî, á³ãëî, âåçëî), à âî ìíîæåñòâåííîì ÷èñëå 

îêîí÷àíèå -è (÷èòàëè, ïèñàëè, á³ãëè, âåçëè).

Ïðè îáðàçîâàíèè ôîðì ïðîøåäøåãî âðåìåíè ïðîèñõî-

äÿò òàêèå èçìåíåíèÿ:

1) èñ÷åçàåò êîíå÷íûé ñîãëàñíûé ñ îñíîâû èíôèíèòèâà:

âåñòè  â³â, âåëà, âåëî, âåëè; ìåñòè  ì³â, ìåëà, ìåëî, ìåëè;

ðîçïîâ³ñòè  ðîçïîâ³â, ðîçïîâ³ëà, ðîçïîâ³ëî, ðîçïîâ³ëè;

2) ìîæåò èñ÷åçàòü ñóôôèêñ -íó- îñíîâû èíôèíèòèâà: ñî-

õíóòè  ñîõíóâ, ñîõíóëà, ñîõíóëî ³ ñîõ, ñîõëà, ñîõëî; ïðîñòÿã-

íóòè  ïðîñòÿãíóâ, ïðîñòÿãíóëà, ïðîñòÿãíóëî ³ ïðîñòÿã, ïðî-

ñòÿãëà, ïðîñòÿãëî.

Â óêðàèíñêîì ÿçûêå óïîòðåáëÿþòñÿ åùå ôîðìû äàâíîïðî-

øåäøåãî âðåìåíè, êîòîðûå îáðàçóþòñÿ ñî÷åòàíèåì ôîðì ïðîøåä-

øåãî âðåìåíè îñíîâíîãî ãëàãîëà ñ ôîðìàìè âñïîìîãàòåëüíîãî

ãëàãîëà áóòè: áóâ ñêàçàâ, áóëà ñêàçàëà, áóëè ñêàçàëè. Äàâíîïðî-

øåäøåå âðåìÿ óïîòðåáëÿåòñÿ â îñíîâíîì â ðàçãîâîðíîì ÿçûêå è

(

143

ÿçûêå õóäîæåñòâåííîé ëèòåðàòóðû. Íàïðèìåð: Ëóêàø íàõèëÿºòü-

ñÿ..., çíàõîäèòü âåðáîâó ñîï³ëêó, ùî áóâ êèíóâ, áåðå ¿¿ äî ðóê ³ éäå

ïî á³ë³é ãàëÿâ³ äî áåðåçè (Ëåñÿ Óêðà¿íêà).

Áóäóùåå âðåìÿ ãëàãîëîâ èìååò â óêðàèíñêîì ÿçûêå òðè

ôîðìû: ïðîñòóþ, ñîñòàâíóþ è ñëîæíóþ.

Ïðîñòàÿ ôîðìà áóäóùåãî âðåìåíè îáðàçóåòñÿ îò ãëàãîëîâ

ñîâåðøåííîãî âèäà è èìååò îêîí÷àíèÿ, òîæäåñòâåííûå ñ

ëè÷íûìè îêîí÷àíèÿìè ãëàãîëîâ íàñòîÿùåãî âðåìåíè:

Åä. ÷. Ìí. ÷.

1-å ë. íàïèø-ó íàïèø-åìî

2-å ë. íàïèø-åø íàïèø-åòå

3-å ë. íàïèø-å íàïèø-óòü

Ñîñòàâíàÿ ôîðìà áóäóùåãî âðåìåíè îáðàçóåòñÿ èç ñî÷åòàíèÿ

ëè÷íûõ ôîðì âñïîìîãàòåëüíîãî ãëàãîëà áóòè è èíôèíèòèâà:

1-å ë. áóä-ó ñï³âàòè áóä-åìî ñï³âàòè

2-å ë. áóä-åø ñï³âàòè áóä-åòå ñï³âàòè

3-å ë. áóä-å ñï³âàòè áóä-óòü ñï³âàòè

Ñëîæíàÿ ôîðìà áóäóùåãî âðåìåíè îáðàçîâàëàñü â óêðàèíñ-

êîì ÿçûêå èç ñî÷åòàíèÿ èíôèíèòèâà ñ ëè÷íûìè ôîðìàìè âñïî-

ìîãàòåëüíîãî ãëàãîëà èíÿòè è èìååò òàêèå îêîí÷àíèÿ:

1-å ë. ÷èòàòè-ìó ÷èòàòè-ìåìî

2-å ë. ÷èòàòè-ìåø ÷èòàòè-ìåòå

3-å ë. ÷èòàòè-ìå ÷èòàòè-ìóòü

● Ïðî÷èòàéòå ñòèõîòâîðåíèå, âûïèøèòå ãëàãîëû â ôîðìå ïðîøåäøå-

ãî âðåìåíè è îáúÿñíèòå ñïîñîá èõ îáðàçîâàíèÿ.

Â äèòèíñòâ³ ùå ... äàâíî, äàâíî êîëèñü

ß âèá³ã ç õàòè â äåíü ìàéîâèé...

Øóì³â òðàâîþ ñòåï øîâêîâèé,

Ñì³ÿâñÿ äåíü, ï³ñí³ ëèëèñü...

Âåñü áîæèé ñâ³ò ñì³ÿâñü, ðàä³â...

Ðàä³ëî ñîíöå, íèâè, ëóêè...

² ÿ íå âèí³ñ ùàñòÿ-ìóêè,

² ðîç³òíóâñü ì³é ïåðøèé ñï³â...

Î. Îëåñü.

● Ïðî÷èòàéòå ñòèõîòâîðåíèå, âûïèøèòå ãëàãîëû â ôîðìå áóäóùåãî

âðåìåíè è îáúÿñíèòå ñïîñîá èõ îáðàçîâàíèÿ.

ß íà ãîðó êðóòó êðåìÿíóþ

Áóäó êàì³íü âàæêèé ï³ä³éìàòü

², íåñó÷è âàãó òó ñòðàøíóþ,

Áóäó ï³ñíþ âåñåëó ñï³âàòü.

144

Â äîâãó, òåìíóþ í³÷êó íåâèäíó

Íå ñòóëþ í³ íà õâèëüêó î÷åé,

Âñå øóêàòèìó ç³ðêó ïðîâ³äíó,

ßñíó âëàäàðêó òåìíèõ íî÷åé.

Òàê! ß áóäó êð³çü ñëüîçè ñì³ÿòèñü,

Ñåðåä ëèõà ñï³âàòè ï³ñí³,

Áåç íàä³¿ òàêè ñïîä³âàòèñü,

Áóäó æèòè! Ãåòü äóìè ñóìí³!

Ëåñÿ Óêðà¿íêà.

● Ïåðåïèøèòå ïðåäëîæåíèÿ, ðàñêðûâ ñêîáêè è óïîòðåáèâ ãëàãîë â

íóæíîé ôîðìå ïðîøåäøåãî âðåìåíè.

1. Ç æóðáîþ ðàä³ñòü (îáíÿòèñÿ). 2. Îï³âíî÷³ àéñòðè â ñàäó

(ðîçöâ³ñòè). 3. ² (ïëàêàòè) äåñü â³òåð â ñàäó çà êóùåì.

4. Ãð³ì, ÿê øàëåíèé, (ñòîãíàòè) ³ (ðåâ³òè), áëèñêàâîê ñòð³ëè

(ë³òàòè) áåç âïèíó, âåñü íåáîçâ³ä òî (ïàëàòè), òî (÷îðí³òè).

5. Õòîñü (óäàðèòè) áåç æàëþ ïî ñåðö³ ìî¿ì,  ³ (çàáèòèñÿ)

ñåðöå â âîãí³ çîëîò³ì... ² (ïîñèïàòèñÿ) ³ñêðè ÿñí³, ³ â äçâ³íê³

(îáåðíóòèñÿ) ï³ñí³. 6. (Çàòðåìò³òè) ñòðóíè ó äóø³ ìî¿é. 7. Â

ïðîì³íí³ ì³ñÿ÷í³ì, ÿê â ìîð³, (âòîíóòè) íèâè, ³ ëóãè, ³ òåìí³

ïðàë³ñè, ³ ãîðè (Î.Îëåñü).

● Ïåðåïèøèòå ïðåäëîæåíèÿ, ðàñêðûâ ñêîáêè è óïîòðåáèâ ãëàãîë â

ïðîñòîé ôîðìå áóäóùåãî âðåìåíè.

1. Ñí³ã â ãàþ ... àëå âåñíîþ (ðîçâèòèñÿ) ãàé ... Ìîæå, äî-

ëåþ ÿñíîþ (çàöâ³ñòè) é ì³é êðàé (Î. Îëåñü). 2. (Çàñì³ÿòèñÿ)

ñîíöå â íåá³ çîëîòîìó (Î. Îëåñü). 3. (Ðîçêóâàòèñÿ) íåçàáàðîì

çàêîâàí³ ëþäè, (íàñòàòè) ñóä, (çàãîâîðèòè) ³ Äí³ïðî, ³ ãîðè (Ò.

Øåâ÷åíêî). 4. Îñü-îñü (ïðèéòè) äî õàòîíüêè ìîº¿, äå ìàòè æäå

ìåíå é íå æäå. ß (ñêðèêíóòè) «Ìàò³íêî!» äî íå¿, âîíà íà ãðóäè

(óïàñòè) (Î. Îëåñü). 5. ²äó ... óñ³ì ÷óæèé, äàëåêèé ... Í³õòî íå

(ñêàçàòè): «Áðàòå ì³é». Í³õòî ðóêè ìåí³ íå (ñòèñíóòè) â çåìë³

õîëîäí³é ³ í³ì³é (Î. Îëåñü).

● Ïåðåïèøèòå ïðåäëîæåíèÿ, ðàñêðûâ ñêîáêè è óïîòðåáèâ ãëàãîë â

ñëîæíîé ôîðìå áóäóùåãî âðåìåíè.

1. Ñïè æ òè, ìàëåñåíüêèé, ï³çí³é-áî ÷àñ. Ëþáî òè (ñïàòè),

ïîêè íå (çíàòè), ùî òî ïå÷àëü; õóòêî (ïðèéìàòè) ëèõî òà æàëü

(Ëåñÿ Óêðà¿íêà). 2. Ðîçñòàºìîñü íàäîâãî ìè ç òîáîþ! Çîñòà-

íåøñÿ òè â ñàìîò³ í³ì³é, à ÿ íå (ìàòè) äå ä³òèñÿ ç æóðáîþ...

Ïðîùàé æå, äàâí³é, ëþáèé äðóæå ì³é! (Ëåñÿ Óêðà¿íêà). 3. Êîëè

á ÿ çíàâ, ùî ðîçëó÷óñü ç òîáîþ, î êðàþ ì³é, î çåìëåíüêî

ñâÿòà, ùî ÿ, îòðóºíèé æóðáîþ, â ñâ³òàõ (áëóêàòè) ë³òà... ÿ

ïîïðîùàâñÿ á õî÷ ç òîáîþ... (Î. Îëåñü). 4. Ïî÷îðí³ë³ ñí³ãè

145

(çóñòð³÷àòè) çíîâó âåñíó, ³ âîëîã³ â³òðè (îáìèâàòè) êîñè áåðå-

çàì (Ë. Ïåðâîìàéñüêèé).

Çàïîìíèòå óäàðåíèå! Áóë, áóë, áóë; æèë, æèë, æèë;

äàë, äàë, äàë; ïðèéíÿë, ïðèéíÿë, ïðèéíÿë; ìåë, ìåë,

ìåë; ðîçïîâ³ë, ðîçïîâ³ë, ðîçïîâ³ë; ëèë, ëèë, ëèë;

ïèë, ïèë, ïèë; âçÿë, âçÿë, âçÿë; îá³éíÿë, îá³éíÿë,

îá³éíÿë; âåë, âåë, âåë.

● Îáðàçóéòå îò ïîäàííûõ ãëàãîëîâ ôîðìû ïðîøåäøåãî âðåìåíè. Óêà-

æèòå, êàêèå ãëàãîëû èìåþò ïàðàëëåëüíûå ôîðìû.

Çàñëàáíóòè, îäÿãíóòè, îñÿãíóòè, ãóêíóòè, ï³äòÿãíóòè, çà-

ìîâêíóòè, ïîòîíóòè, ïîãàñíóòè, ïîòÿãíóòè, ïðîêèñíóòè, ïðî-

ñòÿãíóòè, îãëóõíóòè, îáðèäíóòè, ìåðçíóòè, ïîëèíóòè, ïðîìàé-

íóòè, ïîáë³äíóòè, ñõóäíóòè, ïîæîâêíóòè, ùåçíóòè, îáñîõíóòè,

äìóõíóòè, ñïàëàõíóòè, ñòèñíóòè.

● Ïåðåâåäèòå ñëîâîñî÷åòàíèÿ íà óêðàèíñêèé ÿçûê. Ïðàâèëüíîñòü îò-

âåòà ïðîâåðüòå ïî êëþ÷ó. Ïîñòàðàéòåñü çàïîìíèòü óêðàèíñêèå ñîîò-

âåòñòâèÿ.

Òåðïåíèå ëîïíóëî, ëîïíóòü ñî ñìåõó, ëîïíóë ñòàêàí, ëîïà-

þò ïî÷êè, ëîïíóëà ñòðóíà; ïðèíèìàòü ïèùó, ïðèíÿòü ê ñåðä-

öó, ïðèíÿòü ê ñâåäåíèþ, ïðèíÿòü ó÷àñòèå, ïðèíÿòü ðåçîëþ-

öèþ, ïðèíÿòü âèä, ïðèíèìàòü â øóòêó, ïðèíèìàòü çà äðóãîãî,

ïðèíÿòü âñåðüåç, ïðèíÿòü ìåðû.

Êëþ÷

Òåðïåöü óðâàâñÿ, òð³ñíóòè (ëóñíóòè) â³ä ñì³õó, ñêëÿíêà

òð³ñíóëà, ðîçïóñêàþòüñÿ áðóíüêè, óðâàëàñÿ ñòðóíà; ïðèéìàòè

¿æó, âçÿòè äî ñåðöÿ, áðàòè äî â³äîìà, âçÿòè ó÷àñòü, óõâàëèòè

ðåçîëþö³þ, íàáðàòè âèãëÿäó, ââàæàòè çà æàðò (ñïðèéìàòè çà

æàðò), ââàæàòè çà ³íøîãî, ñïðèéíÿòè ñåðéîçíî, âæèòè çà-

õîä³â.

● Ïåðåâåäèòå òåêñò íà óêðàèíñêèé ÿçûê.

Äóìû  îäèí èç öåíòðàëüíûõ æàíðîâ óêðàèíñêîãî íàðîä-

íîãî òâîð÷åñòâà. Â íèõ íàøëè õóäîæåñòâåííîå îòðàæåíèå áîðüáà

óêðàèíñêîãî íàðîäà ñ èíîçåìíûìè çàõâàò÷èêàìè è âíóòðåí-

íèìè óãíåòàòåëÿìè, ìíîãèå ñòîðîíû íàðîäíîãî áûòà. "Óêðà-

èíñêèå äóìû,  ïèñàë À. Â. Ëóíà÷àðñêèé,  ÷åðåç ñòîëåòèÿ

ïåðåäàííûå ãîìåðàìè Óêðàèíû  êîáçàðÿìè, ñèÿþò âñåìè ñâî-

èìè êðàñêàìè: ðûöàðñòâîì â ëþáâè è âî âðàæäå, ðàçìàøèñòîé

êàçàöêîé îòâàãîé, òîíêîñòüþ ÷óâñòâà è ôèëîñîôñêîé âäóì÷è-

âîñòüþ".

146

Äóìû ñûãðàëè áîëüøóþ ðîëü â ïðîáóæäåíèè ñàìîñîçíàíèÿ

óêðàèíñêîãî íàðîäà, â åãî áîðüáå çà ñâîå ñîöèàëüíîå è íàöèîíàëü-

íîå îñâîáîæäåíèå. Èñïîëíÿþò äóìû ïðîôåññèîíàëüíûå íàðîä-

íûå ïåâöû ðå÷èòàòèâîì ïîä àêêîìïàíèìåíò êîáçû, áàíäóðû èëè

ëèðû. Îò íàçâàíèÿ ìóçûêàëüíûõ èíñòðóìåíòîâ ïðîèñõîäèò è íà-

çâàíèå ïåâöîâ  êîáçàðè, áàíäóðèñòû, ëèðíèêè (Á. Ï. Êèðäàí).

Ñëîâàðü

îòðàæåíèå  â³äîáðàæåííÿ

çàõâàò÷èêè  çàãàðáíèêè

âíóòðåííèå  âíóòð³øí³

óãíåòàòåëè  ãíîáèòåë³

áûò  ïîáóò

êðàñêè  ôàðáè

âðàæäà  âîðîæíå÷à

òîíêîñòü  âèòîí÷åí³ñòü

÷óâñòâî  ïî÷óòòÿ

âäóì÷èâîñòü  âäóìëèâ³ñòü

ñàìîñîçíàíèå  ñàìîñâ³äîì³ñòü

îñâîáîæäåíèå  âèçâîëåííÿ

èñïîëíÿòü  âèêîíóâàòè

ïðîèñõîäèòü  ïîõîäèòè.

● Ïðî÷èòàéòå äèàëîã â ëèöàõ. Ïðîäîëæèòå åãî, ðàññêàçàâ ïðè ýòîì î

ïîíðàâèâøåéñÿ âàì ãàçåòíîé èëè æóðíàëüíîé ñòàòüå.

Á²Ëß ÃÀÇÅÒÍÎÃÎ Ê²ÎÑÊÓ

 Ó âàñ ùå çàëèøèëèñü ñüîãîäí³øí³ ãàçåòè?

 Öåíòðàëüí³ âæå âñ³ ïðîäàí³, à ì³ñöåâ³ ùå º.

 Äàéòå ìåí³, áóäü ëàñêà, «Ìîëîäü Óêðà¿íè» ³ «Ìîëîäó

Ãàëè÷èíó».

 Ïðøó. Ç âàñ ø³ñòäåñÿò êîï³éîê.

 Ùå õî÷ó çàïèòàòè, ÷è îäåðæóºòå âè óêðà¿íñüê³ ãàçåòè,

ÿê³ âèõîäÿòü çà êîðäîíîì?

 Àÿêæå! Ç Ïîëüù³ íàì íàäñèëàþòü «Íàøå ñëîâî», à ç³

Ñëîâà÷÷èíè  ãàçåòó «Íîâå æèòòÿ» ³ æóðíàë «Äóêëÿ». Âñ³

âîíè ì³ñòÿòü ö³êàâ³ ìàòåð³àëè ïðî æèòòÿ óêðà¿íö³â çà êîðäî-

íîì. Áóäü-ÿêå ç öèõ âèäàíü âè ìîæåòå ïåðåäïëàòèòè, áî ó

ðîçäð³á âîíè íàäõîäÿòü â îáìåæåí³é ê³ëüêîñò³.

 Äÿêóþ çà ³íôîðìàö³þ. Ç íàñòóïíîãî ðîêó ÿ ïåðåäïëà÷ó

îäíó ç ãàçåò àáî æóðíàë.

Ôîðìû ïîâåëèòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ

Â óêðàèíñêîì ÿçûêå ãëàãîëû ïîâåëèòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ

èìåþò òðè ôîðìû: 2-å ëèöî åäèíñòâåííîãî ÷èñëà, 1-å è 2-å

ëèöî ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà.

Ãëàãîëû â ôîðìå 2-ãî ëèöà åäèíñòâåííîãî ÷èñëà èìåþò

îêîí÷àíèå -è èëè íóëåâîå:

íîñ-è ÷èòàé

∅∅

∅

ðîá-è ñï³âàé

∅∅

∅

ïèø-è òàíöþé

∅∅

∅

147

Ãëàãîëû â ôîðìå 1-ãî ëèöà ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà îêàí÷è-

âàþòñÿ íà -³ìî (-³ì), -ìî:

íîñ-³ìî, íîñ-³ì ÷èòàé-ìî

ðîá-³ìî, ðîá-³ì ñï³âàé-ìî

ïèø-³ìî, ïèø-³ì òàíöþé-ìî

Ãëàãîëû â ôîðìå 2-ãî ëèöà ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà îêàí÷è-

âàþòñÿ íà -³òü, -òå:

íîñ-³òü ÷èòàé-òå

ðîá-³òü ñï³âàé-òå

ïèø-³òü òàíöþé-òå

Â õóäîæåñòâåííîé ëèòåðàòóðå ôîðìà 2-ãî ëèöà ìíîæåñòâåí-

íîãî ÷èñëà ìîæåò óïîòðåáëÿòüñÿ ñ îêîí÷àíèåì -³òå, íàïðèìåð:

Òîæ ï³ä³òå ³ ñêàæ³òå,

Ùî, ïîêè ÿ áóäó æèòè,

Íå ïîäóìàþ äîâ³êó

Çáðî¿ ÷åñíî¿ çëîæèòè!

Ëåñÿ Óêðà¿íêà.

Çíà÷åíèå ïîâåëèòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ â ôîðìàõ 3-ãî ëèöà

åäèíñòâåííîãî è ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà ïåðåäàåòñÿ îïèñà-

òåëüíî  ñî÷åòàíèåì ÷àñòèöû õàé (íåõàé) ñ ôîðìàìè íàñòîÿ-

ùåãî èëè áóäóùåãî âðåìåíè. Íàïðèìåð: Õàé çãèíå öàð! (Ëåñÿ

Óêðà¿íêà).

Çàïîìíèòå ôîðìû ïîâåëèòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ îò ñëå-

äóþùèõ ãëàãîëîâ: ¿ñòè  ¿æ, ¿õàòè  ¿äü, ëÿãòè  ëÿæ, îäÿãòè 

îäÿãíè, ïðèñÿãòè  ïðèñÿãíè, íàïîëÿãàòè  íàïîëÿæ.

● Ïðî÷èòàéòå ñòèõîòâîðåíèå, âûïèøèòå ãëàãîëû ïîâåëèòåëüíîãî íà-

êëîíåíèÿ è îïðåäåëèòå èõ ôîðìó.

ÍÀÄ ÌÎÐÅÌ

 Øóì³òü, øóì³òü, ìîðñüê³ áåçîäí³

Ñì³ë³øå, ìîðå, â á³é ëåòè!

Äóøà ìîÿ òàêà æ ñüîãîäí³

Êðèëàòà é â³ëüíà, ÿê ³ òè.

Ñòîþ íàä êðó÷åþ ñòðàøíîþ,

Êàñêàäè çëîòí³ ñîíöå ëëº,

À òàì, âíèçó äåñü, ï³äî ìíîþ,

Â ãðàí³òí³ áóáíè ìîðå áº.

 Ðóéíóé, ðóéíóé õîëîäí³ ñêåë³,

Ç ï³ñíÿìè òðóíè ðîçáèâàé, 

² ç ìåíå òåæ ï³ñí³ âåñåë³

Ëåòÿòü, ÿê õâèë³, â ð³äíèé êðàé.

À â ò³ì êðàþ, ó ò³é ïóñåë³,

Â êðàþ ïðîêëÿòòÿ ³ ãàíüáè,

Îäí³  ãëóõ³, áàéäóæ³ ñêåë³,

Äðóã³  îñë³ïëåí³ ðàáè.

² ñêàðãè çîéê íåñåòüñÿ ç ìåíå,

² ãí³âó äèì çà íèì ëåòèòü,

À ìîðå, â³ëüíå ³ øàëåíå,

Òàíöþº, ãðàº ³ øóìèòü.

 Òàíöþé, òàíöþé, ì³é êîíþ ñèâèé!

Âåñü â ï³í³ ãðèâó ðîçïóñêàé,

Ëåò³ì ó êðàé ì³é íåùàñëèâèé,

Ëåò³ì ó ì³é íåâ³ëüíèé êðàé!..

148

...Íà ÷îâí³ ÿ... â³òðè ñï³âàþòü,

Êðè÷àòü ÷àéêè, êóäèñü çâó÷è...

Â î÷àõ ìî¿õ çíàìåíà ìàþòü,

Â óøàõ ìî¿õ áðÿæ÷àòü ìå÷³!

Î.Îëåñü.

● Îò ïðèâåäåííûõ ãëàãîëîâ îáðàçóéòå ôîðìû ïîâåëèòåëüíîãî íàêëî-

íåíèÿ. Óñòàíîâèòå, êàêèå çâóêè ïðè ýòîì ÷åðåäóþòñÿ.

Òåñàòè, ÷åñàòè, êîëèñàòè, ïåðåïèñàòè, êóñàòè, ïðÿñòè, òðÿñ-

òè, êëÿñòè, âîçèòè, äîðîæèòè, æóðèòèñÿ, îäÿãàòèñÿ, ì³ðÿòè,

ëèòè, ï³äñòåëÿòè, ï³äñòåëèòè, çàñåëÿòè, çàñåëèòè, äîñòàâëÿòè,

äîñòàâèòè, ï³äñòàâëÿòè, ï³äñòàâèòè, â³äðîáëÿòè, â³äðîáèòè, êðî¿-

òè, ðîççáðî¿òè, äî¿òè, çàñïîêî¿òè, íàïî¿òè, øåïîò³òè, ñòóêîò³-

òè, ñòóêàòè, êðè÷àòè.

Çàïîìíèòå âûðàæåíèÿ!

Ñòðîéñÿ! Øèêóéñü!

Øàãîì ìàðø! Êðîêîì ðóø!

● Ïåðåïèøèòå ïðåäëîæåíèÿ, ïîä÷åðêíèòå ãëàãîëû â ôîðìå ïîâåëè-

òåëüíîãî íàêëîíåíèÿ è íàçîâèòå èõ ïðèçíàêè. Êàêèå ôîðìû òèïè÷íû

äëÿ íàðîäíûõ ïåñåí?

1. Ñîíöå íèçåíüêî, âå÷³ð áëèçåíüêî: âèéäè äî ìåíå, ìîº

ñåðäåíüêî. 2. Îé íå ñâ³òè, ì³ñÿ÷åíüêó, íå ñâ³òè í³êîìó. Ò³ëüêè

ñâ³òè ìèëåíüêîìó, ÿê ³äå äîäîìó. 3. Ëóãîì ³äó, êîíÿ âåäó,

ðîçâèâàéñÿ ëóæå! Ñâàòàé ìåíå, êîçà÷åíüêó, ëþáëþ òåáå äóæå!

4. Îé íå øóìè, ëóæå, çåëåíèé áàéðà÷å, íå ïëà÷, íå æóðèñÿ,

ìîëîäèé êîçà÷å! 5. À ÷àº÷êà âºòüñÿ, îá äîðîãó áºòüñÿ, ê ñèð³é

çåìë³ ïðèïàäàº, ÷óìàê³â áëàãàº: «Îé âè, ÷óìà÷åíüêè, âè ùå

ìîëîäåíüê³! Âåðí³òü ìî¿õ ÷àºíÿòîê, âîíè ùå ìàëåíüê³!» (Ç óê-

ðà¿íñüêèõ íàðîäíèõ ï³ñåíü).

Ôîðìû ñîñëàãàòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ

Ãëàãîëû ñîñëàãàòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ (óìîâíîãî ñïîñîáó)

îáðàçóþòñÿ îò ôîðì ïðîøåäøåãî âðåìåíè ïðè ïîìîùè ÷àñòè-

öû á (áè): ÷èòàâ áè, ïèñàëà á.

×àñòèöà á (áè) ìîæåò óïîòðåáëÿòüñÿ êàê ïîñëå ãëàãîëà, òàê

è ïîñëå ëþáîãî äðóãîãî ñëîâà. Ñ ñîþçàìè à, ùî, ÿê ïèøåòñÿ

ñëèòíî, íàïðèìåð: àáè, ùîáè, ÿêáè.

● Ïðî÷èòàéòå ñòèõîòâîðåíèå, âûïèøèòå ãëàãîëû â ôîðìå ñîñëàãà-

òåëüíîãî íàêëîíåíèÿ. Íàçîâèòå ôîðìàëüíûå ïðèçíàêè ãëàãîëîâ ñîñëà-

ãàòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ.

149

ßêáè îò³ ïðîì³ííÿ çîëîò³

Ó ñòðóíè ÷àðàìè ÿêèìè îáåðíóòè,

ß á ç íèõ çðîáèëà çîëîòóþ àðôó, 

Â í³é âñå áóëî á ÿñíå  ³ ñòðóíè, é ãóêè,

² êîæíà ï³ñíÿ, ùî íà ³íøèõ ñòðóíàõ

áðèíèòü, ìîâ ãîëîñ â³òðÿíî¿ íî÷³,

áðèí³ëà á íà ìî¿é çëîòèñò³é àðô³

òèì ñï³âîì, ùî ëóíàº ò³ëüêè â ñíàõ

ä³òåé ùàñëèâèõ. Òóãà á â³äêîòèëàñü

Â³ä ãóê³â òèõ ãåòü-ãåòü óäàëèíó,

ìîâ á³ë³ òóìàíè, ïðîéíÿò³ ñîíöåì,

ùî çäàëåêà ëåë³þòü, íà÷å çëîòî,

íå õìàðîþ, à ìð³ºþ çäàþòüñÿ.

² æàë³ âñ³, â ãàðìîí³þ çºäíàâøèñü,

îçâàëèñü áè, ìîâ õîðè â åìï³ðåÿõ...

Ëåñÿ Óêðà¿íêà.

● Ïðåîáðàçóéòå ïðåäëîæåíèÿ, óïîòðåáèâ ãëàãîëû â ôîðìå ñîñëàãà-

òåëüíîãî íàêëîíåíèÿ.

1. Âè âèïºòå êàâó? 2. ß ç¿ì ò³ñòå÷êî. 3. ß âèïþ ñêëÿíêó

ìîëîêà. 4. Òè ç¿ñè ìëèíö³ ç ñèðîì? 5. Êóïè ñìàæåíó ðèáó.

6. Âè â³çüì³òü íà äðóãå ñ³÷åíèêè. 7. Âè ïîîá³äàéòå ñüîãîäí³ â

¿äàëüí³. 8. Òè ïîïðîáóé âàðåíèêè ç ïîëóíèöÿìè. 9. Âè â³çüì³òü

äî ìëèíö³â âèøíåâîãî âàðåííÿ.

● Ïðî÷èòàéòå äèàëîã â ëèöàõ. Ïðîäîëæèòå åãî, óïîòðåáëÿÿ ñëîâà è

âûðàæåíèÿ: ïîêðèâàëà ñèíòåòè÷í³, áàâîâíÿí³; êâ³ò÷àñò³, óçîð÷àñò³, îä-

íîòîíí³; â³ò÷èçíÿí³, ³ìïîðòí³; øîâêîâ³, âÿçàí³, ï³êåéí³.

 Òè ùå áóäåø ùîñü êóïóâàòè?

 ß õîò³ëà á êóïèòè ðóøíèêè.

 Ïîãëÿíüìî â öåé â³ää³ë, òóò çàâæäè âåëèêèé âèá³ð. Ïî-

äèâèñü, ÿê³ ÷óäîâ³ ìàõðîâ³ ðóøíèêè!

 ß õîò³ëà êóïèòè ïÿòü ðóøíèê³â, àëå áà÷ó, ùî íå âèñ-

òà÷èòü ãðîøåé, áî ùå õî÷ó êóïèòè ïîñò³ëüíó á³ëèçíó. Â³çüìó

òðè.

 Á³ëèçíó êóïëÿòèìåø á³ëó?

 Í³, õî÷ó êóïèòè êâ³ò÷àñòó ï³äêîâäðó ³ òàê³ ñàì³ ïîøèâ-

êè. À ïðîñòèðàäëà â ìåíå º. Äóæå õîðîø³. Ùîá íå çàáóòè,

ñóñ³äêà ïðîñèëà ìåíå ïîäèâèòèñÿ íà ïîêðèâàëà.

● Ïðî÷èòàéòå òåêñò, ïåðåâåäèòå åãî íà ðóññêèé ÿçûê.

Ó XVI-XVII ñòîð³÷÷ÿõ íà Óêðà¿í³ òà â Á³ëîðóñ³¿ ³ñíóâàëè

ñâîºð³äí³ îáºäíàííÿ  áðàòñòâà, äî ÿêèõ óâ³õîäèëè íå ÿñ-

íîâåëüìîæí³ ìàãíàòè, íå êíÿç³ öåðêâè, à çâè÷àéí³ ì³ùàíè.

150

Ïðîñò³ ëþäè, âîíè ïðàãíóëè íàâ÷èòè ñâî¿õ ä³òåé ãðàìîòè,

òà ùîá óì³ëè ñèíè ïèñàòè é ÷èòàòè íå ïîëüñüêîþ, íå âåëåìóä-

ðîþ ëàòèíîþ, à ñâîºþ ð³äíîþ ìîâîþ. Äëÿ öüîãî ÷ëåíè áðàòñòâà

îðãàí³çîâóâàëè é óòðèìóâàëè â ì³ñòàõ ³ ñåëàõ øêîëè. Äâåð³

ïåðøî¿ íà Óêðà¿í³ áðàòñüêî¿ øêîëè â³ä÷èíèëèñÿ â ñòàðîâèííî-

ìó Ëüâîâ³ 1586 ðîêó. Ôóíäàòîðîì ³ ðåêòîðîì ¿¿ áóâ ²îâ Áîðåöü-

êèé. Ñåðåä âèêëàäà÷³â  â³äîì³ íà òîé ÷àñ óêðà¿íñüê³ ïèñüìåí-

íèêè Ñòåôàí Çèçàí³é òà Êèðèëî Ñòàâðîâåöüêèé.

 Nam sine doctrina vita est quasi mortis imago!*  ëóíàëî â

àóäèòîð³ÿõ øêîëè.

1592 ðîêó â³äêðèëàñÿ áðàòñüêà øêîëà â Ïåðåìèøë³.

Ó öåé æå ÷àñ â³äêðèëèñÿ øêîëè â Êàìÿíö³-Ïîä³ëüñüêîìó òà â

Ãàëè÷³, â Â³ííèö³ òà â Íåìèðîâ³.

1615 ðîêîì äàòóºòüñÿ çàñíóâàííÿ áðàòñüêî¿ øêîëè â Êèºâ³,

1620 ðîêîì  ó Ëóöüêó.

Êè¿âñüêà áðàòñüêà øêîëà ïðî³ñíóâàëà ñ³ìíàäöÿòü ë³ò. 1631

ðîêó â Êèºâ³ â³äêðèëàñÿ ùå îäíà øêîëà  Ëàâðñüêà. Íà ÷îë³

¿¿ ñòîÿâ Ïåòðî Ìîãèëà. Âèõîâàíåöü Ëüâ³âñüêî¿ áðàòñüêî¿ øêî-

ëè, â³í íàâ÷àâñÿ â ê³ëüêîõ óí³âåðñèòåòàõ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. ²

âñå, ùî çíàâ, ùî áà÷èâ íàéêðàùîãî çà ñâîº äîâãå æèòòÿ, ïðàã-

íóâ ïðèùåïèòè ó íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ, ÿê³ îðãàí³çîâóâàâ ó

ñåáå íà áàòüê³âùèí³.

1632 ðîêó Êè¿âñüêà áðàòñüêà òà Ëàâðñüêà øêîëè îáºäíà-

ëèñÿ ó êîëåã³þ. Íàðîäèâñÿ âèùèé íàâ÷àëüíèé çàêëàä, ùî ñòàâ

íåçàáàðîì öåíòðîì íàóêîâî¿ äóìêè íå ò³ëüêè Óêðà¿íè, àëå é

âñ³º¿ Ðîñ³¿ (Ï.Óòåâñüêà).

ÏÐÈ×ÀÑÒÈß

Ïðè÷àñòèå (ä³ºïðèêìåòíèê)  ýòî ôîðìà ãëàãîëà, êîòîðàÿ

îáîçíà÷àåò äåéñòâèå êàê ïðèçíàê ïðåäìåòà.

Â óêðàèíñêîì ÿçûêå, êàê è â ðóññêîì, ñóùåñòâóþò ïðè-

÷àñòèÿ äåéñòâèòåëüíîãî è ñòðàäàòåëüíîãî çàëîãà (àêòèâí³ ³ ïà-

ñèâí³ ä³ºïðèêìåòíèêè).

Îáðàçîâàíèå ïðè÷àñòèé

Ïðè÷àñòèÿ äåéñòâèòåëüíîãî çàëîãà èìåþò ôîðìû íàñòîÿ-

ùåãî è ïðîøåäøåãî âðåìåíè. Äåéñòâèòåëüíûå ïðè÷àñòèÿ íàñòî-

*Áåç íàóêè æèòòÿ ñõîæå íà ñìåðòü! (Ëàò.)